Сабақтың жоспары Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі Сабақ өткізілетін күн


Етістік шақтары (Времена глаголов)



жүктеу 1,96 Mb.
бет2/8
Дата01.01.2018
өлшемі1,96 Mb.
#6886
түріСабақ
1   2   3   4   5   6   7   8

Етістік шақтары (Времена глаголов):


Осы шақ (настоящее время)

- нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.
Келер шақ (будущее время)

- болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмемін.
Өткен шақ (прошедшее время)

- жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.

Етістік райлары (Наклонения глаголов):


Ашық

Бұйрық (повелительное)


I жақ:

Мен Түбір + айын, ейін

Біз Түбір + айық, ейік

II жақ:

Сен Түбір

Сендер Түбір + ыңдар, іңдер

 

Сіз Түбір + ыңыз,іңіз

Сіздер Түбір + ыңыздар, іңіздер

III жақ:

Ол Түбір + сын, сін

Олар Түбір + сын, сін

Мысалы (Пример разбора):

I жақ:

Мен барайын

Біз барайық

II жақ:

Сен бар

Сендер барыңдар

 

Сіз барыңыз

Сіздер барыңыздар

III жақ:

Ол барсын

Олар барсын


Шартты (условное)

Түбір + са/се + Ж.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):


I жақ:

Мен барсам

Біз барсақ

II жақ:

Сен барсаң

Сендер барсаңдар

 

Сіз барсаңыз

Сіздер барсаңыздар

III жақ:

Ол барса

Олар барса


Қалау (желательное)

ғы/гі, қы/кі + Т.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):


I жақ:

Менің барғым келеді

Біздің барғымыз келеді

II жақ:

Сенің барғың келеді

Сендердің барғыларың келеді

 

Сіздің барғыңыз келеді

Сіздердің барғыларыңыз келеді

III жақ:

Оның барғысы келеді

Олардың барғылары келеді

Тұйық етістік (Начальная форма глагола): Түбір + -У-(жұрнақ).

Мысалы: бару, жазу, айту.



Улы жыландар шаққанда көрсетілетін алғашқы көмек

Жылан шаққаннан кейін, алғашқы секундтарда саусақтармен басып, жараны ашыңыз, содан кейін уды ауызбен соруды бастаңыз. Қанды сұйықтықты кезеңді түрде түкіріп отырыңыз. Егер сілекей аз болып немесе ерінде, ауыз қуысында жаралар болса, ауызға аз мөлшерде су алып (су умен араласып) , 15 минут аралығында тоқтамай кезекпен уды сорып алу қажет. Бұл зақымдалған ағзадан удың 20-50 процентін жоюға мүмкіндік береді. Көмек көрсететін адам үшін, уды сорып алу мүлдем қауіпті емес, тіпті ауыз қуысында жара болса да. Егер зақым алған адам жалғыз болса, ол уды өзі сорып алу қажет. 


Жараны дезинфекциялап, ісіктің даму дәрежесіне байланысты кезеңді түрде босатуға мүмкіндік болатын стерильді таңғыш салу керек және ол жұмсақ тіндерге батпау қажет. 
Жәбірленуші адамды жақында орналасқан медициналық мекемеге жедел түрде, зембілдерді қолданып апаруға тырысыңыз. Жыланды тауып, оның түрін тану үшін, дәрігерге әкелген жөн. Қажет болған жағдайда, ұзақ уақытты жасанды тыныс алуды және жүрек массажын жүргізіңіз.

 Сонымен қатар, жылан және көптеген жәндіктер шағуынан болатын ауырсынуды азайту мақсатында, шаққан жерді бу үстінде ұстау қажет. 


Және де керісінше, келесі іс- әрекеттер жылан шаққанда қарсы көрсетіледі: 
• Шаққан жерді крест тәрізді кесуге және зақымдалған аймақты кесіп алып тастауға болмайды. Кездейсоқ заттармен (пышақпен, шыны сынықтарымен) кесулер инфекцияларға, тамырлар мен сіңірлердің зақымдануына әкеледі. 
• Шаққан жерден жоғары жгутты салуға болмайды. Зақымдалған қол немесе аяққа салынған жгут, жәбірленушінің жалпы жағдайын нашарлатады және шіру көріністерін шақырып (әсіресе, гюрза, сұмырай жыланы шаққаннан кейін), өлімділік мүмкіндігін жоғарлатады. 
• Арақ-шарап уыт болып табылмайтынын есте сақтаңыз, ал керісінше, ол ағзадан удың шығуын тежеп, оның әсерін күшейтеді. 
Ара, ірі аралардың (шершень) шағуы. 
Біріншіден, жарадан ара тілін алып, кейін емдеуді бастауға болады. Жәндіктер шағуынан келесі заттар көмектеседі:

Этика медицинская

      Философская дисциплина, изучающая мораль и нравственность называется этикой. Профессиональная этика – это принципы поведения в процессе профессиональной деятельности человека. Считается, что основные принципы медицинской этики сформулировал Гиппократ.

    Та часть этики, предметом которой является учение о долге человека перед другим человеком и обществом в целом, именуется деонтологией.

    Медицинской деонтологией называется учение о должном поведении медицинских работников, способствующем созданию наиболее благоприятной обстановки для выздоровления больного. Термин медицинской деонтологии ввел выдающийся хирург Н.Н.Петров, распространив ее принципы на деятельность медицинских сестер. Таким образом, теоретической основой деонтологии является медицинская этика, а деонтология, проявляясь в поступках медицинского персонала, представляет собой практическое применение медико-этических принципов.

