С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы

органдарынын, көмегімен олар жауларын сезеді, тамағын, бірін-бірі іздеп табады. Көптеген түрлері қоректік объекті-лерінің иісіне бірнеше жүз метр қашықтан анықтайды. Тек қана толығынан суда тіршілік етуге көшкен түрлерінде (киттерде) иіс сезу органы редукцияланған. Тюленьдер елеуге болмайтын иісті сезеді.

Кейбір сүт қоректілерде (қалталыларда, кемірушілерде, тұ-яқтыларда) рептилилерді сипаттағанда айтылған якобсонов органы болады. Бұл өз алдына таңдай-танау каналына ашылатын иіс сезу капсуласы.

Есіту органы сүт қоректілердің көпшілігшде өте жақсы же-тілген. Оның құрамына төменгі сатыдағы класгың өкілдерінде болатын ортаңғы, ішкі құлащқа, жаңа екі бөлім: сыртқы дыбыс жолы, құлащ қалқаны, енеді. Құлак қалқаны кейбір сүт қоректілерде (киттерде, ескек аяқтылардың көпшілігінде, жер астын мекендейтін көртышқандарда т. б.) болмайды. Құлақ қалқанының дыбысты күшейтуде маңызы зор. Ол әсіресе, түн жануарла-

221

Дыбыс жолының ішкі ұшы дабыл жарғағымен аяқталады оның арт жағында ортаңғы құлақ куысы болады. Ортаңғы құлақ қуысында амфибилер мен рептилилердей бір ғана есіту сү-йегі болмай, үш сүйек болады. Балға дабыл жарғағына тиіп тұрады, оған қозғалмалы болып төс бекіген. Төс өз тарапынан қозғалмалы болып үзеңгімен байланысқан. Үзеңгі ішкі құлақ-тың жарғақты лабиринті оваль тәрізді тесікке тіреледі. Бұл көрсетілген система құлақ қалқаны ұстаған, дыбыс жолы арқылы ішкі құлаққа келетін дыбыс толқынының берілуін жетілдіре түседі. Ішкі құлақтың құрылыеындағы бір көңіл аударатын нәрсе, улитканың жақсы жетілуімен қатар улитканың каналында керіліп жатқан мыңдаған жіңішке талшық — кортьев органының болуы. Дыбысты қабылдаған кезде осы талшықтар оны күшейтіп (резонируют), жануарлардың нәзік дыбысты есітуін қамтамасыз етеді.

Бүйректі жарып қарасақ — сыртқы қыртыс қабатын, ішкі ми тәрізді жұмсақ жолақты қабаттан тұратындығын байқауға болады. Сыртқы кыртыс қабатында ішінде қан тамырының түйіні бар, ұшы боуменов капсуласымен бітетін иірімді каналдар бо-

222

дады. Қан тамыры бар түйіндердё cүзу процесі жүзеге асып, бүйрек каналшаларында қан плазмасы сүзіліп — алғашқы не-

Бүйректің ішкі ми тәрізді қабатында тікелей несеп жинаушы каналдар жатады, бұл каналдар топтанып және одан әрі қарай созылып келіп бүйрек түбегінің ішіндегі емізікшелердің ұшта-рына ашылады. Көпшілік түрлерінің бүйрек түбегінен несеп тү-тігі шығып, ол қуыққа келіп ашылады. Клоакалы сүт қоректі-лердің несеп жолы несеп-жыныс қуысына барып, одан қуыққа келеді. Қуықтан несеп арнаулы несеп каналы арқылы сыртқа шығады.

