азотобактерлердің таралуы анықтауға болады. Тәжірибе нәтижесін мына төмендегі кестеге жазады

азотобактерлердің таралуы анықтауға болады.

Симбиозды түрде тіршілік ететін азот тұтушы бактериялар. Бұларға негізінеі түйнек бактериялары жатады. Түйнек бактерияларі Rіzоbium туысына жатады. Әр өсімдік тамырында түзілетін түйнек түрліше пішінде болады. Әр түрлі бұршақ тұқымдас өсімдіктерде түзілетін түйнек бактерияларының морфологиясының өзіндік ерекшеліктері бар. Жоңышқада олар өте майда, клеткалары сопақша, бұршақта, ірірек, деңгелекше соя

мен лобияда олардың диаметр 1 см-ге дейін жетеді. Түйнек бактерияларын байқау үшін өсімдік тамырындағы түйнекті тіліп, ішінен шырынды

сығып алып, заттық әйнекке салып, бір тамшы су құйып, ептеп құрғатады да, геницианвиолет немесе метилен көгімен бояп, спиртовка жалынында

фиксациялайды.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктер мен түйнек бактериялары бірлесіп тіршілік еткенде, атмосфера азотын сіңіріп, топырақты органикалық азотқа байытады. Академик Д. Н. Прянишниковтың есебіне қарағанда жоңышқа вегетациялық кезеңі ішінде жақсы өнім беретін жылдары гектарына 150 кг, беде — 300, люпин (бәрі бұршақ) — 160 кг, азот жинайды екен.

Түйнек бактериялары облигат анаэробтар, ептеп иілген таяқша клеткалар, қозғалғыш, спора түзбейді. Таяқшадан басқа өте қозғалғыш коккалар пішіндестері де кездеседі. Кейде бұтақталған ірі, колба тәріздес

актероидтар да аз емес. Осындай формалары атмосфера азотын біршама тәуір сіңіреді деген мағлұмат бар. Клетка ұштарында бір немесе бірнеше қылшықтары да болады.

Практикалық сабақта әр түрлі бұршақ тұқымдас өсімдіктерден жасалған препараттардан бактериялар клеткасын суретке салу керек. Түйнек бактерияларын ерттеу үшін люпин, фасоль, жоңышқа өсімдіктерінің үлкен түйнектерін пайдаланған қолайлы.

Түйнек бактерияларын жекелеп алу үшін Петри табақшасына құйылып қатырылған бұршақ тұқымдас өсімдіктерінен жасалған қайнатпаға агар қосады. Түйнектерді топырақтан тазартады, 0,1%-ті сулема ерітіндісіне 5 минуттай салып алады. Содан соң оны жақсылап дистилденген сумен жуады да 96% спиртте бір мнуттай ұстайды. Одан кейін тағы да жақсылап жуады.

Осылай өңдегеннен кейін ең ірірек түйнекті зарарсыздандыру ережесін сақтай отырып Петри табақшасына салып, пинцетпен жаншиды. Микробиологиялық ілмешекпен шырынның тамшысын бұршақ агарының пластинкасының ортасына тамызады. Дригальский шпателімен жұғынды алып келесі екі табақшадағы орта бетіне жұқтырады. Микроб себілген табақшаларды 25—28° С температурасы бар термостатқа қояды. Өсу қарқынына қарай шапшаң өсетін түйнек бактерияларын анықтайды. 4—5 күнде өсіп шыққандары шапшаң өсетіндер болса, ал жай өсетіндері 9—10 тәуліктен кейін көріне бастайды.

Түйнек бактерияларының колониялары ақшыл, шырышталған, қоректік орта бетінде және бұршақ агарының ортасында өседі. Колонияларды микроскоппен қарап суретін салады. Өсіп шыққан колониялардан қиғаштала қатырылған пробиркадағы ортаға бактерияларды бөліп алады.

Материалдар мен қ ұ р а л-ж а б д ы қ т а р. Фиксацияланған бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамыр жүйесі. Фиксацияланған түйнектер, ботаникалық ұстара, фуксиннің дулы ерітіндісі, метилен көгі, заттық

және жабын әйнектер, пинцет, препарат жасайтын инелер, микроскоп, микробиологиялық инелер, бұршақ

67

агары құйылған Петри табақшасы, бюкстер, 0,1%-ті сулема ерітіндісі, 96% спирт, зарарсыздандырылған дистилденген су, Дригальский шпателі, бұршақ агары қиғаштала қатырылған пробиркалар.

