С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы

Пілдер — үшінші дәуірде сан жағынан да көп болған және кенінен тараған сүт қоректілер. Қазір бұлардың екі түрі ғана сақталған. Бұлар жер бетінде тіршілік ететін жануарлардың, ең ірісі. Негізгі ерекшелігі — үстіңгі ерніне бірігіп біткен ұзын ет тұмсығы (хобот) болады. Ет тұмсығынық түбінде тірек болар-лық шеміршегі болады, ал ет тұмсығынын, қалған бөлімі тері мен еттен құралады. Пілдер — ет тұмсықтарымен заттың иісін біледі, сезеді және орап ұстайды. Аяғында аздап тұяғы бар бес саусағы болады. Терісі қалың және осы заманда тіршілік ететіндерінің терісінде жүні болмайды. Тіс системасында ерекшелік бар. Мысалы, бивни деп аталатын күрек тісі жақсы жетілген, ұзын болып аузынан шығып тұрады.

Бивнилері өмір бойы өсіп тұрады. Азу тістер біртіндеп шы-ғады. Әрбір жақ сүйегінде тек қана бірден азу тісі болады. Мо-қалып тозған тістерінің орнын жаңа тістері басып отырады. Шошақ тістері болмайды.

248

Мұз дәуірінде тіршілік еткен мамонттар (Еіерһаз ргіmідепіиs) — систематикалық жағынан үнді пілдеріне жақын жануарлар. Сибирьдің солтүстігінде өмір бойы қатып жатқан жер қабаты-ның астынан мамонттардың бивнилері мен денесінің қалдықтары табылған.

13-отряд. СИРЕНДЕР (SІRЕNIА)

Сирендер құрлыққа шықпайтъш өмір бойы суда болатын сүт қоректілер. Систематикалық жағынан тұяқтыларға жақын, те-ңіз жағасында тіршілік етуге бейімделген тұяқтылардың бір бүтағы болып саналады. Жалпы дене формасы киттерге ұқсайды, бірақ мойын денесінен айқын бөлінген. Тек қана ескек тәрізді алдьщғы аяғы болады, сол сияқты саусағынан түяқтың қалдығын байқауға болады. Азу тістері — тұяқтылардың тістері сияқты тегіс болады. Сонымен қатар қарны да бірнеше бөлімнен тұрады. Сирендер теңіздердің жиектеріне жақын жерлерді мекендеп, одан өзендерге өтеді. Су астындағы өсімдіктермен қоректенеді. Топтанып тіршілік ететін организмдер.

1741 ж. орыс академигі Стеллер—Командор аралдарында сирендердің ірі бір түрінің барлығын анықтап, оны Стеллердің құрметіне — Стеллер сиыры (Rһуtіпа stеllегі) деп атаған. Олар теңіз капусталарын жеп тіршілік етеді. Адамнан қашпай-ды. Стеллер анықтағаннан кейін, оларды кәсіпшілер аулап, құртып жіберген. Ең соңғысы 1768 жылы ұсталған.

14-отряд. ЖҮП ТҮЯҚТЫЛАР (АКТІОDАСТУLА)

Жұп тұяқтылар — жер бетінде өсімдік тектес заттармен қо-ректеніп, тез жүгіретін жануарлар. Тек бегемоттар ғана жар-тылай суда тіршілік етеді. Осыған байланысты олардың аяғы ұзын және ең соңғы саусағында тұяғы болады. Үшінші және төртінші саусактары бірдей жетілген, осы екі саусақтың орта-сынан аяқтарының тірегі өтеді. Екінші және бесінші саусақта-ры өте нашар жетілген, немесе болмайды. Бұғаналары да же-тілмеген. Жұп тұяқтылар екі отряд тармағына бөлінеді.

1-отряд тармагы КҮЙІС ҚАЙТАРМАЙТЫНДАР

Бүл отряд тармағына — бегемоттар және шошқалар жата-ды. Бұлардың екінші және бесінші саусақтары жақсырақ же-тілген. Шошақ тістері үлкен болады. Азу тістерінің үсті бұдыр-лы, тамағын әбден шайнап жұтуға мүмкіндік береді. Қарны қарапайым, сондықтан күйіс қайырмайды.

Біздің оңтүстік облыстарда жабайы шошқаның — қабан

(Sus sсгоfа) деген бір-ақ түрі тараған. Сол жабайы шошқадан осы кезде қолда өсірілетін үй шошқаларының көптеген түрлері шыққан. Бұлар қамысты, тоғайлы жерлерді мекендейді. Жылына бір-ақ рет көбейеді де, бір туғанда 4—6 торай туады. Қолдан сұрыптау арқылы үй шошқаларын жақсартудың нәтижесінде, жабайы тегіне қарағанда өсімтал түрлері шығарылған. Осыған байланысты олардың емшектерінің де саны көбейген. Оңтүстік Азияда, Африкада және Америкада жабайы шошқаның басқа түрлері кездеседі.