Особенности деонтологии в педиатрии обусловлены своеобразием детской психики, а также необходимостью контакта в работе не только с детьми, но и с их родителями.



Аспектами медицинской деонтологии являются:

(деонтология — совокупность этических норм и принципов поведения медицинского работника при выполнении своих профессиональных обязанностей. Термин предложен английским философом И. Бентамом (1748—1832) и употреблялся первоначально для обозначения теории нравственности как науки о морали).

     взаимоотношения медицинских работников с больными;

     взаимоотношения медицинских работников с родственниками больного;

     взаимоотношения медицинских работников между собой.

Главными целями профессиональной деятельности медицинской сестры являются: уход за пациентами, облегчение их страданий, восстановление и укрепление их здоровья, предупреждение болезней.

Для реализации указанных целей при выполнении своих функциональных обязанностей медицинская сестра должна знать и соблюдать следующие основные такие этические принципы, как гуманность и милосердие.

Реализация этических начал в медицине включает:



  • информирование пациента о его правах;

  • информирование пациента о состоянии его здоровья; 

  • гуманное отношение к пациенту;

  • уважение человеческого достоинства пациента;

  • недопущение морального и физического ущерба пациенту (не навреди);

  • уважение права пациента на проведение медицинского вмешательства или отказа от него;

  • уважение автономии пациента;

  • уважение права пациента на качественную и своевременную медицинскую помощь;

  • проявление бережного отношения к умирающему больному(дистрибутивная справедливость);

  • хранение профессиональной тайны;

  • поддержание на высоком уровне своей профессиональной компетентности;

  • защиту пациента от некомпетентного медицинского вмешательства;

  • поддержание уважения к своей профессии;

  • уважительное отношение к своим коллегам;

  • участие в медико-санитарном

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова


Сабақтың жоспары
Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі


Сабақ өткізілетін күн

Сабақ өткізілетін топ, курсы, мамандығы

Өткізілетін орны (аудитория нөмірі)

Сабақтың өткізілетін орын




ЛФН-15-3р,2-курс










МФН-15-3р, 2-курс









І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып:

Лексикалық тақырып:

ІІ. Сабақтың мақсаты:

А) Білімдлік: жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру.



Ә) Тәрбиелік: сауатты оқу-жазуға, жауапкершілікке тәрбиелеу; ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйрету; өнер-білімге, Отанымызға деген сүйіспеншілігін ояту; оқушылардың бойына адамгершілік, эстетикалық, ізгілік қасиеттерді, рухани байлығын қалыптастыру, пәнге деген  қызығушылығын арттыру.

Б) Ой-өрісін дамытушылық: оқушы қабылдауы мен ойлау аралығын зерттей отырып, ой қорытқызу және өз пікірлерін еркін жеткізе білуге баулу, жаңа сөздермен сөздік қорын молайту, ауызекі сөйлеу тілін, ой-өрісі мен дүниетанымын, есте сақтау, қабылдау, меңгеру қабілеттерін дамыту; білім, білік дағдыларын қалыптастыру.

ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ

ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық

Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері.

ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, стикерлер, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, кері байланыс жаймасы, оқулық, кеспе қағаздар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар.

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:

    • Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.

    • Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.

Ал, оқушылар енді көздеріңді жұмып, денелеріңді бос ұстап, былай деп іштеріңнен қайталаңдар: «Мен өзіме сенімді, ақылды, батыл адаммын. Менің қолымнан бәрі келеді және еш нәрседен қорықпаймын. Менің денсаулығым мықты және мен күштімін»
Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру.

      • Етіс және оның түрлері.

      • Көсемше және оның түрлері.

      • Есімше және оның түрлері.


Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою

Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар.

  • Етістіктің шақтары.

  • Етістіктің райлары.

  • Улы жыландар шаққанда көрсетілетін алғашқы көмек.



Етістік шақтары (Времена глаголов):


Осы шақ (настоящее время)

- нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.
Келер шақ (будущее время)

- болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмемін.
Өткен шақ (прошедшее время)

- жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.

Етістік райлары (Наклонения глаголов):


Ашық

Бұйрық (повелительное)


I жақ:

Мен Түбір + айын, ейін

Біз Түбір + айық, ейік

II жақ:

Сен Түбір

Сендер Түбір + ыңдар, іңдер

 

Сіз Түбір + ыңыз,іңіз

Сіздер Түбір + ыңыздар, іңіздер

III жақ:

Ол Түбір + сын, сін

Олар Түбір + сын, сін

Мысалы (Пример разбора):

I жақ:

Мен барайын

Біз барайық

II жақ:

Сен бар

Сендер барыңдар

 

Сіз барыңыз

Сіздер барыңыздар

III жақ:

Ол барсын

Олар барсын


Шартты (условное)

Түбір + са/се + Ж.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):


I жақ:

Мен барсам

Біз барсақ

II жақ:

Сен барсаң

Сендер барсаңдар

 

Сіз барсаңыз

Сіздер барсаңыздар

III жақ:

Ол барса

Олар барса


Қалау (желательное)

ғы/гі, қы/кі + Т.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):


I жақ:

Менің барғым келеді

Біздің барғымыз келеді

II жақ:

Сенің барғың келеді

Сендердің барғыларың келеді

 

Сіздің барғыңыз келеді

Сіздердің барғыларыңыз келеді

III жақ:

Оның барғысы келеді

Олардың барғылары келеді

Тұйық етістік (Начальная форма глагола): Түбір + -У-(жұрнақ).

Мысалы: бару, жазу, айту.