Күкіртсутектің тотығуы. Күкіртсутек (Н₂5) топырақта өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары микроорганизмдер әсерінен ыдырағанда пайда болады. Белок ыдыратушы басқа күкіртсутек, күкірт, күкіртті және күкірттілеу қышқылдарының тотықсыздануы барысында да түзіледі. Топырақта және ластанған суларда күкірт бактерияларының әсерінен күкіртсутек тотықсызданады.

Топырақта күкірт — сульфаттар (СаSО₂-2Н₂О; Na₂SО₄; К₂SО₄; (NH₄)₂

SО₄, сульфидтер (ҒеS₂; Nа₂S; ZпS) және органикалық қосылыстар күйінде кездеседі.

Әрине күкірттің табиғатта айналымында өсімдіктер мен жануарлар қалдықтар ыдырағанда микроорганизмдер қатысымен жүретін биологиялық процестер негізгі роль атқаратынын естен шығармауымыз керек.

Бұл процестер негізінен екі түрге бөлінеді. Біріншісі — күкірттің органикалық және бейорганикалық қосылыстарының тотықсыздануы. Екіншісі — тотықсызданған күкірт қосылыстарының күкірт пен күкірт қыш-қылына дейін тотығуы.

Бірінші жағдайда сульфаттардың тотықсыздануы органикалық қосылыстардың десульфурификациялаушы бактериялардың тотықтыруынан болады және оның энергетикалық мәні зор. Бұл бактериялар облигат ана-эробтар гетеротрофтар. Көміртегі көзі ретінде олар көмірсуларды органикалық қышқылдарды, майларды, мұнайдан алынатын түрлі көмірсутектерін, нафталин және басқа да азот қосылыстарын пайдаланады. Сульфаттар тотықсызданғанда бөлінетін күкіртсутектемірмен қосылып күкіртті темір гидратын түзеді де су түбіне шегіп қалады. Ал металл су құбырларының даттануы да осы бактериялар әсерінен болады екен. Топы-рақта немесе суда күкіртсутек жиналатын болса, өсімдіктер тез арада құрайды.

68

Осы процесті қоздырушылардың басым көпшілігі DезиlfоvіЬгіо туысына жатады.

VіЬгіо dеsиlfигісапs қозғалғыш, бірнеше қылшықтары бар, спора түзеді, колониялары түссіз, тегіс, жарқыраған, өсу температурасы 25° С. Лас суларда, балшықта кең тараған.

Күкіртсутекті күкіртке және басқа да күкірт қосылыстарына

дейін тотықтыратын бактериялар әртүрлі топырақтар түрінде, суларда көп кездеседі. Олардың тіршілігі нәтижесінде күкірт қышқыл тұздары түзіледі. Оларды өсімдіктер оңай сіңіре алады. Күкірттің тотықсызданған қосылыстарын көптеген автотрофты және гетеротрофты микроорганизмдер тотықтырады. Авторофты микроорганизмдердің, хемавтотрофты бактерия-ардың мәні зор. Олар ТһіоЬасillиs, Веggіоtоа, Тһіоthruх, Тһіорlоса туыстарьша жатады. Бірқатары фотосинтез құбылысын атқарады, қошқыл бактериялар. Бұлардың өкілдері тион күкірт бактериялары (ТһіоЬасіllиs dепіtгіfісапs, ТһіоЬасіllиs thіохіdапs, ТһіоЬасillиs tһіоpагиs, ТһіоЬасіllиs fеггохіdапs) топырақта көп тараған. Олар күкіртті күкіртсутекті, сульфиттерді, тиосульфаты, тиоцианитті күкіртке және SО₄ дейін тотықтырады.

Жіпше күкірт бактериялары — түссіз жіпшелерден тұрады, пішіні балдырлар сияқты. Оған Веggiоtа туысына жататын бактериялар енеді.

Фотосинтездеуші бактерияларға жасыл және қышқыл күкірт бактериялары жатады. Бұл тұқымдасқа жататын бактериялар бактериохлорофилл және бактериофурфурин пигменттерін түзеді. Олар күкіртсутек болғанда анаэробты жағдайда фотосинтезге қабілеті бар. Сонда көмірқышқылы тотықсызданғанда жеке күкірт пен күкірт қышқылы түзіледі.