Зәр шығару қызметін аздап та болса тер безі атқарады, ол арқылы тұздың, мочевинаның ерітіндісі бөлінеді. Осы жолмен белок алмасуының азотты продуктылары да организмнен бөлінеді:

Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс бездерінің (tеstеs) пішіні сопақша болады. Кейбір сүт қоректілерде: клоакалыларда, пілдерде, мүкі тістілерде, кит тәрізділерде т. б. аталық безі өмір бойы дене қуысында болады. Көптеген сүт қоректілердің аталық жыныс безі алғаш дене қуысында болады да, ержеткен кезде төмен түсіп, шап бөлімінде сыртқа шығып тұрған ен қалтасының (sсгоtum) ішіне орналасады. Ең қалтасы дене қуысы мен шаптағы арнаулы екі шап каналы арқылы қатысады. Аталық жыныс безіне тұрқы бойына беттесе орналасқан — ен сағағы (еріdіdуmіs) болады. Ен сағағы аталық жыныс безінің өнімін сыртқа шығаратын көптеген иректелген каналдардан тұрады. Ен сағағынан, вольфов каналының гомологы — қос тұқым жолы (vаз dеfeгепs) шығады. Ол шағылыс мүшесінің (репіs) түп жағынан келіп несеп шығаратын, немесе тұқым шығаратын каналмен жалғасады (dисsиs еjасиlаtогіиs). Тұқым жолдарының төменгі ұштары, тұқым-несеп каналына енер алдында, сырты бұдыр келген тұқым қалталары (vеsісиlа sеmіпаlіз).деп аталатын қос кесек денені құрайды. Сүт қоректілерде бұл кесек дене тұқымның сұйық бөлігін құрауға қатысатын секрет бөліп шығаратын без болып саналады. Бұл сұйық желім сияқты болғандықтан аналық жыныс жолына түскен тұқымның кейін шығып кетуіне кедергі келтіруі мүмкін.

Шағылыс мүшесінің түп жағында бір пар без болады. Бұны

Тұқым немесе эйякулят сперматозоидтың өзі тұқым қалта-сы және предстательдік бездің бөліп шығаратын сұйықтары-ның жиынтығы болып саналады.

Шағылыс мүшесінің (репіs) төменгі жағында тұқым-несеп каналы орналасады. Тұқым-несеп каналының үстінде және екі

223

Жұп аналық жыныс безі дене куысының арқа жағында құр-сақ куысының шарбысына бекіп тұрады. Бір пар жұмыртқа жо-лының алдыңғы ұшы, аналык, жыныс бездерінің маңынан келіп ашылады. Әрбір жұмыртқа жолының бұл ұшы кең воронкаға айналады. Жұмыртқа жолының жоғарғы иіліп жатқан бөлімш фаллопиев түтігі деп атайды. Ары қарай кеңейіп—жатынға айналады. Жатын қынапқа ашылады. Қынап қысқа жыныс-несеп каналына айналады, оған қынаптан басқа несеп жолы да ашылады. Жыныс-несеп каналының құрсақ жағына қараған бетіне орналасқан клитор (сlіtогіs) деп аталатын аталықтардың шағылыс органы сияқты кеуекті өсінді болады. Сүт қоректілердің кейбір түрлерінің ұрғашысының клиторында да сүйек (оз сlіtогіdіs) болады.

Клоакалы сүт қоректілердің ұрғашысының жұмыртқа жол-дары қос түтікті болады да фаллопиев түтігімен жатындарға ғана жіктеледі. Жатын тесігі жыныс-несеп синусына ашылады. Қалталы сүт қоректілердің қынабы жекеленген, бірақ көпшілі-гінде жұп болып келеді. Плацентарлылардың қынабы әрдайым дара болады, бірақ жұмыртқа жолының жоғарғы жағы жұп қалпын сақтайды. Кейбір сүт қоректілерде жатын жұп болып, оның оң және сол бөлімі жатын қынабына дербес тесік арқылы ашылады. Мұндай жатынды — қос жатын деп атайды. Мұндай жатын кемірушілердің көпшілігінде және мүкі тістілерде болады. Кейбір кемірушілердің, жарқанаттардың және жыртқыштардың жатыны төменгі жағынан қосылып — екі айыр жатын құрайды. Кит тәрізділердің, тұяқтылардың және кейбір жыртқыштардың жатындарының оң және сол жағының көпшілік бөлімінің қосылып кетуінің салдарынан — екі мүйізді жатын пайда болады, Приматтардың, шала маймылдардың және кейбір жарқанаттардың жатыны дара, қарапайым болады Мұндай жатынның жұмыртқа жолының жоғарғы бөлімі — фаллопиев түтіктері ғана жұп болады

