Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

91 
 
бабаларымыздың арқасында бар бояуымен, сырлы сазымен осы күнге аман-есен жеткен тұп-
тұнық,  мөп-мөлдір  қазақ  тілі.  Бүгінде  қазақ  тілі  –  Қазақстан  халқын  бір  мақсатқа 
топтастыратын  ұлттық  жаңғыруымызға  серпіліс  туғызатын  айрықша  күшке  ие  болды»,  - 
деген  Қазақстан  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  тамаша  сөздері  бар.  Алайда  «Мемлекеттік 
тіл  мәртебесін  алғалы  25  жылдан  астам  уақыт  болған  қазақ  тілінің  бүгінгі  жағдайы  әлі 
көңілден  шығатын  жағдайда  болмай  тұр»  -  деген  ала-құла  пікірлер  қоғамда  көбейіп  келе 
жатыр. Мұның барлығы да «Үш тұғырлы тіл» мәселесін халықтың дұрыс түсінбегендігінен. 
Алдымен  ақты  ақ,  қараны  қара  деп,  мәселені  жеке-жеке  бөліп,  мемлекеттік тілге  ешқандай 
зиян  тигізбейтіндігін  насихаттау  мәселесінің  жетіспей  отырғандығынан  болып  отыр.  Сол 
себепті  осы  тұста  «Үш  тұғырлы  тіл»  саясатының  мәні  неде?  Оның  біздің  қоғамға  тигізер 
әсері қандай? –деген орынды сұрақ туады.  
«Үш тұғырлы тіл» идеясының негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді 
бірдей  пайдаланатын  жоғары  білімді  мемлекет  ретінде  тануы  керек.  Олар  қазақ  тілі  – 
мемлекеттік  тіл,  орыс  тілі  –  ұлтаралық  қарым-қатынас  тілі,  ағылшын  тілі  –  жаһандық 
экономикаға  ойдағыдай  кірігу  тілі.  Яғни  мемлекеттік  тілді  дамытамыз,  орыс  тілін 
қолдаймыз, ағылшын тілін үйренеміз. Енді оның біздің қоғамға тигізетін әсерін айтар болсақ, 
үш тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін 
тұлғааралық  және  мәдениаралық  қарым-қатынастардың  аса  маңызды  құралы  болып 
табылады.  Қазіргі  уақытта  Қазақстан  Республикасының  шет  елдермен  халықаралық 
байланыстары  күннен-күнге  арта  түсуде.  Сол  байланыстарды  дамыту  үшін  көп  тіл  білетін 
жас  ұрпақ  тәрбиелеу  қажет-ақ.  Елбасымыз:  «Мектеп  жасына  дейінгі  білім  беру  деңгейінде 
үш тілді оқытуды жаппай енгізуді қамтамасыз ету қажет. Осылайша біз тілдерді меңгерудің 
қисынды жүйесін қалыптастыра аламыз: әліпбиі – балабақша деңгейінде, мектепте – базалық 
деңгей,  университет  пен  колледжде  –  мамандық  бойынша  кәсіби тіл»,  -  деп,  көптілді  білім 
беруді дамытуға басымдық танытып отыр[1]. 
Тілді қабылдауға бейімді ұрпақ – бұл балабақша бүлдіршіндері. Сондықтан бала тілінің 
қарқынды  дамуына  мектепке  дейінгі  мекемелердің  атқаратын  қызметінің  маңызы  аса  зор. 
Алайда өтпелі кезеңнің қиын жылдары бала тәрбиесіндегі өте қажет буын – балабақшаларды 
біржола  жоғалтып  ала  жаздап,  енді-енді  қалпына  келтіру  қолға  алынды.  Бүгінде  олардың 
саны  Тәуелсіздік  алған  жылдармен  салыстырғанда  6  есе  аз.  1391  балабақшаның  әр  үшіншісі, 
яғни 487-сі қазақ тілінде. Қазақ баласының 17%-ы ғана ана тіліндегі балабақшада тәрбиеленеді. 