Бегемот (Нірророtатиs атрһіЬіиs)—ірі, жалаңаш терілі, жартылай суда тіршілік ететін жануар. Олар құрлықка өте си-рек шығады да өзендер мен көлдерде болады. Су өсімдіктері-мен қоректенеді. Бегемоттар тропиктік Африкада тараған.

2-отряд тармагы КҮЙІС ҚАЙТАРУШЫЛАР

(RUМІNАNТІА)

Бұл отряд тармағына қарынының құрылысы күрделі жа-нуарлар жатады. Бұлардың қарыны шала шайналған жемінің ашуына және олардың күйіс қайырғанда қайтадан дұрыс ұса-тылып, жұтылуына бейімделген. Бұған жұп тұяқтылардың ба-сым көпшілігі жатады.

Бұлардың шошак, тістері мен II және V саусақтары нашар жетілген немесе кейбір түрлерінде тіпті болмайды. Сымбатты, көпшілігінің мүйізі болатын жануарлар.

Көн табандылар (Туlороdіа) тұқымдасына түйелер, ламалар жатады. Бұлардың II және V саусақтары болмайды, тұяғы өте нашар дамыған. II және IV саусақтары келіп тірелетін, көпшік сияқты көнді жалпақ табанына денесінің салмағын

250

Осы кезде Орталық Азияның даласында жабайы түйенің бір түрі — қос өркешті (Саmеlиs Ъасігіаnus) түйе сақталған. Бір өркешті түйенің — нардың (С. dгоmеdагius) тек қана қолға үй-ретілген бір түрі белгілі, ал жабайы түрі белгісіз. Нар көбінесе — Африкада және Оңтүстік Азияда кездеседі. Түйелерде май қоры өркешіне жиналады. Мұндай май өз тарапынан артық су қоры болып есептеледі. Өйткені, ол тотыққан кезде су пайда болып, ол қанға барады. Сондықтан өркешінде майы көп түйе-лер шөлге шыдамды келеді.

Американың көн табандарының өркеші болмайды. Олар таулы жерді мекендейді, мысалы, гуанако (Lаmа һиапасһиs) және викунья (L. vісиgпа). Бұлардың қолға үйретілген екі түрі белгілі: лама және альпака. Бұларды да түйе сияқты көлік есе-бінде және жүні, еті үшін ұстайды.

Бұғы тұқымдасына (Сегуісіае) дене құрылысы сұлу, тұяқты, терінің кутис бөлімінен өсетін, бұтақты сүйекті, жыл сайын ауысып түсіп тұратын мүйізі бар жануарлар жатады.

Тропиктік Африка мен Австралиядан басқа құрлықтың бар-лығына дерлік тараған. Бізде бұлардың 7 түрі кездеседі: Сол-түстік бұғысыньщ (Rапgіfег tагапdиs) еркегінде және ұрғашы-сында да мүйіз болады. Жас бұғылар теңбіл болмайды. Евра-зияның және Солтүстік Американың орманды далаларының көпшілігіне және тундраның барлық жеріне тараған. Бұғылар-ды қолда үйрету негізінен тундрада іске асырылған. Ақ марал немесе марал (Сегvиs еlарһиs) Батыс Европада, Қырымда, Кавказда, Тянь-Шаньда, Оңтүстік Сибирьдің тауларына тара-ған Олар орманды жерлерді мекендейді.

251

Бұғылардың барлығының да өнеркәсіптік маңызы зор. Олардың еті және терісі пайдаланылады. Парфюмерия өндірісінде лайдаланылатын жануар мускусының негізгі көзі — құдыр мус-кус безі болып саналады. Солтүстік бұғылары қолға үйретіліп, көлік есебінде пайдаланылады. Олардың терісі замшы (жеділ өндірісте) жасауға қажет материал және шикі зат болып саналады. Медицинада маралдардың пантасын пайдаланады.

Қуыс мүйізділер тұқымдасы (Саvісогпіа). Бұлардың маңдай сүйегі өсіндісінің сыртын қаптап тұратын қуыс мүйізі болады. Мүйізі эпидермистің малыгагий қабатынан пайда болған, ол бұтақтанбайды және жасына қарай ауысып отырады. Тек қана Американың айыр мүйізді бөкенінің (Апtilсарга) мүйізі екі айыр болады да жыл сайын түлеп отырады. Мүйіз басым көпшілігінде еркектерінде ғана болады. Жоғарғы жағында шошақ тісі болмайды. Тіс формуласы:

Бұлардың жабайы түрі Оңтүстік Америка мен Австралия-дан басқа барлық жерде кездеседі. Көптеген түрлері қолда өсіріліп, олардан үй жануарларының көптеген жаңа түрлері шығарылады. Бұл тұқымдастың негізгі жабайы түрлері мыналар.

