Семинар материалдары №2 «45minut kz Республикалық ұстаздарға арналған басылым»

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
буынды, ор-та буыны үлкен келеді. Екі жұп жарғақ қанаты бар. Үш жұп аяғының тозаң жинайтын 
себеті болады. Қарын жағы дөңгеленген конус тәрізді, сауыр жағында қара сары түсті 1-4-ке дейін 
келген қара белдеулер бар. Құйрығында үшкілдеу безі және шанышқы инесі болады.
Бауыр жағында төрт түп балауыз пластинкасының ішіндегі балауыз безі балауыз бөліп шығарады. 
Ара патшасының денесі ұзын, қанаты қысқа, көбею органы ерекше жетілген. Еркек ара жұмысшы сәл
үлкен, құйрық жағы жұмыр болады. У безі және шанышқы инесі болмайды. Ара патшасы мен еркек
араның ауыз қуысы кішкене келеді. Аяғында гүл тозаңдарын жинайтын тозаң себеті, сондай – ақ
балауыз шығаратын балауыз безі болады. 
Ара топтасып тіршілік етеді. Ара үйірі бір ғана ара патшасы мен бірнеше жүздеген еркек арадан және
он   мың-даған   жұмысшы   аралардан   құралады.   Ара   патшасының   бірден   бір   міндеті   –   жұмысшы
араларға   гүл   тозаңын   және   бал   жинату,   балауыз   шығар-ту,   ұя   салдыру,   балапан   құрт-тарды,   ара
патшасын,   еркек  араны  бағу,   ұяны  тазалау   сондай  –  ақ,   қорғау   міндетін  атқарады.   Еркек   араның
бірден – бір міндеті – ара патшасымен шағылысу. Араның бөліп шығаратын балауызы, улы сұйық-
тығы, балы дәрілікке жасалады. 
Жинау мен өңдеу – жаз және күз айларында омарта ішіне жиналған балды алу әдістері бойынша
сауып алады. Дәрілікке жасалатын балды отқа жылытып, сұйылған сүзгіден өткізіп әзірлей-ді. Бал ақ
және сарғылт түсті болады. Жаз, күз мезгілдері тұнық өсімдік майы тектес сұйықтау болып, қыс
мезгілінде қоюланып, шекер өңдес іріткі кристаллға айналады. Балы – тәтті, дәмді, усыз болады. 
Негізінен,   ара   балы   бір   шырынды   және   көп   шырынды   болып   бөлінеді.   Бір   шырынды   бал   –   тек
өсімдіктердің бір түрінен ғана жиналған шырын. Оны өсімдіктердің түріне қарай – қара-құмық балы,
жөке ағашының балы деп, неше түрлі атайды. 
Көп   шырынды   бал   -   өсімдіктердің   бірнеше   түрінен   жиналған   шырын.   Оны   табиғи   бал   беретін
өңірлерге байланысты дала балы, тау балы, бақ балы деп ерекшелейді. 
Өмірде табиғи балды ажырату оңай емес. Қантты бал араны қант шырынымен қо-ректендіру арқылы
алынады.  Сатушылар  оны табиғи  балға   араластырып сатады.   Бұл орайда  табиғи,  жасанды балды
ажыратуға ешқандай анализ көмектеспейді. Жасанды балдың құрамында қант, қант крахмалы, ұн,
желім, гипс болады. Оның кейбірін үй жағ-дайында анықтауға мүмкіндік бар. Ол үшін бір стақан
қайнаған  су  аласыз  да  оған  балды  араластырасыз (Бір стақан  суға   жарты  стақан бал).   Сол кезде
тұнбаның   төменгі   жағында   немесе   бетінде   механикалық   қалдықтар   шыға   келеді.   Ол   –   балдың
құрамында крахмал-дың бар екендігінің айғағы. 
Гүлдейтін   қанша   ма   өсім-діктер   бар   болса,   сонша   ма   балдың   түрлері   бар.   Біз   енді   солардың
бастыларын атап айтсақ.