Улы жыландар шаққанда көрсетілетін алғашқы көмек

Жылан шаққаннан кейін, алғашқы секундтарда саусақтармен басып, жараны ашыңыз, содан кейін уды ауызбен соруды бастаңыз. Қанды сұйықтықты кезеңді түрде түкіріп отырыңыз. Егер сілекей аз болып немесе ерінде, ауыз қуысында жаралар болса, ауызға аз мөлшерде су алып (су умен араласып) , 15 минут аралығында тоқтамай кезекпен уды сорып алу қажет. Бұл зақымдалған ағзадан удың 20-50 процентін жоюға мүмкіндік береді. Көмек көрсететін адам үшін, уды сорып алу мүлдем қауіпті емес, тіпті ауыз қуысында жара болса да. Егер зақым алған адам жалғыз болса, ол уды өзі сорып алу қажет. 


Жараны дезинфекциялап, ісіктің даму дәрежесіне байланысты кезеңді түрде босатуға мүмкіндік болатын стерильді таңғыш салу керек және ол жұмсақ тіндерге батпау қажет. 
Жәбірленуші адамды жақында орналасқан медициналық мекемеге жедел түрде, зембілдерді қолданып апаруға тырысыңыз. Жыланды тауып, оның түрін тану үшін, дәрігерге әкелген жөн. Қажет болған жағдайда, ұзақ уақытты жасанды тыныс алуды және жүрек массажын жүргізіңіз.

 Сонымен қатар, жылан және көптеген жәндіктер шағуынан болатын ауырсынуды азайту мақсатында, шаққан жерді бу үстінде ұстау қажет. 


Және де керісінше, келесі іс- әрекеттер жылан шаққанда қарсы көрсетіледі: 
• Шаққан жерді крест тәрізді кесуге және зақымдалған аймақты кесіп алып тастауға болмайды. Кездейсоқ заттармен (пышақпен, шыны сынықтарымен) кесулер инфекцияларға, тамырлар мен сіңірлердің зақымдануына әкеледі. 
• Шаққан жерден жоғары жгутты салуға болмайды. Зақымдалған қол немесе аяққа салынған жгут, жәбірленушінің жалпы жағдайын нашарлатады және шіру көріністерін шақырып (әсіресе, гюрза, сұмырай жыланы шаққаннан кейін), өлімділік мүмкіндігін жоғарлатады. 
• Арақ-шарап уыт болып табылмайтынын есте сақтаңыз, ал керісінше, ол ағзадан удың шығуын тежеп, оның әсерін күшейтеді. 
Ара, ірі аралардың (шершень) шағуы. 
Біріншіден, жарадан ара тілін алып, кейін емдеуді бастауға болады. Жәндіктер шағуынан келесі заттар көмектеседі:
Сабақты қорытындылау.-5 минут. Білімгерлердің жаңа сабақта алған білімдерін қорытындылау.

Білімгерлердің білімін және сабаққа белсенділігін бағалау 2 минут.

Үй тапсырмасы 5-минут

Әдебиеттер: Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, III том

Сабақтың аяқталуын хабарлау: құрметті оқушылар, осымен бүгінгі сабақ аяқталды, көңіл қойып тыңдағандарыңызға және сабаққа белсенді қатысқандарыңызға рахмет сау болыңыздар!
Оқытушының қолы:____________

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова


Сабақтың жоспары
Пән аты: Қазақ тілі


Сабақ өткізілетін күн

Сабақ өткізілетін топ, курсы, мамандығы

Өткізілетін орны (аудитория нөмірі)

Сабақтың өткізілетін орын

31.10.2016ж.

ЛФН-16-13р




10-00-11-20



І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып: Өзгелік етіс. Тақырып бойынша лексикалық бірліктер.

Лексикалық тақырып: Қонақүйде. Қонақ үй қызметкерлерінен (қонақ үй әкімшілігі, анықтама бюросы, касса, өзіне қажет мәліметтерді сұрап білу. өздері тоқтаған қонақ үй туралы сөйлесім)

ІІ. Сабақтың мақсаты:

А) Білімдлік: Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Құрмалас сөйлемнің (себеп салдар) түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Оқ жетпес туралы ерекше пікір қалдыру.



Ә) Тәрбиелік: Сауатты оқу-жазуға, жауапкершілікке тәрбиелеу; ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйрету; өнер-білімге, Отанымызға деген сүйіспеншілігін ояту; оқушылардың бойына адамгершілік, эстетикалық, ізгілік қасиеттерді, рухани байлығын қалыптастыру, пәнге деген  қызығушылығын арттыру.

Б) Ой-өрісін дамытушылық: оқушы қабылдауы мен ойлау аралығын зерттей отырып, ой қорытқызу және өз пікірлерін еркін жеткізе білуге баулу, жаңа сөздермен сөздік қорын молайту, ауызекі сөйлеу тілін, ой-өрісі мен дүниетанымын, есте сақтау, қабылдау, меңгеру қабілеттерін дамыту; білім, білік дағдыларын қалыптастыру.

ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ

ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық

Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: Қатысымдық сөйлесімдік бөлім: Тыңдалым. Қонақ үйдегі қызмет түрлері туралы ақпараттар. Оқылым. Оқу мәтіндері: қонақ үй туралы жарнамалық, анықтамалық ақпараттар. Диалогтік мәтіндер. Айтылым. Өзінің сапары туралы. Әуежай мен теміржол бекетінің қызметі туралы мәліметтер. Жазылым. Қонақ үй түрлері мен қызметіне байланысты тірек сөздерге бойынша мәтін. @-mail –мен тапсырыс беру, ақша жіберу, есептесу, жаздыру. Тілдесім. Қонақ үй туралы пікірлесім. Қонақ үй қызметкерлерінен (қонақ үй әкімшілігі, анықтама бюросы, касса) өзіне қажетті мәліметтерді сұрап білу. Диалог: Сұрақ-жауап, Сұрақ-ақпарат, себеп-салдар диалогтары.

Мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімі:Сыныптағы оқушылардың өздері тоқтаған қонақ үй туралы сөйлесімі.


ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, кері байланыс жаймасы, оқулық, кеспе қағаздар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар.

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия.

Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:

  • Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.

  • Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.


Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру.

  • Құрмалас сөйлем дегеніміз не?

  • ҚС байланысу формалар?

  • Салалас құрмалас сөйлемдердің түрлері.

  • Себеп салдар құрмаласының жасалу жолы.

Өткен сабақты қорытындылау мақсатында

12- жаттығу. Көп нүктенің орнына ыңғайына қарай жайсөйлем ойлап тауып, себеп – салдар салаласқа айналдырып жазыңдар.

1. Ол ауданға жетуге асық, өйткені... 2. ...себебі ауыл онша алыс емес еді. 3. Қойға енді біз иеміз, сондықтан....4. одан әрі олар сөйлескен жоқ: ... 5. ..., жаңа туған баланың атын Сәтжан қойды. 6...., өйткен көптен көрмеген Нариманға жолығады. 7..., сондықтан шаршап келе жатқан Жанай қуанып кетті. (С.Бегалин)


Аударма. Өтініш (просьба)

1. Рақым етіңіз..... . – будьте любезны

2. Айт.(Айтыңыз) – скажи (скажите)

3. маған бер (беріңіз) – дай (дайте) мне.

4. Сіз маған көмектесе алар ма екенсіз? – Вы не могли бы мне помочь

5. Сенің (сіздің) өтінішің орындалды – Ваша просьба будет удовлетворена.



6. Көре алар ма екенмін- Көре алар ма екенмін.

7. Рұқсат па?- можно

8. Кіруге рұқсат па?- Можно войти?

9. Сұрауға рұқсат па?-можно спросить?

10. менің саған өтінішім бар еді- У меня к тебя просьба.
Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою

Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар.

  • Өзгелік етіс.

  • Тақырып бойынша лексикалық бірліктер



Бүгін өзгелік етіске тоқталамыз. Етіс дегеніміз не?

Іс - әрекет бар да, сол іс - әрекетті орындаушы бар екенін және


олардың арасындағы қарым - қатынасты етіс деп атайтынымызды өздерін айттыңдар. Бірде іс - әрекетті адамның тікелей өзі істесе, бірде өзге біреуге істетсе, енді бірде бірнеше адам ортақтаса істейді. Ал енді бірде іс - әрекет өздігінен жүзеге асып жатады. Міне, осындай қарым - қатынасты етістер дейміз.

1.Етіс және оның түрлері.



р/с

 

Түрі

 

Ереже

 

Жұрнақтары

 

Мысалы:

 

1

 

Өздік етіс

 Іс-қимылды адам өзі істейді

 

-ын/-ін/-н

 

   Аз уақыт ішінде көркі көз қуантар керемет астана салынды

2

Өзгелік етіс

Адам  іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады

 

1. -дыр/-дір, -тыр/-   тір,-ыр/-ір/-р

2. -ғыз/-гіз, -қыз/-кіз

3. -т

4. -сет

  ЭКСПО-ға дейін әлі де талай таңдай қақтырғызар ғимараттар салынуы мүмкін

3

Ырықсыз етіс

Іс-қимыл өздігінен жасалғандай көрінеді

 

1. -ыл/-іл/-л

2. -ын/-ін/-н

(түбірде «л»әрпі болса)

Осының барлығы елбасының көрегенділік саясатының арқасында жасалынды.

4

Ортақ етіс

 

Іс-қимыл бірлесіп, ортақтасып істелінеді

 

-ыс/-іс/-с

(жаз-ыс-ты)

 

Қаланың сәулетіне барлық елдердің ең керемет сәулетшілері тартылып, барлығы атсалысты

       241-жаттығу.  Өздік етістерді көшіріп жазып, қосымшаларын дефиспен бөліп жазу.

(дәптермен жұмыс)

Үлгі:    сый-ын-а-ды   (-ын-өздік етіс жұрнағы,-а-көсемше ж.-ды-жалғау.)

жасыр-ын-ба-с (-ын-өздік етіс жұрнағы, -ба-белгісіздік есімдігінің жұрнағы,-с-есімшенің жұрнағы),  тарт-ын-шақ (-ын-өздік етіс жұрнағы,шақ-жалғау)

242-жаттығу. Өздік етіс жұрнағын жалғап, сабақты етістікті салт етістікке айналдыр.     (Кеспе қағазымен жұмыс)



Сабақты етістік

Өздік етіс

Салт етістік

Көр

-ін

Көрін

Қыр

-ын

Қырын

Сүрт

-ін

Сүртін

Тара

-н

Таран

Ки

-ін

Киін

Шеш

-ін

Шешін

Сәнде

-н

Сәнден



Тапсырма. Өзіндік шығармашылық жұмыс. Төменде көрсетілген шылауларды падалана отырып, шығарма құрастыр.