Бөкендердің көптеген түрлері Африкада тараған. Көбінесе бізде кездесетін қарақұйрық (Gаzеllа sиЬgиttигоsа)—Закав-казьенің шығысында, Орта Азияның және Қазақстанның далалы және шөлді жерлерінде мекендейді. Ақ бөкён (Sаіgа tatгіеа)—Қазақстанның далалы жерлерінде тараған Кавказ бен Карпат тауларында мүйізінің ұшы ілмек тәрізді артына қайрылған мүйізі бар орман бөкені — серна (Кирісарга гирісарга) тіршілік етеді.

Жабайы ешкілер мен қойлардың бірнеше түрі Кавказдың, Орта Азияның және Оңтүстік Сибирьдің тауларына таралған. Мысалы, ешкілерден — Кавказдың турлары (Сарга саиеаsіса, С. суіішігісогшз), Сибирьдің ешкімүйізі (Сарга sіЬігіса). Жа-байы ешкілер жартасты биік тауларды мекендейді және олар 20—30-ы бірігіп, топтанып жайылады. Жабайы қойлардан муфлонды алуға болады. Муфлон (Оvіs орһіоп) Оңтүстік Закавказьеде кездеседі. Соңғы жылдары олар Қырым түбегіне жерсіндірілді. Орта Азиянын, тауларында жабайы қой — архар де-

252

ген ірі түрі кездеседі. Жабайы қойлардың жабайы ешкілерден бір ерекшелігі — таудың жартассыз, барынша тегіс жеріне жа-йылады. Қыста бірнешеуі (100 аса) бірігіп, топтанып жүреді. Архардан үй қойларыньщ әр түрлі жаңа тұқымдары шығарыл-ған.

Ертеде Оңтүстік Россияның даласында ірі түрі — тур (Воs ргіmigепlus) тіршілік еткен. Оны XVII ғасырда құртып жіберген.

Жоғарыда көрсетілген түрлерден — бантенг, гаял, буйвол, қодас ертеден қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Тур — осы замандағы көптеген мүйізді ірі қараның арғы ата-тегі бо-лып саналады.

Жирафтар тұқымдасы (Gігаffidае) тек қана Африкаға тән жануар. Олардың алдыңғы аяғы мен мойыны өте ұзын, басында терімен қапталған қысқа мүйізі болады. Екі түрі бел-гілі. Бірінші — окапи (Оkрtа jоһпstопі) — Орталық Африканың ормандарында тіршілік етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы қысқарақ жануар. Екінші — жираф (Sігаffа саmеlеораг-(dаlіз) — Шығыс және Орталык Африканың саванналарында кездеседі. Мойны мен алдыңғы аяғы өте ұзын болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен, кейде шөппен қоректенеді.

15-отряд. ТАҚ ТҰЯҚТЫЛАР (РЕRІSS0DАСТУLА)

Бұлар — үшінші саусағы жақсы жетілген, ірі тұяқтылар. Баска — саусақтары нашар жетілген немесе редукцияланған. Бүйір саусақтарының редукцияға ұшырауы түрлі топтарында түрліше болады^Жалпы тез қозғалуға бейімделуіне байланыс-ты бұғанасы болмайды. Тіс формуласы:

Ертеде тақ тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бі-ршен-бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана: тапир-

253

лар (Тарігіdіае), мүйіз тұмсықтар (Rhіпосегоtidе) және жыл-қылар (Еgиісіае) сақталған.

Мүйіз тұмсықтар тұқымдасы (Rһіпосегоidае) мүйіз тұмсықтылар өте сирек кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және артқы аяқтары үш сау-сақты болады.Ерте заманда тіршілік еткендерінің бірқатары-ның аяқтары төрт саусақты болған. Терісі жалаңаш, маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі эпидермис қабатынан пайда болған мүйізі болады. Шошақ тістері жойылған.

Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кезде-седі, мысалы, үнді мүйіз тұмсығы (Rһіпосегоs апtіguіtаtиз) және ерінді Африка мүйіз тұмсыгы, (Сегаtоtһегіиm зітит) шөптесін ірі бұта және орманды жерлерді мекендейді. Өсімдікпен қоректенеді.Мұз дәуірінде мүйіз тұмсықтар Европа мен Сибирьде мекендеген. Бізде мамонттармен бір заманда тіршілік еткен қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың (Rһіпосегоs tісһогіпиs) қазба қалдықтары табылған. Мүйіз тұмсықтар үшінші дәуір_ч кезінде көп болған. т)

Жылқылар тұқымдасы (Еgиісіае). Бұлардьщ үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең түгі болады. Олар-дың осы кезде үш туысы белгілі. Зебр немесе жолақты ат (Нірроіtgгіs) ол Африкадағы саваннада тараған. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады. Есектердің (Аsіпиs) түсі біркелкі, құйрығы зебрлердің құйрығындай болады. Жабайы есектер Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы және Орталық Азияда тараған. Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін арнаулы қорық ұйымдастырылған.

Жылқ ылардың құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдар-мен жабылып тұрады. Олардың түстері көпшілігінде біркелкі болады. Атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның батыс бөлігінін, таулы далаларын мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.

XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс дала-сының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқыны тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) соңғы

254

зерттеуіне карағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Соңғы тарпанды осында 1876 жылы өлтірген.

16-отряд. ТҮТІК ТІСТІЛЕР (TUВUIDЕNTАТА)

Түтік тістілердің Африкада 3—4 түрі бар, сирек кездесетін қысқа, ет тұмсықты жануарлар. Саусақтарында тұяқ сияқты үлкен тырнағы болады. Тіс системасы ерекше құрылған. Күрек тістері, шошақ тісі, жалған азу тістері болғанымен де олар асты ұсатуға қатыспайды. Тек қана цементті, вертикаль түтіктен тұратын нағыз азу тістері қызмет атқарады. Тісінде эмалі болмайды. Түтік тістілердің систематикалық орны белгісіз. Әдетте тұяқтыларға жақын деп болжайды. Биологиялық жағынан мүкі тістілерге жақын. Олар шөлді жерлерді мекендеп, термиттермен қорректенеді.

17-отряд. ШАЛА МАЙМЫЛДАР НЕМЕСЕ ЛЕМУРЛАР

(РКОSІМІАЕ)

Шала маймылдар систематикалық жағынан маймылдарға жақын, бірақ қарапайым кейбір белгілері оларды насеком жемділерге де жақындатады. Ормандарда тіршілік етуге бейімделген организмдер. Маймылдардан айырмашылығы бұлардың ми сауыты кіші және бас сүйегінің бет бөлімі алға қарай шығыңқы болады. Ми жарты шарлары нашар жетілген, мишықты жауып тұра алмайды, ми иректері болмайды. Иіс сезу аймағы жақсы бөлінген. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінбей, бүйіріне қарай бағытталған. Басбармағы басқа саусақтарына қарама-карсы орналасқан. Сөйтіп, лемурлардың саусақтары да маймылдардың саусақтары сияқты затты ұстауға ыңғайланған. Бірінші және екінші саусағында тырнақ болады, ал басқа саусақтарының біреуінде тырнақ, енді біреуінде тұяқ болады. Емшегі түрліше -орналасқан. Жатыны екі тарамды. Дене мөлшері аса ірі бол-майтын, орташа жануарлар. Көпшілігінде, түнде тіршілік етеді. Олар Оңтүстік Азияда, Африкада және Мадагаскарда ғана та-раған. Мадагаскардағы сүт қоректілердің жартысы осы лемур-лар деуге болады.

Нағыз лемурлардыц (Lеmuгоіdеа) жоғарғы күрек тістері оң және сол жағына қарай жіктеліп, екіге бөлінген. Олардың құй-рығы ұзын және жүндес болады. Денесіндегі түгі қалың, орманды мекендейтін, түн жануарлары. Жеміспен, насекомдармен, әр

255

18-отряд. МАИМЫЛДАР НЕМЕСЕ ПРИМАТТАР (SІМІАЕ

Маймылдар сүт қоректілердін, ен, жоғарғы отряды, бұған адам да жатады. Бас миы басқа сүт қоректілердің миынан анағүрлым үлкен болады. Алдыңғы ми сыңарлары мишықты жауып тұрарлықтай үлкен, әрі оның иректері айқын байқалады. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінген және алға қарай шығыңқы болады. Саусақтары қармап ұстауға ыңғайлы және басбармағы барлық аяқтарында да басқа саусақтарына қарама қарсы орналасқан. Адам аяғының үлкен башбайындағы мұндай ерекшелік тік жүруіне байланысты жойылған. Саусақтарында тырнағы болады. Ойнампаздар тұқымдас маймылдарда ғана кәдімгі тырнақ тек қана бас бармағында болады. Бір пар емшегі көкірегіне орналасқан. Жатыны қарапайым, әдетте бір ғана бала туады.

Маймылдардың көпшілігі орманда тіршілік етеді. Өсімдік тектес азықтармен, көбінесе жемістермен қорекгенеді. Азық талғамай қоректенетін түрлері де бар.

Маймылдар екі отряд тармағына бөлінеді.

(РLАТУRRHІNІ)

Бұл отряд тармағына жататын маймылдардың танау тесігі-нің ортасында жалпақ, ұзынша, оны екіге бөліп тұратын пердесі болады. Сондықтан да мұрынының екі танауы делдиіп тұрады. Құйрығы ұзын және қармалағыш болады. Тіс формуласы:

Маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада тараған. Кө-бінесе орманда тіршілік ететін ұсақ аңдар. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Негізгі түрлері: өрмекші тәрізді маймылдар (Аіе-Іез рапізсиз). Бұлардың аяғы да және қармалағыш құйрығы да ұзын болады, ревунныц (Музеіез пі§ег) көмекейінде дыбысты күшейтетін (резонатор) аппараты болады және ойнампаздар (Нараіе ]ассһиз) т. б. түрлері бар.