Түйебұршақ (донник) балы  бірінші сортты балға жатады. Ақ немесе ашық – янтарь түсті болып
келетін хош иісі бар балдың бұл түрі глюкоза-ға бай. Түйебұршақ балы ішек ауруларына пайдалы.
Шайқурай (кипрей) балы мөлдір жасыл сары түсті сұйық бал. Балдың бұл түрін әлсіздікке, жараны 
қайтаруға пайдаланылады.
Жөке (липа) балы жақсы сортқа жатады. Сары жасыл түсті балдың бактерияға қар-сы қасиеті бар. 
Жөке балының тамақ ауруларына пайдасы мол. Сондай-ақ, тыныштандыратын, ұйқыны жақсартатын 
қасиеті бар.
Шабындық (луговой) балы бірінші сортты балға жатады. Сары қоңыр немесе алтын түсті балды 
шабындықта-ғы түрлі гүлдерден алады. Бұл бал арқылы тыныс алу, жүйке, жүрек және ас қорыту 
жүйесін емдеуге болады.
Таңқурай (малина) балы ақ түсті болады. Жоғары сорт-қа жататын балдың бұл түрі суық тигенде 
тұмаудың алдын алу үшін пайдаланылады.
Қарақұмық (гречишный) балы қою қызыл немесе қоңыр түсті болады. Жоғары сортқа жататын бұл
балдың ерекше иісі бар. Қарақұмық балы темірге, магний, мысқа бай бол-ғандықтан, түрлі қан 
ауруларын емдеуге пайдаланылады. Жүйке жүйесіне де қарақұмық балы бірден-бір ем. Сондай-ақ, 
тері ауруларын да балдың осы түрімен емдеуге болады. 
 Ара балының басты ем болатын аурулары мен оны емге қолдану тәсілдері мынандай:
1. Қол-аяқ жансызданған-да, сары ара ұясының үлкені-нен бір дана, кішілеуінен 3-4 данасын, жалқы 
өскен усарымсақпен қосып, жаншып ауру жерге таңады. 
2. Тері қышымасына: ара ұясын(өңделген) спиртке 7 күншылап, 8 күннен бастап қышы-маға бірнеше 
284

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
рет жағады.
3. Емшек безі ісінгенде ара ұясын отқа өртеп 6 грамын суға қайнатып, самасын тұн-дырып, суынан 
күніне 2-3 рет ішеді.
4. Ыстық, суықтан тіс қақ-сағанда: өңделген ара ұясын, суға бұқтырып, суымен ауызды шайқайды. 
Өңделген ара ұясынан кішкене мөлшерде алып, қақсаған тіске басады. 
5. Ара ұясынан бір дана, қырықаяқтан 2 дана, ашутастан тиісті мөлшерде алып талқандағаннан кейін 
ара ұясы-ның ішіне салып артынан отқа біраз қыздырып, кендір майына араластырып тез арада 
жараға жағады.
6. Балалар кіндігі сыртқа шығып кеткенде ара ұясын өртеп, күлін кіндікке таңады.
7. Дизентерияға: ара ұясын кептіріп ұнтақтаған соң 0,3 гр-нан күніне 2-3 рет ішеді. Жасалу және ішу 
мөлшері 2-4 гр. Құрамында балауыз, ағаш майы тектес зат және ұшқыш майы бар.
8. Үйреншікті іш қатуға балдан 60 гр. қара күнжұт дәнінен 15 гр. Балды жылытып, араластырып, 
қайнаған сумен екіге бөліп күніне 2 рет ішеді.
9. Асқазанның он екі елі ішек жарасына балдан 60 гр. шикі қызыл мия тамырынан 9 гр.мандарин 
қабығынан 6 гр-ды суға лайықты мөлшерде жоғарыдағы дәрілерді қосып, қайнатып самасын сүзіп, 
бір күнде үш рет ішеді. 
10. Улы жәндіктер шаққанда, шиқан, сыздауық шыққан-да, балдан, ұзын сарымсақтан тиісті 
мөлшерде алып, жаншып, балға араластырып жа-раға таңса, жараның аузын шығарады. Сыздап 
ауырғанды басады, қабынуын қайтарады.