Мұндайда айта кететін маңызды мәселелердің бірі – бүлдіршінге ана тілінен басқа екінші тілді 
қабаттастыра  ерте  үйретудің  кереғар  жақтары.  Ол  турасында  белгілі  ғалым  Қ.  Жарықбаев: 
«Баланы  екінші  тілге  сәби  шақтан  үйрету,  оны  ана  тілінде  аузына  жарытпау,  жасөспірімнің 
биологиялық даму үйлесімін бұзып, оның әлеуметтік және саяси салдары қоғам үшін өте ауыр 
зардап  тарттырып,  мәңгүрттер  санын  көбейте  түседі».  Бұл  мәселеде  баланың  тілін  ана  тілінде 
шығарып, ана тілінде дамытуға, сөз жоқ, ата-ана тарапынан үлкен қамқорлық керек. Тіл – аса 
маңызды ұлттық құндылық ретінде ұлттық өзіндік сана, азаматтық адамгершілік қасиеттер мен 
толыққанды  жеке  тұлға  қалыптастырудың  негізі,  ол  ұлттық  рухани  әлемнің  өзіндік  даралық 
көрсеткіші. Тіл – адам қарым-қатынасының, ұлттық тәрбиенің басты құралы. Осы тұста біз ащы 
да  болса,  бір  шындықты  мойындауымыз  керек.  Рухани  кеңістікте  тіл  деп  шырылдап  жүрген 
кешегі  қазақ  мектебін  бітірген  зиялы  қауым.  Ал  бизнес,  банк  секторлары,  ірі-ірі  холдинг, 
өнеркәсіп,  шикізат  кенін  басқарып  отырғандар  негізінен  орыс  мектебін  бітіргендер.  Осы  екі 
топтың  әсіресе,  олардың  балаларының  арасында  қайшылықтар  тумауын  ойлауымыз  керек. 
Себебі  қалада  тұратын  бақуатты  адамдардың  балалары  оқитын  жеке  меншік  мектептерге,  әр 
түрлі  фитнес  клуб,  т.б.  демалыс  орындарына  барсаңыз,  қазақша  бір  ауыз  сөз  естімейсіз.  Ал 
бесіктен белі шықпай, шет елдің мектептеріне кеткен өте бай адамдардың балалары үшін қазақ 
жерінің  берекесінің  игілігін  көріп  отырса  да  қазақ    тілі  қажет  емес.  Көп  тілділіктің  қоғамға 
тигізетін осы әсерін де ескеруіміз керек сияқты [2]. 
Дегенмен де, «Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. 
Бұл  жерде  мәселе  сол  стратегияны,  сол  саясатты  дұрыс  жүргізуде,  жарқын  болашақта 
нәтижесінің  оң  болуын  қамтамасыз  етуде  болып  отыр.  Мәселен,  Орыс  тілі  мен  ағылшын 

92 
 
тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі 
тиіс.  Жоғары  оқу  орнында  да  ағылшын  мен  орыс  тілін  қазақ  тілімен  біріктіріліп  ғана 
оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат 
алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту 
үшін  қазақ  тілін,  яғни  мемлекеттік  тілді  мемлекет  тарапынан  ең  бірінші  орынға  қойылып 
жатқаны  да  көзі  ашық  адамдарға  шындық.  Соңғы  санақ  бойынша,  Қазақстан  халқының  93,5 
пайызы  өз  ұлтының  тілін  -  ана  тілі  деп  санайды.  Ал,  74  пайызы  қазақ  тілінде  ауызша  сөйлей 
алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық 
меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің 
қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан 
құтқарып  та  отыр.  Бұл  статистикаға  қарап,  «Үш  тұғырлы  тіл»  саясатын  жүргізудің  нақты 
уақыты  екенін,  яғни  темірді  қызған  кезінде  басатын  кез  екенін  атап  өту  керек.  Егер,  «Үш 
тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз [3]. 
Әрбір  мемлекетті  әлемдік  аренаға  танымал  ететін  –  спорт,  мәдениет,  әдебиет  деп 
айтатын  болсақ,  сол  танымалдылыққа  ие  болу  үшін  де  ағылшын  тілінің  атқаратын  қызметі 
орасан  зор.  Мәселен,  М.Әуезовтің  «Абай  жолы»  романы  дүниежүзі  халықтарының  116 
тіліне,  Ғ.Мұстафиннің  «Миллионер»  повесі  ағылшын,  француз,  испан,  поляк,  чех,  болгар, 
венгр,  қытай,  т.б.,  тілдерге,  сол  сияқты,  С.  Жүнісов,  М.  Мақатаев,  Ж.  Жабаевтардың,  О. 