256

2-отряд тармағы ТАР ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР

Тар танаулы маймылдардың танауының пердесі жұқа және

танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Құйрығы ешқа-

шанда кармалағыш болмайды, кейбір түрлерінде мүлдем жо-

йылып кеткен. Әдетте, ұрт қалтасы, жамбас сірісі болады. Тіс

формуласы:

Қазір олар Африкада және Оңтүстік Азияда мекендейді. Қазба түрінде Европада кездеседі.

Мартышкалар тұқымдасы (Сегсоріthесіdае) — тар танаулы маймылдардың көбірек тараған тобы Бұлардың ұрты жақсы жетілген ұрт қалтасы, ұзын құйрығы, жамбас сірісі болады. Нағыз мартышкалар (Сегсорііthесиs) негізінен ормандарда тіршілік етеді. Бұлар африкалық маймылдар, тропиктік ормандарда топтанып жүріп тіршілік етеді. Өсімдікпен қоректе-неді. Павиандар (Раріо) — көбінесе үңгірлерді мекендейтін, жартасты тауда болатын организмдер. Әр түрлі заттармен қо-ректенеді. Кейбір түрлері сүт қоректілерге де шабуыл жасайды. Африкада тараған. Макакалар (Масасиs) Оңтүстік Азияның маймылы болып есептеледі, орманда да, жерде де тіршілік етеді. Көбінесе павиандар сияқты таудың тасты жерлерін мекендейді.

Гиббондар немесе ұзынқолды маймылдар (НуІоbаtidае) тұқымдасына қолы өте үлкен болатын маймылдардың азғана түрі жатады. Тік тұрғанда қолдары аяқтарының башбайларына жетеді Құйрығы, ұрт қалтасы болмайды. Жам-бас сірісі де нашар жетілген. Адам тәрізді маймылдар сияқты алдыңғы ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Олар Оңтүстік-Шығыс Үндістанның Суматра, Ява, Борнео аралдарына тараған. Нағыз орман жануарлары. Алдыңғы алақанымен ағаш бұтағынан ұстап, денесін ерсілі-қарсылы қозғап тұрып, екінші ағашқа секіріп барып ұстауға бейімделген организмдер. Олар көбінесе жерге түсіп, еңбектеп және ептеп тік жүре де алады. Жеміспен және кейбір ағаштың жас бұтағымен қоректенеді. Негізгі өкілі — гиббон хулок (НуІоЬаtеs Һооlосk) болып есептеледі.

Адам тәрізді маймылдар тұқымдасына (Апtгоротогрһіdае) — құйрықсыз ұрт қалтасы және жамбасында сірісі болмайтын ірі маймылдар жатады. Алдыңғы аяғы ұзын, тік тұрғанда тізесінен төмен түсіп тұрады. Жер бетімен жүргенде алдыңғы аяғы саусақтарының сырт жағына салмағын салып қозғалады. Бүйенінің құрт тәрізді тұйық өсіндісі болады. Миында өте күрделі және көптеген иректері бар. Қазір үш түрі белгілі.

257

Адамдар түқымдасынын, (Ноmіпіdае) қазір тіршілік ететін бір-ақ түрі бар ол — адам (Ноmо sаріепs). Адамның морфологиялық жарынан ерекшелігі — ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Адам тәрізді маймылдардың миынан адамның миы үш есе үлкен болады. Дене түгі жойылған. Қолы қысқа, тізесіне жетпейді. Денесін тік ұстап жүретін болғандық-тан, қолы денеге тірек болудан мүлдем босаған. Артқы аяғы тізесінен түзетіліп, затты ұстау ролін жоғалтқан. Денесін тік ұстап жүруіне байланысты ішкі органдарды ұстап тұратын жамбас қуысы өте кең болады. Құрылысы күрделі үлкен тілі болуына байланысты иегі шығыңқы болады.

СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ ТІРШІЛІК ЕТУ

ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУЫ

Сүт қоректілер өте кен, тараған жануарлар, тек қана Антрак тикалық материкте ғана кездбспейді. Мұзды мұхиттың сол-түсті-гіндегі аралдарда жер бетінде тіршілік ететін сүт қоректі-лердіі бірнеше түрі кездесетіндігі байқалған. Материктен мүлдем бөлінген Мұзды мұхиттың ортасындағы арал, мысалы, Уединениенің өзінен (Қарск теңізі) Сибирь түлкісі мен сол-түстік бүғыларының тіршілік ететіндігін бірнеше рет байқаған.

Сүт қоректілердің аспанмен таласқан тауларда тіршілік ете

258

тін көптеген түрлері бар. Мысалы, Орталық Тянь-Шань тауы-ның теңіз деңгейінен 3000—4000 м биіктігінде көптеген найза құйрық сұр тышқандардың (Stепосгапіиs), суырлардың (Маг-тоіа), жабайы ешкілердің, тау текелердің және барыстың (Uпсіа ипсіа) тіршілік ететіні белгілі. Гималайдың 6000 м биік-тігіне дейін жабайы қойлар таралған.

Сүт қоректілердің бірнешеуі адамның мекен еткен жерінің маңайында жүреді — мысалы, үй тышқандары, егеуқұйрықтар, сұртышқандар, кейде қасқыр, түлкі т. б.