Қонақ үйде кондитер цехы да жұмыс істеуде. Онда сауда


Қонақ үйде көше саудасына да орын ашылған. Ол салқындатқыш.
Сапасыз тағамдардан клиенттердің ұшынуын болдырмау үшін азық-түлікті дайындау сапасын
Қонақ үй ғимаратында әйелдер мен ерлерге арналған шаштараз бөлмелері
Қонақ үйде клиенттердің факс хабарламаларын алып әрі жібере алатын
Тұтынушылар 50 орынға есептелген мәжіліс залын да жалдай алады.
1999 жылдан қонақ үйде сауықтыру кешендері қызмет көрсете бастады.
Жаңсақтыққа жол бермеу үшін алғашқы медициналық көмек ретінде қонақ
Ғимаратта тәулік бойы жұмыс істейтін валюта айырбастау орны, бейнекассета
— Әуежайға автобусы 
— Мейрамхана 
— Конференц залы 
— Бар 
— Денсаулықтық клубы 
— Хауыз 
— Монша 
— Паркинг 
— Кредит карталарды қабылдайды 
Нөмірлердің жабдықтауы: 
— Кондиционер 
— Теледидар 
— Темекі шекпейтін үшін 
— Кабельдік телевизиясы 
— Кіші бар 
— Тоңазытқыш 
— Бөлмелердің қызмет ету 
— Химиялық тазалау 
— Интернет 