Гетеротрофты микроорганизмдерден күкірт қосылыстарын тотықтыруда: Вас. mеsепtегісиs, Вас. sиbtilіs, кейбір актиномицеттер мен ашытқылар қатысады.

Бұл процестің реакциялары мына темендегіше бейнеленеді:

жарық

Бұл фотосинтездеуші күкірт бактерияларына тән.

Ал қошқыл бактериялар күкіртсутекті күкірт қышқылына дейін тотықтыратыны мәлім.

жарық

Сульфат тотықсыздандыратын бактериялар үшін В. 0 Таусонның сұйық қоректік ортасын пайдаланады. Оның құрамы мынадай:

сүтқышқыл калий

(натрий) ... 3,5 г

МН₄SО₄ …40”

К₂НРО₄ ... 0,5

МgS0₄ ...1,0”

СаSО₄ ...0,5”

Мор тұзы ... 0,5 ”

кұбыр суы ... 10,5 мл.

Бұнда М о р түзын бөлек зарарсыздандырады да микробты себер алдында қоректік ортаға қосады. Десульфикациялаушы бактерияларды тығыздап каучукпен тығындалған немесе басқа да тығыз жабылатын колбаларда өсіреді. Колбаларға немесе пробиркаларға олардың 3/4 бөлігіндей етіп қоректік орта құяды, мақтамен тығындайды да, 0,5 атм. 30 минут бойына автоклавта зарарсыздандырады. Микробтарды себер алдынан әр колбаға алдын ала шілтердің жалынында қарылған темір купоросының кішкене түйірін салады. Қоректік ортаға азғана (0,2 г) топырақ салып, немесе лас суды (0,5 мл) құяды. Микробтарды сепкеннен сон колбаның бетіне дейін зарарсыздандырылған қоректік ортамен толтырады да зарарсыздандырылған резина тығынмен тығындайды. Колбаға мүлде ауа кірмеуі үшін тығынның сыртынан балқытылған парафин құяды. Бұнда тығын астында ауа көпіршіктері қалмауы тиіс. Колбаны 25—30° С термостатта 2—3 жұмаға қоя-ды. Тәжірибе аяқталғаннан соң сүйықты микроскоппен қарағанда

көп мөлшерде vibrio dеsиlfuгісапs клеткаларын көруге болады.

Сульфаттардың тотықсызданғанын күкіртсутектін исімен қоректік ортаның күкірттемірдің әсерінен қараюына қарап анықтайды. Сульфат тотықсыздандыратын бактерияларды тығыз ортада да анықтауға болады. Колбадағы зарарсыздандырылған ет-пептонды агарға

70

уммирабигі бар тостағаншаға 0,5% көмірқышқыл қорасынды қосады (0,5 г гуммирабикті жақсылап кәрден остағанша да үгіп 2—3 г түз салады). Ортаны жақсылап араластырып 45° С дейін салқьшдатады. Зарарсызандырылған Петри табақшасына материалды салады майдаланған топырақ, лас суды)

да дайын агарды құяды. Табақшадағы агарды егуге арналған материалмен жақсылап араластырады. Агар қатқаннан соң 25°С ермостатқа қояды. 5—6 күннен соң табақшада бактеиялар қара түске боялады. Олар сульфат тотықсыздандыратын бактериялар. Күкіртсутек бөлетін бактериялар колониялар сыртында сұр, қара аймақтар пайда болады. Ол күкіртқышқыл қорғасын болып есептеледі.

Материалдар мен құрал-ж а б д ы қ т а р. Сыйымдылығы 100 мл жалпақ табанды колбалар, тығындар немесе биік пробиркалар, Таусон қоректік ртасы, Мор тұзының зарарсыздандырылған ерітіндісі, 1-2 мл өлшегіш пипеткалары, топырақ немесе зерттелетін су, темір купоросы, пинцеттер, балқытылған парафин, ет-пептонды агары бар колбалар, гуммирабик пен көмірқышқыл қорғасын қоспасы, зарарсыздандырылған Петри табақшасы, микроскоп, заттық және жабын әйнектер.