Тек қана барынша жоғары және бір қалыпты температура жағдайында маймылдардың көптеген түрлері, әсіресе адам тәрізді маймылдар, сол сияқты бегемоттар, мүйіз тұмсықтар, тапирлар т. б. тіршілік етеді.

Сонымен қатар сүт қоректілердің көптеген түрлері әр түрлі температура жағдайында да тіршілік ете алады. Ондай жан-уарларға Европалық бөлікте тіршілік ететін ақ қоян, Якутия жағдайындағы түлкілер, Мұзды мұхиттың жағалауынан Оңтүстік Азияға дейін таралған қасқырлар мысал бола алады.

Ауа дымқылдығы сүт қоректілердің таралуына жанама фак-тор болса да әсері бар. Құрғақшылықтан тек қана жүні жоқ тақыр терілі аздаған жануарлар ғана азап шегеді. Ондай сүт қоректілер бегемоттар мен буйволдар — ылғалдығы мол тропиктік облыстарда тараған.

Ауа дымқылдығының және жауын-шашынның сүт қоректі-лердің тіршілігіне өзіндік үлкен әсері бар. Мысалы, Ф о р м о -зовтың (1946) мәліметі бойынша, 90 сантиметрден қалың қар жауған жерлерде бұландар болмайды. Еліктер қардың қалың-дығы 50 см, жабайы шошқалар 30—40 см болғанда тіршілігі қиындайды.

Сүт қоректілердің негізгі сезім органдары — есіту және иіс органдары болып саналады. Сондықтан күн сәулесінің (жарықтығы немесе қараңғылығы) олардың мінез-құлқының өзгеруіне, құстарра әсер еткендей әсері болмайды. Сүт коректілердің ішінде іңірде және түнде тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Мысалы, Арктика жағдайында, түн жануарлары жаздағы “мәңгі” жарыққа тез үйреніп кетеді. Сол сияқты Арктиканың мәңгі қараңғылыры күндізгі жануарлардың тіршілігіне нүқсан келтірмейді.

Көпшілік сүт қоректілер топырақ түрін және оның қатты немөсе жүмсақтығын талғарыш келеді. Қосаяқтардың кейбір

259

түрі, мысалы (Рагасііриз сіепосіасіуіиз) тек қана сусымалы құмда тіршілік етеді, сондай жерді шанышқы құйрық, саршұнак, тышқандар да (Зрегторһііорзіз Іеріосіасіуіиз) мекендейді, ал үлкен қосаяқтар (А1асіа§а ]аси!из) топырағы қатты жерлерді ғана мекен етеді. Жер астында тіршілік ететін соқырлар мен көртышқандар қатты топырақты жерден де, топырағы жұмсақ жерлерде жиі кездеседі. Өйткені топырағы қатты жерден ін қаза алмайды. Қойдың түрлері рельефі әр түрлі горизонты кен, жайылымдарды мекендейді. Ешкілер рельеф жағдайына тіпті талап қойғыш келеді. Олар жартасты ландшафтыда таралған. Жабайы шошқаларға тамағын таба алатын жүмсақ, сазды жер керек. Керісінше, жылқылар, ақбөкендер, түйелер сазды жерлерде болмайды.

Алғашқы сүт қоректілер жерде — орманда тіршілік еткен болу керек, бірақ эволюциялық бейімделушілік төмендегідей зкологиялық топтардың шығуына себепші болған: 1) жер бетін, 2) жер астын, 3) суды мекендейтіндер, 4) ұшатын жануарлар. Өзі тіршілік еткен ортасына қатысына қарай жоғарыда көрсетілген әрбір топ өзінен де ұсақ топтарға бөлінеді.

Орманды және ірі бүталы жерді мекендейтін жануарлардың тіршілік жағдайына байланысты формасы да түрліше болады. Бұл жерлер өсімдігінің қалыңдығы, жануарлар мекендерінің түрақты және түрлерінін, көп болуына әсер етеді. Өрісінің кеңдігі мен өсімдігінің бітік болуы қорегінің де алуан түрлі болуына әсерін тигізбей қоймайды.

а) Нағыз маманданған тобына ағашқа өрмелеп шығатын жануарлар жатады. Олар өмірінің көпшілігін ағашта өткізеді. Қорегін ағаш басынан табады, көбею және дем алу үшін ұя жасайды, жауларынан қорғанады. Бұл топтың өкілде-

260

Ағашта тіршілік етуге әр түрлі икемделген көтеген жануар-лар ағашқа шыққанда өткір тырнағын пайдаланады. Оған тиін-дер, аюлар, сусарлар, құмырсқа жегіштер жатады. Лемурлар мен маймылдар ұзын, жақсы жетілген саусақтарының көмегі-мен шығады. Оңтүстік Американың көптеген маймылдарында, орман құмырсқа жегіштерінде, қалталылардан — опоссумда қармалағыш құйрық болады.