Қабылдау және орналастыру бөлімі қонақ үйге келген туристерді қабылдап,


Қызметшілер құрамы: әкімгер, қонақ үй қызметшісі, қабаттар бойынша кезекші
Әкімгердің міндеті: 
-қонақ үйдегі орналасқан және бос орындардың, қоныстанушылардың есебін жүргізу;
-тұрғындармен қаржылық есеп жүргізу, төлемнің мезгілінде төленуін бақылауға алу;
-нөмірлерді бос қалдырмау және қонақтардың шығу сәтін бақылауға алу;
-қонақтар мейманханадан шыққан сәтте нөмірлердің кілтін қабылдау; 
-қоныстанушылар жолға шығар алдында олардың кіргізу құжатына белгі қою;
-келгендерді тіркеуге алып, оларға нөмір кілттерін ұсыну; 
-баға көрсеткішіне сәйкес қонақтармен телефон арқылы сөйлескендеріне және өзге
-егер оның кінәсінен орындар мен нөмірлер бос қалса немесе
Қабаттар бойынша кезекшінің міндеті: 
-әкімгердің қоныстандыру үшін бағыттаған азаматтарын тиісті нөміріне орналастыру (клиентті
-қонақ үйден шығатын клиенттердегі кілтті қабылдау; 
-барлық бөлмелердің санитарлық жағдайының сақталуымен қамтамасыз ету, санитарлық-техникалық жабдықтардың,
-коридорды, холлды, тұрмыстық-қызмет бөлмелерін жинастыру (панельді, есікті, терезені аптасына
-қонақ үй қызметшісі кетісімен не демалыс күндері тұрғындар нөмірден
-қызмет этикетінің ережелерін сақтауға, сыпайы болуға әдеттену, таза жүру,
-қабаттардағы тыныштықтың сақталуымен қамту, белгіленген уақыттан тыс нөмірлерге бөгде
-қабатты қараусыз қалдырмау; 
-өрттен қорғану ережелерін сақтау, су және электр энергиясын шектен
-халыққа қажетті тауарлардың сатылуын жүзеге асыру; 
-тауарлар мен материалдық құндылықтарға есеп жүргізу, әр айдың бірінші
-жұмысқа қызмет орнын әзірлеу үшін белгіленген мерзімнен 15 минут
-әрбір қабатта орналасқан жиһаздар мен мүліктердің сақталуын қадағалау, егер
-материалдық құндылықтар туралы келісім мен есепшінің есебіне сәйкес қабаттардағы
Қонақ үй қызметшісінің міндеті: 
-төсекті ретке келтіру: ақ жаймаларды, көрпе-жастықтарды қағып-сілку, төсекті жинау;
-қонақтар кеткен сәттен бөлме іші жуып-сыпырылады, перде, орындық қаптары
-қыбырға, еден, терезе және есік жақтаулары мен әйнектерін таза
-дезинфициялау құралдарын қолдану арқылы санитарлық нүктелерді жинастыру, металл жабдықтарды
-бөлмелерді күн сайын жинастыру; 
-жинастыру кезінде қонақ үй ғимаратына не мүлікке зиян тигізілгені
-қызмет этикетінің ережелерін сақтауға, сыпайы болуға әдеттену, таза жүру,
-қонақ үйде тұрып жатқан азаматтармен қызметтен тыс байланыс орнатуға
-қызметші кезекшімен қатар жинастыру кезінде де, одан соң да
-жұмысқа қызмет орнын әзірлеу үшін белгіленген мерзімнен 15 минут
Швейцардың (есік күзетшісі) міндеті: 
-әкімгер ұсынған уақытша рұқсат немесе визит карточкаға сәйкес тұруға
-қонақтардың келіп-кетуі кезінде мейманхана жиһаздарының сақталуын бақылау; 
-қонақ үйге маскүнемдерді және кәмелетке толмаған ата-анасыз балаларды өткізбеу,
-әрбір жұмыс күні сағат 18.00-ден кейін әкімшілік кабинеттерін тексеру
-демалыс күндері әкімшілік қабаттарының жолын ашпау әрі сол қабатқа
- түнгі уақытта әкімгердің келісімімен әрі бос орын бар
-вестибюльге кіре беріс пен сыртқы жарықтың мезгілімен қосылуын бақылау;
-мейманхана мүлігіне зақым келтірілгені байқалған жағдайда, шұғыл түрде 01,
-егер бір швейцар еңбек демалысына шығып не сырқаттанып қалған
-егер келесі кезекте тұратын адам жұмысқа келмесе, жұмыс орнын
-жұмысқа белгіленген мерзімнен 15 минут бұрын келіп, қызмет орнын
Инженерлік-техникалық қызметтің басым бағытына кәсіпорынға біртұтас техникалық саясат жүргізу,
Қызметшілер құрамы: бас инженер, ағымдық жөндеу қызметі, байланыс қызметі.
Бас инженер тікелей бас директорға және бас директордың орынбасарына
Ол міндетті: 
-қонақ үйдің барлық техникалық жабдықтарына бақылауды жүзеге асыру және
-ғимаратқа ағымдық жөндеу жүргізу үшін нұсқау беру әрі орындалған
-автономиялы жылытудың қалыптылығын бақылау әрі осы жүйені жылыту мерзімі
-байланыс жүйесінің жұмысын қадағалау әрі байланыс үзілген жағдайда шешім
-«Аққу» қонақ үй кешені барлық қызметіндегі өрт қауіпсіздігі ережелерінің
-инженерлік-техникалық қызметтің барлық істерін бақылауға алу. 
Ағымдық жөндеу қызметі қонақ үйдің барлық бөлімдеріндегі олқылықтарды жоюмен
Байланыс жүйесіне ішкі және сыртқы байланыс жатады. Клиентпен алғашқы
Байланыс орталығы – отель өмірінің маңызды элементі. Бұл –
Байланыс орталығы тәулік бойы жұмыс жасайды, кестеге сай әкімгерлер
Тамақтандыру бөлімі кәсіпорынның кафе мен барларында, сауда нүктелерінде қонақтарға
Бөлімге өндіріс меңгерушісі басшылық етеді, оның өзі мейманхана бас
Өндіріс жетекшісінің міндеті: 
-буфетшінің, аспазшының, сатушының, даяшының, буфет пен кондитер цехындағы өзге
-қоғамдық тамақтану мен сауда істерін ұйымдастыру, оның жай-күйіне жауапкершілік
-тауарлардың түрлерін жіті қадағалау, тауарлар мен сусындарды толықтырып отыру,
-тапсырыстарды қабылдау әрі қажетті тауарлар мен тағамдарды жеткізу туралы
-өндіріліп жатқан тағамдардың сапасын бақылауға алу; 
-калькуляция мен баға көрсеткішін құру, мәзірді визирлеу, сауда нүктелеріндегі
-сауда орындарындағы кассалық аппараттар жұмысына бақылауды ұдайы жүргізу, мүліктерді
-сауда нүктелеріндегі тиімділікке бас экономиспен бірлесе отырып, талдау жүргізу;
-еңбеккерлердің еңбек тәртібін бақылау, ішкі еңбек ережелерін сақтау, техникалық
-қатысушыларға сервистік қызмет көрсетуге және сауда нүктелерінде сатылған тауарлар
Өндіріс жетекшісінің қарамағында қызмет ететіндер: экспедитор, қоймашы, жүк
Бұл бөлім қонақ үй үшін кірісті саналады. Мейманнан автотұрақ
Гараж бөлімін бас директордың орынбасары бақылап отырады, бөлім қызметшілері
Қойма меңгерушісі де бас директордың орынбасарына бағынады. Ал өз
Қойма меңгерушісі оларға қажетті бұйымдар мен тазалау құралдарын бөледі.
Сыпырушының міндеті: 
-қонақ үйдің көпшілік пайдалануға тиісті әкімшілік-шаруашылық бөлігін жинастыру: 
-қоймадан төсек әкеп қосу; 
-ойдағыдай жиыстыру үшін қонақ үй қызметшісіне көмектесу. 
Аула тазалаушының міндеті: 
-қонақ үйдің айналасын жиыстыру; 
-автомобиль тұрағының маңын ретке келтіру; 
-жинастырған кезінде қонақ үй қызметшісіне қол ұшын беру (жиһаздардың
- қойма меңгерушісі тапсырған істі орындау. 
Кір жуатын бөлмеде төсек-орындарды жуу, кептіру, үтіктеу және сорттау
Сабақты қорытындылау.-5 минут. Білімгерлердің жаңа сабақта алған білімдерін қорытындылау.

Білімгерлердің білімін және сабаққа белсенділігін бағалау 2 минут.

Үй тапсырмасы 5-минут. Өткен сабақты қайталау.

Әдебиеттер: Қазақ тілі мен әдебиеті. М.Е.Омаров. Жаттығулар мен тапсырмалар жинағы. 6-8 сынып. «Таңбалы» баспасы. Алматы. 2011ж.
Оқытушының қолы:____________

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова


Сабақтың жоспары
Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі


Сабақ өткізілетін күн

Сабақ өткізілетін топ, курсы, мамандығы

Өткізілетін орны (аудитория нөмірі)

Сабақтың өткізілетін орын

01.11.2016

ЛФН-15-3р,2-курс, МФН-15-3р, 2-курс

31

13-30-14-50



І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып:

Лексикалық тақырып: Буын шыққанда көрсетілетін алғашқы көмек.

ІІ. Сабақтың мақсаты:

А) Білімдлік: жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру.



Ә) Тәрбиелік: сауатты оқу-жазуға, жауапкершілікке тәрбиелеу; ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйрету; өнер-білімге, Отанымызға деген сүйіспеншілігін ояту; оқушылардың бойына адамгершілік, эстетикалық, ізгілік қасиеттерді, рухани байлығын қалыптастыру, пәнге деген  қызығушылығын арттыру.

