Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

42 
 
орны  сезімталдылыққа  келіп  саяды [2,241 б.]. 
Біздің    сезімталдылығымыздың    көзі    басқа    адамдардың    қайғысында    жатыр,-деп  
көрсетті  Адам Смит.  Сезімталдылық  табиғи  заңдылықтар  мен  туындаса да,  тәрбиешіні,  
басшылық  етуді  қажетсінеді. «Бұл  туындаған  сезімталдылықты  қоректендіріп,  қоздыруда  
жас    адамға    мейірімділік,    адами,    қайғысына    ортақтасу    сияқты    сезімдік    қасиеттерін  
ұсынып  көру  керек»,-дейді Ж.Ж. Руссо.Ағартушылардың  түсіндіруінше,  сезімталдылықты  
тәрбиелеуде  оның  қоғамдық  ортасы  да  әсер  етеді.  Өзіне  және  басқаға  қамқор  юола  
алатын  адамдар  табиғи  сезімталдылық  қасиеттерін  сақтай  біледі.  Ж.Ж. Руссо  айтқандай,  
сезімтал    қасиеттердің    жойылуы    халықты    жоюшы    қорқынышты    әрекеттерге    барып  
тынады. 
Қоғамның  саяси  құрылымы  да  адамның  табиғатына  әсер  етеді: шексіз  бір  адамға  
табынушылық  олаардағы  сезімдік  қасиеттерді  жойып,  олардың  ынтымаған  әлсіретеді: 
еркін  қоғам  ізгілікті,  шыншыл  заңдарымен  адамдардың  қоғамдық  эмоциясына  ықпал  
етеді.   
Ағартушылардың  ойынша,  сезімталдылық - «құмарлық» - ерік  күштерінің  негізі,  ол  
адамның  әр  түрлі  әректінің,  сонымен  бірге,  қоғамдық  әректін  қоздырушы.  Сондықтан  
сентиментализмнің    көрнекті    туындыларында    ол    адамға    табиғат    арқылы    берілген    аса 
сапалы  құндылық,  ол  оның  қоғамдық  болмысын  азаматтық  ісін  айқындаушысы  болып 
табылады.  
Адамдар  арасындағы  әлеуметтік  және  саяси  қатынастарды  да  ағартушылар  табиғи 
заңдылықтармен  көрсетуге  ұмтылады.  Сондықтан,  олар  бірінші,  адамдар    арсындағы  
«шынайы»-жұбайлық,    отбасылық    қатынастарды    алға    қойып,    болашақ    азаматтың  
құндылықтарды  тәрбиелеуге  ұмтылады. 
Достықта,    махаббатта    адам    ізгі    істерді    бойын    сіңіріп,    біріне-бірі  қамқорлық  
жасауды    үйренеді.    Мейірімділік    көзін    ағартушылар    табиғат    деп    санйды.  Мұнымен 
сентименталистердің    патрархалды    алғашқы    құрылыстарды  беру  құмарлықтары 
түсіндіріледі.  Олардың    шығармаларындағы    идеалды    кейіпкер-жаны  мен    тәнін    табиғат  
қалыптастырып, өркенниеттен жырақта өмір  сүрген  адамдар  болып табылады. 
В.И.Каминский:  «Сентименталдық  әдістердің  зерттеу  жүйесі  бұл  әдеби  бағыттың  
гноеологиялық    құрылымының    жеткіліксіз    зерттеліп  жатқан  уақытпен  қатар  келіп,  онда 
бірізділіктің болмауы маңызды мәселе  болып табылады»,-деді. 
Сентиментализмнің  эстетикалық  өзіндік  болмысы  оның  орын  ауыстыруына  
шартталған. Оның алмасуын В.И.Каминский былай деп бағалайды: «сентиментализм белгілі   
траихи  және  эстетикалық    тұтастық,  тұрақтылық  болып  табылады.  Тарихи  тұрақтылық 
ағартушылық  және  бұл  дағдарыстың  қиялымен  игерілуі  сияқты  құбылыстармен 
сипатталады.  Осыдан  әлемдік  ағартушылық  тұжырымдардан    Руссоның:  «Сезе    алатын  
адам-шынай  адам»  деген    ұраны  туды.  Сентиментализмнің  гносиалогиялық  тұтастығының 
бейнелі  құрылымы    эмоциялық-адами  ережелер  алғы  шарттарына  тәуелді  болды.  «Адам 
саулығының  негізі»  ағартушылардың  түйіндеуінше,  бірауыздан  сезе  білу  қабілетіне 
негізделді. 