Көптеген түрлері — гиббондар мен өрмекші тәрізді маймыл-дар ағаштан-ағашқа секіруге икемделген. Кейбір түрлері — ұшарлар мен жүн қанаттылар бірсыпыра жерге қалықтап ұшып бара алады.

Бұл топқа жататын жануарлар өсімдікпен қоректенеді. Кей-бір түрі өсімдіктің белгілі бір түрімен ғана қоректенеді, мысалы, тиіндер қылқан жапырақты ағаштардың тұқымын ғана пайдаланады, кейбір маймылдар көбінесе жемістермен қоректенеді. Орман аюлары әр түрлі тамақты: етті, жемісті, бүлдіргенді, өсімдіктің вегетативтік органдарын пайдаланады. Жыртқыш түрлері өсімдікпен (дәні, жемісі) катар, құстарды және ұсақ жануарларды да жейді. Мұндай жануарлар (тиіндер, үшарлар) балалау немесе дем алу үшін ағашқа бұтақтан ұя жасайды немесе ағаш қуысын мекендейді.

б) Орман жануарларыньщ ішінде жартылай ағашта, жартылай жер бетінде тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Олар тамағынын, бірсыпырасын ағаштан тауып, үясын кезкелген жерге салады. Мысалы, бүлғын тамағының көпшілігі тышқан тәрізді кемірушілерді (20—50%) жерден тапса, 30—60 процентке дейін жаңғақ пен бүлдірген, оған қосымша 5—10% құстарды, 1—15% тиіндерді ұстап қоректенеді. Бұлғын биік ағаштардың қуысында, құлаған ағаштың шіріген қуысында, та-мырының астына ұялайды. Біздің Қиыр Шығыстық қара аюлар жемістермен, кемірушілермен, насекомдармен және араның балымен қорейтенеді. Бұлар ағашқа өрмелеп шығуға жақсы бейімделген, сондықтан да өзінің үясын ағаштың жоғарғы бұтақтарының арасына салады. Қысқы ұйқысын ағаштың түбіндегі үңгірлерінде өткізеді.

Кемірушілерден бұл айтылған топқа шұбар тышқан жатады. Шұбар тышқан уақытынық көбін жерде өткізеді. Бүлдіргенмен, дәнді дақылдармен, бұршақтың тұқымымен және санырауқұ-лакпен қоректенеді. Ағашқа жақсы өрмелеп шыға алады, бірақ тиіндер сияқты ағаштан-ағашқа секіре алмайды. Құйрығы қыс-

қа, аса жүндесінді болмайды. Ұясын ағаштардың тамырының астына, құлаған ағаштың қуысына салады.

Жоғарыда көрсетілген жануарлар нағыз орман жануарлары болып саналады, Сонымен қатар көп уақытын жерде де өткі-

зеді.

2. Ашық кеқістікті мекендейтін — сүт қоректілердің түрлері де сан жағынан көп деуге болады. Бүлардың тіршілік ету жағдайларының мынандай өзгешеліктері бар. Біріншіден — мекендейтін жерлерінде паналайтын табиғи бекіністер аз,. ол жануарларды олардың жауларына — жыртқыштарға алыстан байқауына мүмкіндік береді; екіншіден — өсімдік тектес та-мақтық заттар жеткілікті болады. Бүл экологиялық топқа әр түрлі отрядтың өкілдері калталылар, насеком жемділер, кемірушілер, жыртқыштар және түяқтылар жатады. Осының негізіиде олар өсімдікпен қоректенетін — кемірушілер мен тұяқтыларды құрайды.

а) Түяқтыларға өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің ірі түрлері жатады. Сондықтан олар көп уақытын жайылуға жібереді де, ұзап жайылым қуып кетеді. Жайылым кезінде тез және ұзақ уақытқа өріс ауыстыруы далалы және шөл жер-лерде өте сирек кездөсетін су көздерін іздеуге және жауларынан қашып құтылу қажеттігіне байланыстыу

Кейбір түрлерінің максимальдық жылдамдығы, мысалы, би-зондарда бір сағатта 40 — 45 км, жирафтар — 45 — 50, жабайы есектер — 50 — 55, құландар — 65, томсон газелдері — 80 км жер жүгіреді. Ал жыртқыштардың кейбір түрлері мысалы қасқыр бір сағатта 45 — 60 км, жолбарыс — 80, леопардтар — 112 км жер жүреді.

Басқа сүт қоректілерден айырмашылығы тұяқтылар тұ-рақты немесе тынығу үшін мекендейтін бекіністер салмайды. Тез жүгіруден басқа, көзі өткір, бойы биік, ұзын мойыны арқы- лы басы жоғары көтеріледі. Көптеген түрі (суға) шөлге өте шы-

дамды келеді.