Ұрық орны. Сүт қоректілердің жатынында ұрық жетіле бастағанда плацента деп атайтын ұрық орны пайда болады (36-сурет). Сүт қоректілердің клоакалы түрлерінде ғана плацента болмайды. Қалталыларда плацентаның нұсқасы ғана болады. Плацента аллантоистың сыртқы қабырғасы мен сероздық қапшыктың беттесуінен пайда болады, соның нәтижесінде борпылдақ дене — хорион пайда болады. Хорионда өсінділер — ворсинка-

224

36 - с у р е т. Кроликтің он екі күндік ұрығының көрінісі:

1 — сероздық қабық, 2 — амниотикалық қуыс, 3 — амни-

он, 4 — аллантоис, 5 — аллантоис қуысы, 6 — сероз қап-

шығының плацета қалыптасатын қалық қабатты бөлі-

мі, 7 — сары уыз қалтасы, 8 — кіндік

Түрлі сүт қоректілерде баласының плацентаға (шуына) бе-куі түрліше болады. Кейбір сүт қоректілердің балалары туған-нан кейінде плацентасы түспейді, өйткені жатынның сілекей қабаты мен ұрық плацентасының нашар бекуінің нәтижесінде жатынның сілекей қабаты үзілмейді. Мұндай плацентаны — ажыратылмайтын плацента деп атайды. Енді бір сүт қоректі-

226

лердің баласы плацентаға мықты бекиді. Соның нэтижесінде жатынның сілекей бетіне бекіген плацента бөлімі үзіліп кетеді де плацента туған кезде бірден төлмен бірге сыртқа шығады, оны шу деп, ал плацентаны — ажыратылмалы плацента деп атайды.

ШОЛУ

АЛҒАШҚЫ АҢДАР (РRОТОТҺЕRІА)

37 - с у р е т. Жұмыртқалайтын сүт қоректілердің турлері:

226

Осы заманда Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған клоақалы немесе біртесіктілер (Мопоtгеmаtа) деген бір ғана отрядының ,өкілдері кездеседі. Бүл отрядтың екі тұқымдасы бар.

Бірінші тұқымдасы ехидналар (Тасһуglоssidае). Бұған Австралияны мекендейтін нағыз ехидналар (ТасһуgІоssиs асиlеатиs) және Жаңа Гвинеядағы проехидналар (Zagloss Ьгиіjпіі) жатады. Бұлардың аяқтарында ұзын өткір тырнақ-тары болады, солардың жәрдемімен ін қазып, сол індерде тіршілік етеді. Денесін қатты қылдар және өткір ине тәрізді түк-тер жауып тұрады. Ұзын тұмсығы қатты, мүйізді сауытпен қап-талған. Насекомдармен қоректенеді. Насекомдарды үстінде желім тәрізді сұйық заты бар тілімен жердің жарығынан, тастардың арасынан тауып алады,

Бұлар ойлы-қырлы, бұталы жерлерді мекендейді. Мөлшері 1 —1,5 см болатын бір немесе екі жұмыртқа салады. Оны ұрға-шысы құрсағындағы көбею кезінде пайда болған тері қалтасы-на салып қояды. Осы қалтаның ішіндегі температура 33—35° шамасында болады, сол қызудың әсерінен ұрығы дамып, оның ұзындығы 2 сантиметрге жеткенде жұмыртқа қабығын жарып, сыртқа шығады. Бірақ қалтада қалып қояды. Ұзындығы 8-сантиметрге жеткен соң қалтадан сыртқа шығады. Өйткені, бұл кезде оның денесіне ине тәрізді түктер пайда бола бастайды.