Темір бактериялары. Темір бактериялары темірдің (II) оксиді көп жиналған суларда кездеседі. Бұны жай оксидке айналдыра отырып, бактериялар энергия қамтиды және оның арқасында көмірқышқыл газынан көмірсуларды синтездейді.

С. Н. Виноградский темір бактерияларын алу үшін биік шыны цилиндрге қайнатылған шөпті, жаңадан тұндырылған темірдің (III) гидроксидін аздаған балшық және түтік суын құйып тәжірибе жасаған. Бөлме температурасы жағдайында біраз уақыттан кейін ыдыстың қабырғасында темір бактериялары шоғырланған қоңыр ақтар пайда болады. Органикалық зат бактерияларға көмірқышқыл газын және басқа да өнімдерді түзу үшін қажет. Бұлар темір (ІІІ") оксидін оның шала оксидіне дейін тотықсыздандырады. Ал темір (III) гидроксидін е(ОН)₃ вегетатив клеткалардың шырыш қынаптарында жиналады. Темір бактериялардың өкілдеріне Lерtotһгіх ;2не Сгепоtһгіх туыстары жатады.

Темір бактерияларының тіршілігі барысында пайда болған өнімдер су асты заттарына немесе судың түбіне

71

шөгіп, тұнбалар түзеді. Соның арқасында су, балшық асты рудалар (пайдалы қазбалар) пайда болады.

Осындай судан және су асты балшықтарынан үлгі алып, оны микроскопта бактерияларды көруге болады. Қоңыр түске боялған бактериялар клеткасына 1 % түз қышқылымен әсер етсе, олар тез арада түссізденеді.

Темір бактерияларына арнап бірнеше қоректік орталарды келтіруге болады.

С.Н. Виноградскийортасы: NН₄NО₃, NаNОз, К₂НРО₄, МgSО₄-7Н₂О — 0,5 г, СаС1₂ —0,2 г, лимон қышқылының аммиак-темір тұзы — 10 г, құбыр суы — 1000 мл.

Лискеортасы: 1:10 қатьшасында сұйытылған Мg(НСО₃)2 қаныққан ерітіндісі, 1000 мл құбыр суы, NаНСОз — 0,01 г, (NН₄)₂SО4 — 0.0Г г, К₂НРО₄ және МgSО₄ — ізі ғана бар. Темір бактерияларын жеке бөліп алу үшін ортаны агар салып қатайтады. Материал ретінде су түбінің тұнбасын алады, микроскоп және препарат жасауға қажетті басқа да құрал-жабдықтар.

ӘСЕРІНЕН ӨЗГЕРУІ

Фосфор өсімдік қоректенуге аса қажетті элемент. Ол белок заттарының және кейбір липоидтардың құрамында болады. Фосфор қосылыстары алдымен минералданады, фосфорқышқыл тұздары өсімдіктерге сіңімді, яғни нашар еритін күйден жақсы еритін жағдайға келуі тиіс. Белокты заттарды шіріту бактериялары ыдыратқанда ондағы фосфорорганикалық

қосылыс бүлініп, фосфор қышқылына айналады. Ал бұл қышқыл топырақ негіздерімен қосылысқа түсіп, қоректік сапасы жоқ, қиын сіңетін калий, магний, темір, алюминий тұздарына айналады.

Органикалық фосфордың минералдануы шіріткіш микроорганизмдердің әсерінен болады, ең соңында фосфор қышқылы пайда болады. Ал фосфатидтердің ыдырауы да гидролиз жолымен жүреді: алдымен фосфор эфирі, одан соң ол ыдырап фосфор қышқылы бөлініп шығады. Топырақта түрлі фосфаттардың еруіне қышқыл түзетін басқа да микроорганизмдердің зор әсері бар. Оларға күкірт бактериялары, нитрификаторлар

72

және әртүрлі заттарды қышқыл түзе ыдырататын микроорганизмдер жатады. Қиын сіңетін фосфатидтерді оңай сіңетін түрге көшіруде аммонификатор-лардың да алатын орны басқаша. Шіру барысында пайда болған аммиак фосфорқышқыл кальций тұзын оңай еритін аммоний тұздарына айналдыра алады.

