Сарсенова әсел берікқызы

 

 

 

 

 

 

5 БӨЛІМ. ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ІРІ СОЦИОЛОГТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ 

5.1  П.Сорокиннің әлеуметтанулық көзқарастары 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

П.Сорокин  (1889-1968)  орыс-американ  әлеуметтанушысы,  әлеуметтік 

стратификацияны 

және 

әлеуметтік 

мобильділік 

теориясының 

негізін 

салушылардың  бірі  болып  саналады.  Еңбектері:  «Әлеуметтік  және  мәдени 

динамика», «Әлеуметтік мобильділік», «Революция социологиясы» 

П.Сорокиннің әлеуметтік теңсіздікті шешу мәселесі: «жеке әлеуметтік пайдалы еңбегінің дәрежесі 

бойынша»  әр адамға материалдық және рухани қажеттілік қажет. 

П.Сорокин бойынша қоғамның эгалитарлы 

жүйесінің белгілері (әлеуметтік теңсіздік) 

Заң алдында бәрінің теңдігі 

Қызметке ие болу құқықтарының теңдігі 

Саяси құқықтың теңдігі (сөз бостандығы, одақ, ар-ождан бостандығы) 

Білім алуға тең құқылы  

 

 

 

5.2 Әлеуметтік стратификация және мобильділік теориясы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Стратификация» ұғымы қоғамдағы әлеуметтік топтардың, жіктердің, қат-қабатқа бөлініп 

бағынушылық ретімен, тік бір ізділікпен жіктердің орналасуын көрсетеді. 

Стратификацияның 

критерийлері 

Табыс деңгейі 

Қызмет түрі 

Саяси көзқарастар 

Мәдени бағдар және т.б. 

Әлеуметтік стратификацияның 

негізгі стратификациясы 

(қоғамның жіктелуі) 

Экономикалық 

Саяси 

Кәсіби 

Мобильділік 

қоғамдағы 

жекелеген 

индивидтер 

мен 

адамдар  тобының  бір  әлеуметтік 

жағдайдан екініші бір әлеуметтік 

жағдайға 

орын 

ауыстыруын 

айтамыз. 

Горизонтальді мобильділік – 

индивидтің бір әлеуметтік 

позициядан екіншісіне ауысуы.  

Вертикальді мобильділік – 

индивидтің бір страдан  екінші 

бір стратаға ауысуының 

нәтижесінде оның әлеуметтік 

жағдайының өзгеруі. 

Вертикальді мобильділік жоғары 

өрлеу және төмен құлдырау 

болып бөлінеді. 

 

 

5.3 Р.Мертонның әлеуметтану ғылымына қосқан үлесі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Роберт Кинг Мертон – қазіргі құрылымдық функционализмнің өкілі. Ол өзінің алдындағы 

функционолистердің  функция  қоғамның  жеке  бөліктері  арасындағы  байланысты 

нығайтып,  олардың  өзара  әсерін  қамтамасыз  етеді  деген  тұжырымдамасына  өзгерістер 

енгізеді.  Р.Мертон  эмпирикалық  зерттеулермен  әлеуметтанудың  жалпы  теориясын 

байланыстыратын орта деңгейдегі теорияның негізін қалаушы.  

Р.Мертонның  пайымдауынша.  Бір  құбылыстың  әр  түрлі  функциялары  болатыны  сияқты,  бір  функция  әр 

түрлі құбылыстармен орындалуы мүмкін. Р.Мертон мынадай үш негізгі пастулатты береді: 

1.Функционалды бірлік пастулаты 

2.Әмбебеп  функционализм  пастулаты  (функционалдық  барлық  әлеуметтік  құбылыстардың 

пайдалылығы) 

3.Функционалды қажеттілік, шарасыздық пастулаты 

 

5.4 Т. Парсонстың әлеуметтанулық көзқарастары 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Талкотт Парсонс  (1902-1979)-американ әлеуметтанушысы. «Әлеуметтік 

стратификация  теориясына  талдамалы  көзқарас»  атты  еңбегінде  қоғам 

туралы функционалдық ұғымды теориялық тұрғыдан негіздей бастайды.  

Т.Парсонс өзінің әлеуметтік әрекет теориясында әлеуметтік стратификацияның әмбебап 

белгілерін ұсынған: 

«сапа», яғни жеке адамға белгілі бір сипаттаманы, тұғырды таңу; 

«атқару», яғни жеке адамның қызметін басқа адамдардың қызметімен салыстыра 

отырып бағалау; 

материалдық құндылықтарға, қабілетіне, шеберлікке, мәдени ресурстарға және т.б. 

«ие болу». 

6  БӨЛІМ.  ҚОҒАМДЫ БІРТҰТАС ӘЛЕУМЕТТІК ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ  ТАЛДАУЫ 

6.1 Қоғам түсінігінің мәні 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.2 Қоғамның типологиясы 

Қоғам – бұл 8 белгі бойынша анықталатын ең үлкен әлеуметтік 

топ. (Э.Шилз бойынша) 

1.Аса ірі жүйенің бөлігі болып табылмайды. 

2.Некелер атаулы топ өкілдері арасында болады. 

3.Қоғам балалар мен адамдармен толығады. 

4. Топтың өзінің аумағы бар 

5. Өзіндік атауы мен тарихы бар 

6.Өзіндік басқару жүйесі бар 

7. Топ индивидтің орташа өмір сүру ұзақтығына қарағанда әлде 

қайда ұзағырақ өмір сүреді. 

8. Жалпы құндылықтар (мәдениет) жүйесі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қоғам 

Жазу ерекшелігі бойынша: 

Жазуға дейінгі 

Жазу 

 

Әлеуметтік 

дифференциация 

дәрежесінің  басқару  деңгейінің  саны 

бойынша: 

Жай  алғашқы    тайпалар 

(басқарушылар 

мен 

бағынушылар,  бай  мен  кедей 

деген ұғым жоқ) 

Күрделі 

(бірнеше 

басқару 

қабаттары, 

тұрғындардың 

әлеуметтік қабаттары, кластар, 

мемлекет) 

 

Өндіріс жолы бойынша: 

Алғашқы аң аушылық 

Мал шаруашылық 

Бау-бақшалық 

Индустриалды 

Постиндустриалды 

 

Өндіріс  әдісі  мен  жеке  меншік 

формасы  бойынша,  яғни  әлеуметтік-

экономикалық 

фармация 

(К.Маркстің типологиясы): 

Алғашқы 

Құлиеленушілік 

Феодалдық 

Капиталистік 

Коммунистік 

Д.Белл типологиясы бойынша: 

Индустриалдыққа  дейінгі  (бастылары:  ауыл  шаруашылығы,  шіркеу, 

армия) 

Индустриалдық  (өнеркәсіп,  корпорация,  жіктелу,  әлеуметтік 

теңсіздік) 

Постиндустриалды  (теориялық  білім,  университет,  қызмет  көрсету) 

экономикасы және т.б.) 

Т.Парсонс бойынша қоғамның типтері