б) Қосаяқтарға (Dіроdіdае) — аз кездесетін және өсімдігі сирек тақырлау жерді мекендейтін ұсақ жануарлар жатады. Өзіне қоректік зат іздеп, олар тез және көп уақыт жүгіреді. Бұ-лардың жылдам қозғалуына өте ұзын болатын артқы аяғы се-бепші болады. Артқы аяғының көмегімен секіріп, өте тез қозға-лады. Осы тәсілмен құм тышқандары да (Gегhillіпае), солтү-стік

262

Алдыңғы топтарға жататын жануарлардан айырмашылығы тек қана шөппен қоректеніп қана қоймай, шырынды тамыр тү-йіндерімен, түйнек тамырмен, ал кейбір түрлері — насекомдар-мен қоректенеді. Олар ешқашанда суды пайдаланбай-ақ қорегінің құрамындағы сумен қанағаттанады.

Екінші бір ерекшелігі бұлардын паналайтын тұрақты және уақытша іні болады. Осындай сенімді паналайтын орындары болғандықтан аз көтеріп, өте нәзік бала туады.

в) Саршұнақтарға — далалы, шөлейт және өсімдігі қалың таулы жерді мекендейтін дене мөлшері кішілеу және орташа кемірушілер жатады. Олар шөппен және оның тұқымымен қоректенеді. Қалың өсімдікті жерді мекендеуіне байланысты, олар өзі тұрған мекенінен ұзамайды. Тұрақты іні болады, сол жерде дем алып, көбейеді. Көпшілігі жазғы және қысқы ұйқыға жатады. Жайылып шыққанында тасалайтын уақытша іні болады. Жай жүгіреді, сопақша денесі іннін, ішінде қозғалуына жақсы икемделген. Бұлардың баласы да әлсіз, көзі соқыр болып туады.

Бұл топқа саршұнақтардан басқа суырлар, аламандар және дала сеноставкалары жатады.

г) Жоғарыда айтылған топтардың ешқайсысына жатқызуға болмайтын түрлері де бар. Бұл кедінен таралған, әр түрлі тіршілік жағдайында тіршілік ететін жануарлар. Оларға көптеген жыртқыштар (қасқыр, түлкі, борсық), жабайы шошкалар жатады. Мысалы, қасқыр, түлкі тундрада, тоғайлы, далалы жерде, шөлде және таулы-тасты жерде мекендейді. Жыртқыштардың көбеюі, қоректік азықтарының құрамы және оларды іздеп табу , тәсілдері тұрған орталығының жағдайларына байланысты. Мысалы, тоғайлы жерде қасқыр жер бетіндегі шұңқырға күшіктейді, ал шөлде және тундрада кейде ін қазады.

Бұлар жер астында тіршілік етуге маманданғанымен де, олар жеке топ құра алмайды, өйткені сүт қоректілердің ішінде де жер бетінде тіршілік етуге көшкендерін табуға болады. Мысалы, саршұнақтардың іні — тұратын мекені ғана, ал қоректік затын жер

263

бетінен табады. Көптеген тышкандар, дала тышқандары жерден күрделі ін қазып, бірсыпыра қорегін сол жерден алады. Қыстақ маңында мекендейтін кішкентай сұр тышқан (Місгоtus sосіаlіs) тереңдігі 10—20 см және әрбір 10 м² жерде 40-қа жететін ауызы бар иректелген күрделі індер қазып, соған азығын жинап тұрақты түрде мекендейді. Орта Азияның оңтүстігінде тараған жалпақ тісті егеуқұйрықтар (Nезоkia іпdiса) тіршілігінің көпшілігін жер астында өткізеді және олар өсімдіктің тамырларымен қоректенеді. Жалпақ тістілер кейде түрлі кезеңде жер бетіне шығып, тамақтық зат іздейді. Жоғарыда келтірілген түрлердің барлығының да інінде сыртқа ашылатын тұрақты аузы болады.

Нағыз жер астын мекендейтін жануарлардың құрылысында — ерекше белгілері болады. Денесі жұмыр, мойын айқын бө-лінбеген. Аяғы қысқа, бірақ күшті. Түгі барқыт сияқты қысқа болады. Көздері кішкентай, кейде соқырлардікі тері қатпарлармен жабылып, құлақ қалқаны болмайды. Кейбіреулерінің құйрығының жұрнағы ғана болады. Осындай ерекшеліктердің барлығы олардың жер астындағы інінде де жүруге бейімделушілігі болып саналады.

Әр түрлі жануарлардың жерді қазып, ін жасау тәсілдері түр-ліше болады, мысалы, көртышқандар — өзінін қалақша тәрізді алдыңғы аяқтарының мықты тырнағымен топырақты казып босаған топырақты жан-жақка және артқа қарай ысырып оты-рады. Вертикаль індерде топырақты денесінің алдыңғы жағы-мен итеріп шығарады. Цокорларда алдыңғы аяқтарының табандарымен қазады. Соқырлардың алдыңғы аяқтарының табандары мен тырнақтары нашар жетілген, сондықтан олар жерді өте жақсы жетілген күрек тістерімен қазады. Босаған топырақты-көртышқандар мен цокорлар сияқты иығымен сыртқа ысырып. шығарады.