Өңделген топырақтарда органикалық фосфоры бар заттардың минералдануы спора түзуші бактериялардың бірқатар тобының әсерінен болады. Бұл бактерияларды құрамында 2,0% бор мен органикалық фосфоры немесе 0,005% нуклеин қышқылы бар ет-пептонды агар пластинкасында анықтауға болады. Осындай пластинкаға топырақ түйірін салса, біраздан соң сол түйір айналасында мелдірленген аймақ- түзіледі, яғни жиналған фосфор қышқылының әсерінен бұл жердегі бор ериді.

Фосфор бактерияларының екілі ретінде Вас. теgаtһегіиm Vаг. рһоsрһаtиm атап өтуге болады. Клеткасы ірі келеді, шабан қозғалады, Грам теріс, срора түзеді, аэроб организм, әдеттегі ортада өседі, желатинді ерітеді, NНз және Н₂ түзбейді. Глюкоза, сахароза, галактоза және маннит бар жерде қышқыл түзеді, газ түзбейді, картоп қосылған ортада ақ қабық пайда болады.

Фосфор бактерияларын топырақтан бөліп алу үшін зарарсыздандырылған суда 1 г топырақ салып, бірнеше рет сұйылтады. Соңғы сұйылтудан зарарсыздандырылған пипеткамен микробиологиялық ережелер талабына сай 1 мл алып Петри табақшасына құяды. Оның үстіне даяр зарарсыздандырылған қоректік ортаны құйып, термостатта 6—7 күн бойына өсіреді. Бұл агарлы қоректік ортаны пайдаланады. Бұнда фосфордың жалғыз көзі ретінде тек нуклеин қышқылын немесе лецитинді қосады. Р. А. Менкина ұсынған фосфор бактерияларына арналған қоректік орта құрамы мына төмендегідей (% есебімен):

су ...қажетті мөлшерде

(NН₄)₂5О₄ ....0,05,

NаСІ … 0,03,

KCIі …0.03,

МgSО, …0,03,

ҒеSО₄ …. бір тамшы

Мп5О₄ ...._.

СаСОз ...0,5,

С₆Н₁₂О_в ...1,0.

73

Бұндай ортамен гель пластинкасы қанықтырылады немесе 1,5% агар қосып қатты орта жасайды. Лецитин немесе нуклеин қышқылын әр Петри табақшасына Р₂Об мг есебінен қосады. 1 литр ортара 50 мл+1% фенолды балқытылған агарға қосып дайындағанда жақсы нәтиже алынған.

Фосфор бактерияларын картоп-ашытқылар агарында да өсіруге болады. Бұл екі ортаны жеке-жеке даялайды: картоп қайнатпасына (100 г 1 мл суға) алдын ала дайындалған сұйытылған ашытқыны (100 г 1 мл) агар қосып пісіреді. Содан соң оған жоғарыда келтірілген тұз қосылған ортаны

қосады, рН анықтайды, пробиркаларға немесе колбаларға құйып зарарсыздандырады. Микробты сепкеннен соң 6—7 тәуліктен кейін тәжірибені тексереді. Фосфор бактерияларын олардың өскен колонияларьшың айналасындағы бордың еріген аймағына қарап анықтайды. Картоп-ашытқы агарда бұл бактериялар шырыштанып өседі. Осы ортада өскен колонияларды бір клеткадан өсіп шыққан деп есептеп санайды да олардың 1 г топырақтағы санын шығарады.

Материалдар мен құр а л-ж а б д ы қ т а р: микроскоптар, жабын

және заттық әйнектер, металл ілмешектер, зарарсыздандырылған Петри табақшасы, агарлы қоректік орталар, сыйымдылығы 100 мл колбалар, ішінде зарарсыздандырылған 9 мл суы бар пробиркалар, 1 мл зарарсыздандырылған пипеткалар, таразылар мен өлшегіштер, сіріңке, спиртовка.

12. ТОПЫРАҚ МИКРООРГАНИЗМДЕРІ

ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

І.Зерттеутәсілдері

Лабораториялық жағдайда топырақ микроорганизмдерін зерттеу үшін әр түрлі әдістерді қолданады. Олардың әр қайсысының өзіндік артықшылығы мен кемшіліктері болады.