Б) Ой-өрісін дамытушылық: оқушы қабылдауы мен ойлау аралығын зерттей отырып, ой қорытқызу және өз пікірлерін еркін жеткізе білуге баулу, жаңа сөздермен сөздік қорын молайту, ауызекі сөйлеу тілін, ой-өрісі мен дүниетанымын, есте сақтау, қабылдау, меңгеру қабілеттерін дамыту; білім, білік дағдыларын қалыптастыру.

ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ

ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық

Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері.

ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, кері байланыс жаймасы, оқулық, кеспе қағаздар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар.

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:

    • Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.

    • Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.

Ал, оқушылар енді көздеріңді жұмып, денелеріңді бос ұстап, былай деп іштеріңнен қайталаңдар: «Мен өзіме сенімді, ақылды, батыл адаммын. Менің қолымнан бәрі келеді және еш нәрседен қорықпаймын. Менің денсаулығым мықты және мен күштімін»
Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру.

      • Тест тапсырмасы


Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою

Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар.

  • Буын шыққанда көрсетілетін алғашқы көмек


Сабақты қорытындылау.-5 минут. Білімгерлердің жаңа сабақта алған білімдерін қорытындылау.

Білімгерлердің білімін және сабаққа белсенділігін бағалау 2 минут.

Үй тапсырмасы 5-минут

Әдебиеттер: Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, III том

Сабақтың аяқталуын хабарлау: құрметті оқушылар, осымен бүгінгі сабақ аяқталды, көңіл қойып тыңдағандарыңызға және сабаққа белсенді қатысқандарыңызға рахмет сау болыңыздар!
Оқытушының қолы:____________


Дүйсенбі

топтар

Уақыты

аудитория

ЛФН-16-03р

10-00-11-20




Сейсенбі

ЛФн-15-03р

МФН-15-03р
13-30-14-50




Среда

ЛФН-16-03р

11-40-13-00




ЛФн-15-03р

МФН-15-03р
15-00-16-20




Бейсенбі

ЛФн-15-03р

13-30-14-50




МФН-15-03р

12-00-13-20




Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова


Сабақтың жоспары
Пән аты: Кәсіптік қазақ тілі


Сабақ өткізілетін күн

Сабақ өткізілетін топ, курсы, мамандығы

Өткізілетін орны (аудитория нөмірі)

Сабақтың өткізілетін орын

08.11.2016

ЛФН-15-3р6 2-курс










МФН-15-3р6 2-курс









І. Сабақтың тақырыбы: Грамматикалық тақырып: Үстеу. Үстеудің тұлғалық түрлері. Мағынасына қарай түрлері. Үстеудің сөйлемдегі қызметі. Үстеудің емлесі.

Лексикалық тақырып: Операция жасалған науқасты күту.

ІІ. Сабақтың мақсаты:

А) Білімдлік: етістің жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру.



Ә) Тәрбиелік: сауатты оқу-жазуға, жауапкершілікке тәрбиелеу; ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйрету; өнер-білімге, Отанымызға деген сүйіспеншілігін ояту; оқушылардың бойына адамгершілік, эстетикалық, ізгілік қасиеттерді, рухани байлығын қалыптастыру, пәнге деген  қызығушылығын арттыру.

Б) Ой-өрісін дамытушылық: оқушы қабылдауы мен ойлау аралығын зерттей отырып, ой қорытқызу және өз пікірлерін еркін жеткізе білуге баулу, жаңа сөздермен сөздік қорын молайту, ауызекі сөйлеу тілін, ой-өрісі мен дүниетанымын, есте сақтау, қабылдау, меңгеру қабілеттерін дамыту; білім, білік дағдыларын қалыптастыру.

ІІІ. Сабақтың типі: аралас сабақ

ІҮ. Сабақтың түрі: теориялық

Ү. Сабақтың өткізілу әдістері: баяндау, түсіндіру, сұрақ-жауап, зерттеу, жеке жұмыс, топпен жұмыс, ойын элементтері.

ҮІ. Сабақтың көрнекілігі: қалыптастырушы бағалау тапсырмалары, стикерлер, мұғалімдер үшін бағалау жаймасы, үлестірмелі кесінділер, бағалауға арналған тапсырмалар, кері байланыс жаймасы, оқулық, кеспе қағаздар, қосымша оқулық материалдары, семантикалық карталар.

Пән аралық байланыс: қазақ әдебиеті, тарих, музыка, өнер, бейнелеу өнері, орыс тілі, жағрапия.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі:

    1. Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.

    2. Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.


Үй тапсырмасын сұрау. Өткен сабақ бойынша білімгерлердің білімін тексеру.

  • Үйге берілген аударманы талқылау

  • Диктант


Сабақтың мақсаты мен тақырыбын хабарлау, мақсатын қою

Жаңа сабақта қаралатын сұрақтар.

      • Үстеу.

      • Үстеудің тұлғалық түрлері.

      • Мағынасына қарай түрлері.

      • Үстеудің сөйлемдегі қызметі.

      • Үстеудің емлесі.


Үстеу заттың әр қилы қимылы мен ісінің (етістіктің) әр түрлі сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік және күй-жайларын және сынның белгісін білдіретін сөз табы.
Үстеу сөздері морфологиялық құрылысы және құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер.

Негізгі үстеулер


Негізгі үстеулер деп қазіргі кезде морфемаларға бөлшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалыптасқан сөздерді айтамыз.