Екінші тұқымдас — үйрек тұмсықтар (Огпіthогһуnасһісdае). Австралия мен Тасманияға тараған бір ғана үйрек тұмсық (Огпіtһогһупсһиs апаtіпиs) — деген түрі белгілі. Олар жарты-лай суда тіршілік ететін жануарлар. Денесі суда жүргенде су болмайтын біркелкі, қысқа, тығыз және қайратты түктермен қапталған. Саусақтарының арасында тері жарғағы болады. Тұмсығы үйректің тұмсығына ұқсас болрандықтан үйрек тұмсықтар деп атайды. Үйрек тұмсықтар омыртқасыздарды су түбінен тауып, оны үйрек сияқты шайқап, сүзіп алып қорек-тенеді. Жағасында өсімдігі қалың болатын ақпайтын суларды мекендейді. Жақсы жүзіп, сүңгиді, керісінше жер бетімен ақы-рын қозғалады. Су қоймаларынан ұзап шықпайды. Ұясын інге

227

Бұл класс тармағының даму тарихы бізге мәлім емес. Авс-тралиядан табылған бір ғана геологиялық мәлімет — плейсто-ценов қабатынан табылған ірі ехиднаның қалдығы бар.

2-класс тармагы. НАҒЫЗ АҢДАР (ТНRI А)

Бұл класс тармағына плацентарлылар, қалталылар сияқты сүт қоректілер жатады. Бұлардың негізгі ерекшелігі — балала-рын тірі туады. Сүт бездері жоғарыда сипатталған жануарлар-дың сүт безі сияқты түтік тәрізді болмай, аумақты желіні болады. Нағыз аңдардың сүт бездерінің жолы ашылатын емшегі болады. Алғашқы аңдардан негізгі айырмашылығы клоака болмайды. Ас қорыту жолының және жыныс-несеп жолының сыртқа ашылатын арнаулы жолдары болады. Көпшілігінің етті ерні болады да, мүйіз тұмсығы болмайды.

1 . Инфра класс. ТӨМЕНГІ САТЫДАРЫ АҢДАР

(МЕТАТНЕRІА)

Эволюциялық даму тұрғысынан қарағанда оның төменгі са-тыдағы тұрған аңдардың құрылысындағы бір қатар белгілерді байқауға болады. Төменгі сатыдағы аңдардың плацентасы на-шар жетілген, көпшілігінде плацента тіпті болмайды. Соның нәтижесінде ұрықтың құрсақтағы даму мезгілі қысқа болады да, нағыз жетілмеген әлсіз бала туады. Мысалы, американың опос-сумасының буаз болу мерзімі 12 күн болса, ал алып кенгурулар 39 күн ғана көтереді. Ұзындығы 2 м болатын алып кенгурудың туған баласы 3 сантиметрге азар жетеді. Кенгурулардан әлде қайда кіші күзендер баласын 36 күнде, ал күндыздар 105—107 күнде туады.

Төменгі сатыдағы көпшілік түрлерінің құрсағында тері қал-тасы болады. Оның ішіне жаңа туған балаларын салады, осы қалтаның ішіне балаларын емізетін емшектері де ашылады. Қалта болмайтын (опоссумада) түрлерінің емшегі көкірегінде немесе бүкіл құрсағын бойлай орналасады. Балаларының пассивті қоректенуіне сәйкес олардың анасының емшегіне бекінуіне өзіндік бейімделу әсер етеді. Емшектің ұшы ауыз қуысына енген соң ісініп, ауыз қуысын толтырады. Осы кезде баласының көмекейі жоғары көтеріліп, ауыз қуысы мен тыныс қуысы (хоан тесігі) бір-бірінен ажырайды. Сондықтан баласының аузына қарай сүт кұйылғанда ол тұншықпайтын болады. Сүттің ауызға құйылуын сүт бездерінің маңайында орналасқан ерекше еттер жиырылып-жазылу арқылы орындайды.

228

Қалталылардың дене құрылысында бірнеше қарапайым белгілері бар. Біріншіден, ми сыңарларының сыртында сайлары мен бұдырлары аз болады және сүйелді дене болмайды. Екіншіден, ұрғашыларының жұмыртқа жолдары жұп күйінде сақталады, сондықтан қынабы да екеу болады. Осыған сәйкес еркектерінің де шағылыс мүшесінің ұшы екі айырық болады. Үшіншіден, жабастың шап сүйектерімен буындасқан қалта сүйектері денесінің құрсақ бөліміне орналасқан, яғни бұларда қалталы сүйектер болады. Төртіншіден, жоғарғы сатыдағы сүт қоректілердің нағыз азу тістерінен басқа тістері тісеп түсіп, қайтадан шықса, қалталылардың тек қана алдыңғы азу тісі ғана түсіп, қайтадан шығады, басқа тістері тісемейді.