Топырақтағы микробтар ұрықтарының санын дәлдеп анықтау үшін микроскоптық жолмен клеткаларды бірден санау әдісімен қолданған жөн. Әрине техникалық жағынан алғанда бұл әдіс едәуір қиындық келтіреді, сондықтан зерттеушіден үлкен шеберлікті, білгірлікті талап етеді. Микробтар ұрықтарын санау үшін препаратты бекітеді (фиксациялау) және бояйды. Әрине бұл тірі клеткаларды есептеуге мүмкіндік бермейді.

Топырақ суспензиясын сұйық қоректік ортаға сепкенде өсіп шығатын микробтар ұрықтары жоғарыда көрсетілген әдіске қарағанда аз болады. Бірақ бұл өте қарапайым және қолайлы әдіс болып саналады.

Топырақ микроорганизмдерін есептеуге қоректік пластинкалар әдісін пайдаланады. Бұл әдіс микробтардың тірі ұрығын бақылап, олардың сапалық құрамын анықтап, культураларды таза күйінде бөліп алуға көмектеседі.

Бұл әдіспен сұйық ортада шектеп сұйылтуға қарағанда микробтар ұрықтарын көбірек табуға мүмкіндік береді.

Физиологиялық топтар мен зерттеу әдістерін ескере отырып микроорганизмдердің әрбір топтарына өзінше қажетті қоректік орталарды дайындайды. Топырақтың зерттеуге арналған орта үлгісін басқа жеке үлгілерді қоса отырып дайындайды. Н. А. Красильников (1966) 100 м² алаңнан үш, ал 100 м²-ден көбірек болғанда бес жерден, гектар және одан да көбірек алаңнан 15 үлгі алуға болады деп көрсетті. Мәдениленген, жыртылып жүрген топырақтардан барлық жырту тереңдігінен алады. Бұнда тек топырақтың генетикалық горизонты бойынша зерттегенде оның бетінің 2 сантиметрлік жоғары қабатын алып тастау керек.

Топырақ үлгісін алу үшін күрек, металл қалақ, пышақ кейде топырақ бұрғысын пайдаланады. Бұл заттардың барлығы топырақ үлгісін алардан бұрын жақсылап тазартылуы керек, олар спиртке ылғалданған мақтамен сүртіліп, артынан жалында жақсылап қыздырылуы тиіс.

Топырақ үлгілері зарарсыздандырылған пергаменттен жасалған дорбалар немесе мақта-дәкеден тығындары бар шыны банкілерге салынады. Топырақ үлгісін алар алдында зарарсыздандырылған пышақпен оның 2 см-лік қабатын қырып алып тастайды. Одаң соң қалақ немесе күрекшемен 100—200 г топырақты алып қалташа немесе банкіге салады. Микроорганизмдерді топырақтың барлық тереңдігінен зерттегенде, оның әрбір горизонтынан жеке үлгілер бөлініп алынады. Бұл үшін едәуір көлемде шұңқыр қазылады

да, ондағы топырақ горизонттарын белгілеп алып, әр біреуінен жеке үлгіні жинайды. Үлгісі бар қалташаларды нөмірлейді, горизонтқа байланысты сорттайды, одан соң лабораторияға. жөнелтеді. Топырақ үлгісі сол күні

лезде анализденбесе, қолайлысы оны 30° С құрғатып алып, сақтап қоюға болады. Бірақ та кұрғатылған топырақта микроорганизмдердің әртүрлі

75

физиологиялық топтарының өзара қатынасы күрт өзгереді.

Микробиологиялық анализ жасау ерекше ұқыптылықты және жұмыста дәлдікті, айқындыкты талап етеді. Топырақ үлгісін алуға шығарда бүкіл керекті құрал-саймандардың болуын тексеріп шығуымыз керек. Үлгі алғанда барлық қимылдарды жазатын үлкен журнал болуы керек. Бұнда:

1) үлгінің алынған уақыты,

2) оның алынған жері,

3) үлгі алынған жердің рельефін және ондағы өсімдіктерді жақсылап баяндап жазу,

4) топырақ өзгешелігі және оньщ пішінін жазу,

5) өңделген топырақтарда үлгі алғанда ондағы жүргізілген шараларды (тыңайтқыштар төгу, түрлі фунгицидтерді пайдалану, т. б.) көрсету,