Адами  –  эстетикалық    құндылықтар    және    жүрек    лүпілі  шындық,  әділдіктің 
алғышарты  болады.  Сентиментализм  эстетикасында  сұлулық  сананың  инфонтилизация- 
сымен    көмкеріліп,  образды  еспен  қиялдың  негізіндегі  бұлдыр  түспен  балалық  сезімді  
сомдайды. Біздің бал балалық шағымыз бұлдыр бір түстей бірақ, осы бұлдыр түске барлық 
жанды күштер ат салысады. Жан өзіне керек, алуға болатынын алып, өзіндік меннің шегіне 
дейін жеткізеді. 
Сентиментализмге    өту  В.И.Каминский  көрсеткендей,  классицизмнің  эстетикалық 
рационализмінің  бірізді  жақтарымен  кезігіп  отырды.  Бұл  бағыт  бойынша  мақсаттарды 
жүзеге  асыруда  сезім  мәселесі  сентиментализмнің  терең  прогрессивті  және  эстетикалық 
өзіндік  еркшелігінің  негізіне  барып  тынады.  Осы  жолмен  сенсуалды    ізгілік  өнерде 
эстетикалық  мазмұнға  ие  болды.  Сентименталистердің  шығармаларында  жүрекке  бой 
алдырған ақыл, мейірімді ақыл жүрекпен бірлікте болды.  

43 
 
Сентименталист  –  әдебиетшілер    өздерінің  эстетикалық  поэзияларында  дербестік  пен 
жекелілікті  сезінеді.  Сентиментализмге  өту  жолында  мәуелі  және  болашағы  зор  құлықтық-
эстетикалық  өрлеу  болды.  Ол  бұл  әдеби  бағыттың  маңызды  көркем  күшіне  шартталған. 
Эстетикалық  жүйенің  тұтастығы  мен  тұрақтылығы,  шартсыз  өтпелі  өзіндік  мәні 
сентиментализмнің көркемдік, даралық әдісі мәселесін көтерді. Сентиментализмнің сізімдік-
танымдық бағыты туралы мәселені В.Г.Белинский көтерді. Ол бұл көріністің гнесологиялық 
және  мәдени,  адами  рөлін  есепке  ала  отырып,  тарихи  бағасына  келіп  тоқтады. 
Сентименталдылық  оның  пайымдауынша,  «орыс  әдебиетінде  осы  уақытқа  дейін  кітаби 
мінезде болған». Сентименталдылық мәдени фактор ретінде адамзаттың  тарихи дамуындағы  
маңызды  көрініс,\  деп  көрсетті  сыншы.  Европада  феодалдық  дөрекі  әрекеттерді  осы 
сентименталдылық  ауыстырды.  Белинскийдің  көрсеткеннідегі  сентиментализм  ізгілік 
бағыты  оның  гнесологиялық  табиғатьымен  жеткілікті  болмады.  Сезім  танымының 
эстетикалық  екпіні  әдебиетті  өмірмен  жақындастыруда  жағдай  туғызды.  Классицизм 
үндестігінің мемлекеттік сананы бұзуда гнесологиялық «сезіну сәті» шешуші рөл атқарды. 
Классицизм геройы Руссоның еркін феодалдық құрылыс пен жандайшаптық  құқығын 
оятты.  Сентиментализм  эстетикасында  эмпирикалық  «сезіну  сәті»  тартылыстың 
қарапайымдылығы  мен  ескі  классицистік  шегерасы  төңірегінде  айтылды.  Сезімталдарда  ол 
және ол бақыитсыз дегенге ерекше назар аударылды. Ж.Ж. Руссоның сенсуалистік сарыны: 
«тек  осы  олар  туғызған  сезім  –  ерекше  нәзік  тәрізді,  бұл  адам  біздің  қай  қайсымызға  да 
жақын,  сондықтан  батырлық  түрткі  болып  қана  қоймай  әлде  қайда  көп  мөлшерде  баса 
түсетіндігін»,-көрсетті.  