11. Ауызға ауыздық, қотыр шыққанда, қас бояу жапырағы, бал екеуін қосып жаншып, әзірлеген дәріні
ауызға салып сорады. Сонымен бірге қотыр-ға жағады. 
12. Отқа, қайнаған суға күй-ген жеңіл күйікке, жараның бетін физиологиялық тұзды сумен тазалап 
жуып, артынан жараға бал жағады.
13. Тістің түбін бекемдеп, тісті ағартуға бал мен уксусты қосып тісті 3-4 рет жуса, тістің түбі 
бекемделеді, тіс аппақ болады.
14. Құлақ ауруларына: сиыр сүтіне, омырау сүтіне, ешкі сүтіне, бұлар болмағанда жұмыртқаның 
ағына балды араластырып жылытып, құлаққа тамызса, әртүрлі құлақ ауруларын жазады.
15. Құтырған ит қапқанда, улы жәндіктер шаққанда, апиыннан уланғанда, зірәні қайнатып, 
қайнатпасына бал қо-сып ішкізсе, уытты қайтарады, ауырғанды басады. 
16. Қан қысымы өрлегенде зығырдан 50 гр. балдан 60 гр-ды 220 гр. қайнаған суға қо-сып күніне екі 
рет ішсе қан қысымын төмендетеді.
17. Мәйітті бір мезгіл сақ-тауға тура келсе бүтін денесін балменен тегіс сылап қойса мәйіт тиісті 
уақытқа дейін бұ-зылмайды.Шипалық емге қажет мөлшері 10-20 гр-нан аспауы керек. Балдың 
құрамында глюкоза, фруктоза, сахароза, өсімдік желімдері, белок, фермент, балауыз, бояу заты, хош 
иісті заттар, минералды тұздар және А, Д, Е витаминдері бар. 
18. Ұйқысыздықтан құтылу үшін жасалатын әртүрлі ем бар. Солардың ішіндегі ең тиімдісі – бал жеу. 
Жатар алдында 1 шай қасық балды 1 стақан жылы суға араластырып ішсе, жүйкеге жайлы әсер етіп, 
тез ұйықтауға көмектеседі. Моншада емен жапырақтарымен шабыну да жақсы ұйықтауға септігін 
тигізеді. Таза ауада көбірек жүру, күнделікті бір уа-қытта дағдылану да өз кезегінде ұйқының 
тұрақтылығына ықпал етеді. Ұйқысыздық әртүрлі жағдайларға байланысты болады. Қан аздықтан 
болатын ұйқы-сыздыққа ыстық су құйған жы-лытқышты аяққа басу керек. Бір жағдайларға мазасыз-
данғаннан ұйқыңыз қашса, жатар алдында жылы сүт ішуге болады. Ал қан қысымы жоғары 
адамдарға ұйқысыздық пен бас ауруларынан арылу үшін арнаулы жастықтар бар. 
19. Суық тигенде, тұмаурат-қан кезде балды ыстық сүтке, немесе лимонның шырынына 
қосып, науқастан әбден айық-қанша ішкен дұрыс. Ол үшін бір стақан ыстық сүтке бір шай қасық 
қосып ішеді. Ал, сүт жақпайтын адам бүтін бір лимонның шырынына 100 гр. бал қосып, әбден 
езілгенше араластырып, сұйылған соң пайдалануына болады. Оны ішкенде екі-үш күндей жылы үйде 
жатқаны жөн. Өйткені, бал адамды терлетеді, ал терлеген кезде тез суық тиеді. Оңдайда адам жөтеле 
береді. Жөтелді басу үшін пияздың сөліне бал, сары май, не қойдың майын қосып ішкен дұрыс. 
Немесе, бір литр суға ұнтақтал-ған 500 гр. пиязды, 400 грамм қантты және 50 грамм балды қосып, 
әлсіз отқа үш сағаттай қайнатып, суыған соң шыны шөлмекке құйып, аузын мық-тап бекітіп қояды. 
Оны суық тиіп, қатты жөтелген адам күніне ас қасықпен төрт-алты рет ішуі керек. Онымен қызарып 
285