6) үлгінің алу тереңдігін,

7) метерологиялық көрсеткіштерді жазу керек. Топырақтағы бактериялар, саңырауқулақтар және актиномицеттердің санын анықтаудың ен қарапайым әдісін Д. М. Новогрудский ұсынған болатын. Бұл әдіс бойынша майдаланған топырақты агарланған суда себеді. Алдын ала Петри табақшасына агарланған суды құйып қатырады да, оның бетіне топырақ бөлшектерін орналастырады. Сонда топырақ бөліктерінің ай-наласында жарғақшалар пайда болады, онда микроорганизмдер еседі. Бұл орта қоректік заттарға өте кедей, сондыктан микроорганизмдер топырақ түйіршіктерінің айналасында ғана орналасады. Саңырауқұлақтар

алғашқы күндері топырақ түйірінің айналасынан ғана көрінсе, кейін бүкіл Петри табақшасына қаптайды. Топырақ түйіршіктерінің айналасында микроорганизмдердің бірнеше клеткалары өсетіндіктен, жалпы топырақтың микроорганизмдерге қандай дәрежеде бай екенін айыру қиын. Ал

Д. М. Н о в о г р у д с к и й д і ң ә д і с і тым қарапайым және оңай атқарылатын болғандықтан топырақтағы микроорганизмдердің кездесуі жөнінен жалпы мағлүмат алуға болады. Петри табақшасына ішінде майда кұрғақ топырағы бар, төменгі жағы елекпен жабдықталған ыдыспен себеді. Топырақты елекке салар алдынан және оны агар бетіне сеуіп

76

болғаннан соң қалғанын өлшейді. Осы екі өлшемнің айырмашылырына қарап себілген топырақ салмағын шығарады. Әр табақшаға 50—200 мг майда топыра.қ себеді. Әр топырақ түріне кем дегенде үш Петри табақшасын арнайды. Саңырауқұлақтарды үлгі себілгеннен соң 1—2 күннен кейін санайды, бактерияларды — 3—5 күн, актнномицеттерді—15—20 күннен соң тексереді. Жалпы тексеру үшін топырақ үлгісі себілген агар пластинкасын бірнеше бөліктерге бөліп, микроскоппен тікелей қарап, санайды.

Топырақ суспензиясын дайындау. Бұл үшін ішінде зарарсыздандырылған 9 мл суы бар бірнеше пробиркаларды, ішінде 90 мл зарарсыздандырылған суы бар колбаны және сыйымдылығы 250 мл болатын зарарсыздандырылған, құрғақ екінші колбаны дайындайды.

Зерттелетін топырақты зарарсыздандырылған әйнек бетіне салады. Әйнекті алдын ала спиртпен сүртіп, гпиртовка жалынына қарып алады. Топырақты шпательмен жақсылап араластырады, механикалық қоспалардан тазартады. Зарарсыздандыру ережесін сақтай отырып, әйнек бетіне 15 г топырақ салады, одан соң оны зарарсыздандырылған кәрден тостағаншаға 10 г гопырақты өлшеп салады. Бұған алғашқы колбадан зарарсыздандырылған судан 1—2 мл су құйып, 5 минуттай езеді. Тостағаншада езілген топырақты екінші құрғақ колбаға салады. Сонда 1/10-ға тең бірінші сұйылтуды алады. Колбадағы топырақ суспензиясын 5 минут бойына шайқап, 30 минуттай тұндырады да зарарсыздандырылған пипеткамен 1 мл алып ішінде 9 мл зарарсыздандырылған суы бар № 1 пробиркаға құяды. Сонда Г: 100 сүйылту алынады. Дәл осылайша бірнеше сүйылтуды— 1 : 100; 1 : 1000, 1 : 10000; 1 : 100000 жүргізеді. Сүйылту дәрежесі топырақтағы микроорганизмдер санына, топырақтың типіне, генетикалық горизонтқа, жыл маусымына, топырақ үлгісінің ылғалына байланысты болады. Әрбір жаңа сұйылтуды атқару үшін жаңа, зарарсыздандырылған пипетканы қолданады (12-сурет).

Бактерияларды бөліп алу және санын есептеу үшін әртүрлі сұйылтылған пробиркадағы топырақ суспензиясын ЕПА, КАА (крахмалды-аммиакты агар), ағарлы

 

10 г ТОПЫҒАҚ

350 колония-70 колония- 12 колония

лар лар лар