Ж.Ж.  Руссо  18  ғасырда  Франциядағы  сентиментализм  атты  әдеби  ағымның  өрлеуінде 
басшылық жасады. Жекенің ғазиз мәдениеті, шарасыз қарапайымдылық, тұйықтық, шынайы 
табиғилықты  насихаттады.  «Сезімдік»дәуіпдің  өтпелі  мінездемесі  Канттың  философиялық 
антиномиясында  ғана  емес,  сентиментализмнің  эстетикалық  антиномясында  да  көрініс 
тапты. Олар ағартушылыққа деген алғашқы дағдарыс туғызып, әлемнің әмбебап үндестігінің 
бастамасына сыйымсыздығын танытты. 
Сентименталист  жазушылардың  шығармаларындағы  алғашқы  ымырасыз  ойлар 
сезімтал  қаһарманның  екіжақты  табиғатына  келіп  саяды:  «Әлемдік  үндестіктегі 
сыйымдылық  қатардағы  «қарапайым  адам  және»  «бөтен  адам».  Оның  қажеттілігінен 
әмбебаптылық туындайды. Этъен де Сенанкур «Оберман» романында «оғаш және реалистік 
адамды» қарама-қарсы қоя отырып оның қарапайым қажеттілігінің мазмұнын ашады: «Мен 
барлығына  мүмкін  болған  дүниеге  ұмтыламын,  яғни  өзімнің  жай  ғана  қажеттілігімді 
қанағаттандыруда,  адамзаттың  адами  қайғысының  соңын  жасайтын,  жақынжастыратын, 
жұбаныш сыйлайтын сезімге ұмтылатын: мен бір ғана дүниені жалпы әлемде әлем халқының 
жанына  рахат  тілеймін»,-дейді.  «Жарлы  Лизаның»  авторы  «әлемдік  достықтың  қасиетті 
бірлігін» арман етті. 
Осыдан барып философиялық және эстетикалық тамыры қанат жайды. Онвң негізінде 
сентименталды пафос жатты. Сентименталдылық  «ішікі мағынасыздық» бір дүниенің «ішкі 
кемшілігі»,  «ішкі  адамгершілік  қадірі»,  адамхзаттың  өмір  сүруінің  шынайы  бастамасынан 
тыс  қарапайымдылықтан  туындады.  Осы  адамгершілік  психологиялық  қарама-қарсы 
субъектіді  реакция  механизмі  Г.Н.  Поспелов  атап  көрсеткендей  «эмоционалды,  жанды 
рефлексия» болып табылды [5, 96 б.]. 
Сентиментализмнің  эмоционалды  рефлексиясы  В.И.  Каминский  көрсеткендей  оның 
демократиялық  эстетикалық  ұмтылысының  көрінісі  болды:  Онда  патриархалды  халықтық 
құндылықтар айтылды. Онымен жүрек лүпілі сезім поэзиясының феодалдық керітартпа және 
объективті  антибуржуазиялық  үрдісімен  байланысты  болды.  Кейде  оған  бұлдыр  сезімдер, 
адамды  жатсындырған  сезімдерге  бөлеп,  эмоциялық  жағынан  әсер  етіп  отырады.  Онда 
сентиментализмнің  сезімтал  табиғи  қаһарманын  туғызған  арнасы  туындады.  Табиғи  адам 
азған өркениет қоғамын тастап «шөлдалада» жалғыз қалғысы келеді. Бұзылмаған табиғатқа 
қатынасын  әлеммен  достық  қатынас,  достармен,  сүйікті  тіршілікпен  шөлі,  аңсары 
жұмбақталады.  «Шындығында  мен  тек  табиғатты  ғана  сүйемін»,-дейді  Оберман.  Оберман