Бөкейдің де бірқатар шығармалары ағылшын тіліне аударылған. Яғни, ағылшын тілі арқылы 
дүниежүзі  халықтары  тек  еліміздің  тарихын  ғана  емес,  бүгінгі  қоғам  үрдісімен,  ұлт 
мүддесімен  астасып,  бостандық  рухы  мен  өркениеттің  өшпес  құндылықтарына  ұмтылатын 
мінез тәрбиелейтін, көкірегімізге ұлттық сенім, сана ұялататын қуатты шығармаларымызды 
тани  алады.  Ал  спорт  саласы  арқылы  елімізді  қалай  әлемге  таныта  аламыз?  Біріншіден, 
көптеген  әлемдік  спартакиадалар  және  халықаралық  спорт  олимпиадаларына  қатысушы 
дүниежүзі  мемлекеттерінің барлығында ресми тіл – ағылшын тілі. Яғни, дүниежүзілік спорт 
сайыстары  түгелдей  ағылшын  тілінде  хабар  таратады.  Екіншіден,  сол  олимпиадаларға 
қатысқаннан  кейін,  еліміздің  әлемдік  экономикада  алатын  орнын,  жеріміздің  кеңдігін, 
халқымыздың  қонақжайлылығын  ағылшын  тілінде  бір-екі  ауыз  сөйлем  арқылы  неге 
танытпасқа?  
Қорытындылай келе айтарымыз, үш тілді меңгеру – бүгінгі заман талабы. Алайда, қазақ 
балалары  ең  алдымен  қазақ  тілін  жетік  меңгеруі  керек.  Орыс  тілі  мен  ағылшын  тілі  – 
қолданыс аясы кең дамыған халықаралық тілдер. Ағылшын тілінде шамамен жер бетінде бір 
миллиардтан  астам  адам  сөйлей  алады.  Әлемдегі  экономикасы  дамыған  мемлекеттер  - 
Ұлыбритания  мен  АҚШ-тың  мемлекеттік  тілі.  Сонымен  қатар,  ондаған  мемлекеттердің 
ресми  тілі.  Дүниедегі  барлық  аударма  шығармалардың,  ақпараттардың  33%-ы  ағылшын 
тілінен  аударылса,  15  %  –  француз  тілінен,  ал  1%-ы  ғана  неміс  тілінен  аударылады.  Бұл 
статистикалардан-ақ,  ағылшын  тілін  меңгерудің  қаншалықты  маңызды  екенін,  ақпарат  пен 
білімнің  барлығы  да  сол  тілде  екенін  түсінуге  болады.  Ағылшын  тілін  білетін  адам  жер 
жүзінде бір миллиард адаммен еркін коммуникацияға түсе алады деген сөз. 
Шет  тілдердің  арасында  ағылшын  тілі  ешкімге  шаң  жұқтырмай,  алғашқы  орынды 
бермей  келеді.  Бизнес,  туризм,  ғылым,  білім  беру  жүйесі,  интернет,  кинемотограф  т.б. 
әлемнің  түрлі  саласында  дәл  осы  ағылшын  тілі  қолданылып,  көптеген  әлемдік  жобалар, 
саяси  кездесулер  мен  жиындар,  спорттық  жарыстар  мен  олимпиадалар  ағылшын  тілінсіз 
өткен емес. Біздің президентіміз Н.Назарбаев бостан босқа бұл тілге көңіл бөліп жатқан жоқ, 
әлемдік  деңгейде  мойындалған  елбасымыз  ағылшын  тілінің  қаншалықты  маңыздылығын 
бізден  әлдеқайда  жақсы  біледі.  Сондықтан  еліміздегі  білім  мен  ғылымды  т.б.  саланы 
дамытамын деген әрбір жас, әрбір патриот ағылшын тілін білуге міндетті. Оның пайдасы да 
шаш етектен. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  http://old.el.kz/m/articles/view/content-26580 
2.  «Тіл» журналы. №11-12, 2012 
3.  http://old.el.kz/m/articles/view/content-26576