Барлық төменгі сатыдағы аңдар — қалталылар (Магsиріа-liа) деген бір ғана отрядқа жатады. Бұл отряд бірінен-бірінің өзіндік ерекшелігі бар екі отряд тармағына бөлінеді.

(РОLУРRОТОDОNТІА)

Жерде, орманда және жартылай суда тіршілік ететін орган-измдер. Қоректену тәсіліне қарай жыртқыштар, насеком жемділер, қорек талғамайтындар болып бөлінеді. Азу тістері-нің үшы өткір және бұдырлы, сол сияқты жақсы жетілген шошақ тістері болады. Үстіңгі жағының әрбір жартысында 3—5, ал төменгі жағының әрбір жартысында 3—4 күрек тістері болады. Тері қалтасы барлығында бірдей бола бермейді.

Бұл отряд тармағының бірнеше тұқымдасы және көптеген түрлері бар. Мысалы, опоссумдар (Dіdеlрһуіdае) көпшілік өмі-рін ағашта өткізеді. Бұлардың бір ерекшелігі ересектері ағашқа өрмелегенде, жастарында анасының денесіне бекінуге көмектесетін қармалағыш құйрығының болуы. Олар кеміруші-лермен, құстармен және олардың жұмыртқаларымен, насекомдармен қоректенеді. Әдетте бұларды “қалталы егеу-құйрықтар” деп қате атайды. Тез көбейеді. Мысалы, кейбір түрлері он шақты, кейде одан да көп бала туады. Опоссум-дардың бір түрі (DidеІрһиs vігgіпіапиs) солтүстік Америкада кеңінен тараған.

Ертерек кезде Австралияда қалталы. қасқыр (Тһуlасіпиs еу-посерһаlиs) деген түрі кездесетін. Бұлар кенгуруларға шабуыл жасайтын ірі жыртқыштар болып есептеледі. Австралияда қалталы көртышқан (Nоtогусtеs tурһіорs) деген түрлері кездеседі.

Ценолестов тұқымдасының (Саепоlеstіdае) баласын салып жүретін қалтасы болмайды. Олар таулы ормандарды мекен-дейтін, насекомдармен коректенетін организмдер. Ценолес-товтар түн жануарлары. Биологиясы толық зерттелмеген, үш туысы ғана (Саепоіеstеs, Lеstогоs, Rhупсһоlеstеs), азғана түрі белгілі.

229

2-отряд тармагы ҚОС КҮРЕК ТІСТІЛЕР

(DІРRОТОDONТІА)

Бұлардың көпшілігі өсімдік тектес азықтармен қоректенеді. Күрек тістері ұзынша, жоғарғы жағының әрбір жартысында 1—3, ал төменгісінде 1 күрек тісі болады. Өсімдік тектес азық-тармен қоректенуіне байланысты азу тістерінің үстіңгі жағы моқалдау келеді. Артқы аяқтарының екінші және үшінші саусақтары бірігіп кеткен.

Екі күрек тістілер Австралияда және оған жақын жатқан аралдарда тараған. Олардың ішінде ағаштарды мекен-дейтіндері: қалталы тиіндер (Реtаигиs), қалталы қарақас (Dгоmісіа), қалталы аюлар (Рһаsсоtагсіdае). Қалталы көртышқандар жер астында індерде тіршілік етеді. Бұлар сыртқы түріне қарағанда суырларға ұқсайды. Екі күрек тістілерге кенгурулар да (Масгороdіdае) жатады. Олардың алдыңғы аяқтары қысқа, артқы аяқтары өте ұзын, мықты келеді және құйрығы жақсы жетілген. Бұлардың кейбір түрлері ашық далалы жерді мекендейді. Біраз ғана түрі таулы жерлерді мекендейді. Кейбір түрлері орманда кездеседі. Олар тіршілігінің көпшілігін ағашта өткізеді. Кенгурулардың терісі жұмсақ, жылы келеді. Оларды терісі үшін аулайды.

2. Инфра класс. ПЛАЦЕНТАРЛЫ НЕМЕСЕ ЖОҒАРҒЫ