Негізгі үстеулерге келесі сөздер жатады: әрең, азар (әзер), әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, бағана, қазір, енді, ілгері, жоғарғы, төмен, әрі, бері, кері, әрмен, бермен, ерте, кеше, нақ, дәл, нағыз, сәл, әнтек, тек, мейлінше, лық(а), қақ, дәйім, һаман, әншейін, тым, тіпті, өсе, аса, ең, әбден, мүлде(м), төтенше, ерекше, орасан т. б.



Негізгі үстеулердің мынадай үш түрлі ерекшеліктері бар:

  • Негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай категориясы жасалады. Демек, оларға -рақ, -рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады, алдынан (бұрын) шырай туғызатын өте, аса , тіпті, мейлінше, қабағат сияқты күшейткіш сөздер қолданылады. Мысалы:

бұрын

бұрынырақ

бұрындау

тым бұрын




кейін

кейінірек

кейіндеу

өте кейін

ілгері

ілгерірек

ілгерілеу

аса ілгері




әрі

әрірек

әрілеу

тым әрі

әрмен

әрменірек

әрмендеу

тіпті әрмен




былай

былайырақ

былайылау

тым былай

  • Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да қолданылады. Мысалы: құр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, құр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан-бос, құрдан-құр т. б.

  • Негізгі үстеулерден қосымшалар арқылы да, қорсарлану арқылы да, басқа сөздермен тіркесіп те, туынды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, азар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, ұдайылап, әрі-бері, бұрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төменді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б.



Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер

Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнақтар мыналар:

  1. -ша, -ше жұрнағы. Осы жұрнақ арқылы жасалған үстеу мағына жағынан негізінде амалдың қалай я қалайша істелетіндігінің бейнесін білдіреді. Бұл жұрнақ жалқы зат есімдерге де, жалпы зат есімдерге (мысалы:Омаровша, Аманкелдіше, құсша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша) және тәуелді түріне де (көзімше, көзіңше, көзімізше, көзінше т. б.) жалғанып үстеу тудырады.

Осы жұрнақ арқылы кейбір негізгі сын есімнен де (ескіше, жаңаша, басқаша т. б.), туынды сын есімнен де (биылғыша, бұрынғыша) үстеу жасалады; жіктеу есімдіктерінен де (менше, меніңше, сендерше), өздік есімдіктен де (өзімше, өздерінше), кейбір белгісіздік есімдіктерден де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу сөздер туады.

  1. -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары. Мысалы: осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б.

  2. -дайын, -дейін, (-тайын, -тейін) жұрнақтары. Бұл жұрнақтар ― -дай және -ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар. Мысалы: Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып (Махамбет).

  3. -шалық (-ша+лық), -шама (-ша+ма) жұрнақтары сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осыншама, соншама, соншалық, мұнша, мұншалық т. б.

  4. Көсемшенің құрамды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары қосылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үстеу бола бермейді. Адвербиалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Қырықтап, отыздап, жаяулап, темірлеп т. б.

  5. -шылап (-шілеп) жұрнағы. Бұл жұрнақ - бастапқы -ша және -лап деген қосымшалардан құралған. Мысалы:ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.

  6. -қары (-кері) жұрнағы санаулы біраз сөздерге жалғанып үстеу жасайды. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.

  7. -ын, -ін, -сын, -сін қосымшалары тек біраз сөздерге ғана қосылып үстеу тудырады. Мысалы: қысын, жазын, жасырын, астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кешкісін т. б.
Көнеленген формалар арқылы туған жалаң үстеулер

Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген "қосымшалар" төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады.

  1. Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: зорға, босқа, текке, жатқа, бекерге, әреңге, алға, артқа, ас(т)қа, үс(т)ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге, қазірге, күнге т. б.

  2. Жатыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, күнде, түнде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, қапелімде, қапылыста, лезде, жөппелдем(е)де т. б.

  3. Шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, тезінен, қырынан, келтесінен, басынан, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, тосыннан, кенеттен, қатеден т. б.

  4. Көмектес септіктің көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөнімен, түйдегімен т. б.

Мезгіл үстеулер


Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?) келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т. б.

Мекен үстеулер


Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп, қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай (қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды, жоғарыдан (қайдан?) түсті, т. б.

Сын (я бейне) үстеулері


Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше? Мысалы: Ақырын (қалай?) жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма, балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол (қалай?) хабарласты, т. б.

Мөлшер үстеулері


Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде қимылдың шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама (қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік, біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.

Күшейту (я ұлғайту) үстеулері


Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті, керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең), тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.

Мақсат үстеулері


Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің, қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.

Себеп-салдар үстеулері


Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы, босқа ренжіді, лажсыздан келісті.

Үстеу түрлері (Виды наречия):


құрамына қарай:

  • Дара (простое – один корень)

Мысалы: ертең.

  • Күрделі (сложное – несколько корней)

Мысалы: бүгін, биыл, таңертең.


тұлғасына қарай:

  • Негізгі (непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: ерте.

  • Туынды(производное – есть суффикс)

Мысалы: қыстай, осыншама, жемейінше.


мағынасына қарай:

  • Мекен (место)

Қайда?

  • Мезгіл (время)

Қашан?

  • Себеп-салдар (причинно-следствие)

Неге? Не себепті? Неліктен?

  • Қимыл-сын (действие)

Қалай? Қалайша?

  • Мөлшер (размер)

Қанша?

  • Күшейткіш (усиление)

Қалай? Қандай?

  • Мақсат (цель)

Қалай? Қандай мақсатпен?



жүктеу 1,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8



©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау