Жалған жыршы торғай тәрізділер (

185

“Жұмақ” қустары (Рагаdisеіdае) — ашық түсті болатын Ав-стралия мен Жаңа Гвинейдің құстары. Бұлардың жыныс диморфизмі өте айқын ажыратылған. Қейбір түрлері шағылысу кезінде жерге “балаған” жасап, оны әдемі, ашык, түсті тастармен, өздерінің қауырсындарымен және басқа заттармен әшекейлейді. Осы жерде олардың “күй ойнағы” өтеді.

ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ

Осы кезде тіршілік құстар — ағашты, бұталы, батпақты, сулы орталарды мекен етеді. Бірақ сүт қоректілерге қара-ғанда, қүстардың бейімделген орталары оншама көп емес. Мысалы, кұстардың ішінде тек қана суда тіршілік ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген түрлері болмайды.

1. Бұталы-орман құстары. Құстардың бұл тобына олардың өте көптеген түрлері жатады.

Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы — ағаш-та өрмелеушілер болып саналады. Олар қоректерін ағаштан, немесе бұталардан алып, осы жерге ұялайды. Көбінесе ұя-ларын ағаштардың бұтағына салмай, діңіндегі қуыс жерлеріне салады. Қоректерін ағаштан табатын болғандықтан, олар ағаш бойымен тез өрмелей алады. Олардың аяқтары қуатты және иілген тырнақтары болады. Көпшілігінің (тоқылдақтар) екі саусағы алдына қарай, қалған екі саусағы артына қарай бағытталған. Ағаш бойымен өрмелегенде, серпімді құйрық қауырсындары тірек қызметін атқарады, мысалы тоқылдақтар. Ал тотылар тұмсығымен бұтақтарды қармап қозғалады. Қоректену сипатына карай бүталы-орман қүстары: насеком жемділер, жеміс-тұқым жемділер, нектар жемділер деп бөлінеді.

Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар мыкты қашау сияқты түмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан насекомдарды және оның личинкаларын тауып жей-ді. Пищухилар — шиқылдауықтар, өрмелегішторғайлар, дүпіл-дектер ұзын, әрі жінішке тұмсығының көмегімен ағаштың қабығының жарықтарынан, саңылауларынан насекомдарды және олардың личинкаларын теріп жейді.

Дәнмен қоректенетің орман құстарының тұмсығы қысқарақ, формасы түрліше болады. Чечеткалар, щеголдар, шымшықтар ұсақ дәндерді конус тәрізді сүйір және нәзік тұмсығымен шүқып алады. Емен тұмсықтылар қатты қабығы бар ірі түқымдармен қоректенеді. Өйткені олардың қысқа болса да ірі, әрі қуатты тұмсықтары дәнді дән жарнағынан шығарып қана қоймай, оның сыртындағы қатты қабығын уатуға да мүмкіндік береді.

Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп алып, дәнінің қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағ-дайда ұзын болады. Мұндай тұмсықты тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б көруге болады.

189

Н е к т а р ж е у ш і л е р г е — колибрилер, Африканың нектарницалары, Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты құстар жатады. Бұлардың тұмсығы гүлдің түбіне қарай ене алатындай ұзын, әрі жіңішке, көпшілік жағдайда аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім бір немесе екі түтік іспеттес. Құстың мұндай экологиялық тобына жататындары өте нашар ұшады. Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.

Сондықтан қысқа қарай мұндай құстардың саусақтарының жиегінде қатты мүйізді өсінділер пайда болады да, тайғақ, мұз. қатқан бұтақтарға нық отыруына мүмкіндік береді.

Орман құстарының көпшілігі орман ағаштарының өсіп-дамуы үшін алуан түрлі әрекет етеді. Насекоммен қоректенетін түрлері көптеген орман зиянкестерін жойып жібереді. Мысалы, тоқылдақтын, қарнын жарып карағанда, оның ішінен көптеген жапырақжемірлерін, слониктерді басқа зиянкестерді көрген.

Өсімдіктермен қоректенетін құстардың көпшілігі, өсімдіктер-дің жер-жерлерге тарауына себепші болады. Құстар өсімдік тердің жемісімен бірге олардың тұқымын жегенде тұқым олардың ас қорыту жолында өзінің өсу қабілетін жоймай, құс саңырағымен екінші бір жерге түсіп, өне бастайды. Кейбір құстар, мысалы, сойкалар мен кедровкалар майқарағайдық жаңғағын топыраққа көміп қояды т. б.

Нектар жеуші құстар өсімдіктердің айқас тозаңдануына се-бепші болады.

II. Батпақты-шалғындықтың құстары. Бұл құстар су қой-маларының суы тайыз агашсыз, аздап та болса батпақты, топырағы дымқыл жағауларда мекендейді.

190

1. Шалшық суларда жүретін сирақты құстарға дене мөлшері ірі және орташа болып келетін аяқтары өте ұзын — тырналар, құтандар, дегелектер жатады. Олар батпақты-шылғындық-тарды, мүкті-батпақтарды, қалың өскен қамыстарды мекен-дейді. Кейбір түрлері ағаштың басына ұялайды. Топырақтың бетінен немесе судан ұсақ жәндіктерін теріп жейді. Кейде тұмсығымен топырақты қазады. Әдетте олар өзінің қоректік заттарын өсімдігі аласа жерлерді мұқият аралап жүріп табады. Ұзын, әрі қатты болатын тұмсығы іскек тәрізді қызмет атқарады. Ұзын сирағы төніп келе жатқан қауіпті алыстан байқап, ұшып кетуіне мүмкіндік береді. Жақсы ұшады.

2. Өрмелеп қозғалатын батпақты жер құстары — көлемдері орташа және шағын болады да батпақты жерде немесе шалғындықтың қалың шөптесін жерлерін мекен етеді. Бұған әр түрлі батпақты жер тауықтары, тартарлар, по-гоныштар, сұлтан тауығы т. б. жатады. Алдында айтылған құстардан бұл типке жататын құстардың ерекшелігі — қалың шөптің арасында жасырынып жүріп тіршілік етеді. Аяғы бұның алдында айтылған құстардың аяғынан гөрі қысқа, бірак саусақтары тым ұзын, иілімді, шырмалған қалың өсімдіктердің арасымен тез қозғалуға бейім болады. Нашар ұшады, жауларынан құтылу үшін қалың шөптің арасына кіріп кетеді. Тұмсығы қысқа, қоректік заттарын жер бетінен және өсімдіктің вегетативтік органдарынан тауып жейді.

Бұл құстарға жақын: тауқұдыреттер , дупелдер және гаршнептер, балшықшылар т. б.

3. Тайыз судың балшықшылары — ұсақ, әдетте тұмсықтары ұзындау келетін кұстар. Тайыз жерлерде ұсақ тастардың үстінен немесе астынан және судың түбінен қоректерін теріп жейді. Бұлардың көпшілігінің аяғы ұзын келеді.

Бұларға жататын құстар: песочниктер (Егоlіа), бізтұмсық-тар (Rесигvігоstга аvосеtta), балшықшылар (Нітапtориs һітап-tориs), тас кезушілер (Агепагіа) т. б.

Жүрдек құстарға аяқтары ұзын, тез жүгіре алатын ірі құстар жатады. Бұлар қорегін үшпай, жер бетімен жүріп іздейді.

191

Жүру қабілетінің артуына байланысты, олардың аяқтары ұзын ғана болып коймай, саусақтары қысқарып, саны үшке дейін, кейбір түрлерінде екіге дейін азайған. Бұлардың мойны ұзын, көзі үлкен келеді. Бұл құстар қырағы, жауын алыстан көріп қашады. Бұлар өте сирек бұғып, жасырынады және сирек ұшады, ал түйеқұстар мүлдем ұшпайды. Бірнешеуі бірігіп топтанып жүреді. Олар өсімдіктерді, ұсақ жәндіктерді жер бетінен шоқып, теріп жейді. Құстардың бұл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.

Бұл екі топқа жататын құстар жерге ұялайды. Ұясын өте ка-рапайым етіп салады.

Жалпы белгілері қауырсыны өте тығыз, мамығы өте жақсы, құймышақ безі жақсы жегілген, саусақтарының арасында тері жарғағы болады.

Сүңгуірлер — өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада тіршілік етуге бейімделген құстардың тобы. Қорегінің бірқатарын судың ішінен, ал енді бірқатарын судың түбінен та-бады. Бұлар балықтармен, шаян тәрізділер және моллюскалармен қоректенеді. Олардың көпшілік түрі нашар ұшады, ал барлығы да суға жақсы сүңгиді. Сулы ортаға өте жақсы бейімделген пингвиндер мүлдем ұша алмайды. Бірақ өте жақсы сүңгиді. Сол сияқты чистиктер де жақсы сүңгиді. Жер бетімен нашар қозғалады. Құрлыққа тек қана ұя салу, балапан басу кезінде ғана шығады. Нашар ұшады, кейбір түрлері тіпті ұшпайды. Ұясын су жағаларынан қашықтатпайды. Сүңгуірлерге: қайрлар, балта тұмсықтар, гагарлар, поганкалар жатады.

Ауада — суда кездесетін кұстар тобына шағалалар, крачкалар, түтік тумсықтылар жатады. Сүңгуірлерден ерекшелігі жақсы ұшады. Сонымен қатар жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана сүңги алады. Олар ұяларын суға жақын жерге салады. Балық аулайды. Оны ұшып жүріп байқап, кұйылып келіп ұстап, қоректенеді. Тұмсығы қуатты, ұзындау әрі ұшы төмен қарай иіліп тұрады. Құрлықта жақсы жүре алады.

Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары,.

Жерді және суды мекендеуші — құстар тобына: үйректер, аққулар, қаздар жатады. Олар ұясын су коймалары-

192

нан жырағырақ салады. Басқаларына қарағанда еулы ортамен тіршілігі тығыз байланыстысы — сүңгуір үйрек, олар жақсы сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына балықтар мен омыртқасыздар жатады. Оларды сүңгуір үйректер судың терең қабатынан да тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы ұшады, бірақ ауаға тез көтеріле алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.

1. Өлексе жеушілерге бізде тазқаралар, ал жер шарының батыс бөлімінде болатын кондорлар жатады. Бұлар биікте қалқып ұшып жүріп, жерде жатқан өлекселерді көруге бейім-делген құстар. Тірі жануарларға түспейді. Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы мен мойнында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелерді мекендейді.

2. Бүркіт пен аксарылар — тазқараларға қарағанда, қалық-тап үшуға қабілеті нашар құстар. Үлкенді-кішілі әр түрлі жануарлармен қоректенеді. Оларды ауада ұшып жүріп байқап, жерден ұстайды. Сонымен қатар жерде, кемірушілердің інінің маңында да отырып аулайды. Бұл жөнінен олар жыртқыш аңдарға ұқсайды.

Жапалақтар — жемін аулау жөнінен, бүркіттерге ұқсас бо-лады. Бұларда тірі жемдерін ауада ұшып жүріп немесе бір жер-де бұғып отырып байқайды, оны бүріп ұстайды және мықты тұмсықтарымен жұлып жейді.

3. Құладындар — ашық жерлерді мекендейді. Денесі сымбатты кұйрығы мен қанаты өте үзын әсем, өзіндік ұшу мәнері бар құстар. Қорек ететін жәндіктерін аулағанда (ұсақ аңдар мен құстарды) жер бетіне өте жақын ұшып, мұқият қарап, оларды жер бетінде ұстайды.

4. Қаршығалар — барынша маманданған, орман жырт-кыштары. Олар тек қана қүстармен қоректенеді деп айтуға бо-лады. Құстарды ағаштың немесе бұтаның бұтағынын, арасында тығылып отырып, байқап кенеттен шабуыл жасап ұстайды.

Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа және мо-

193

қал болады. Денесінің мұндай құрылыста болуы, олардың же-мін ұстауда ағаштың және бұтақтардың арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.

Сұңқарлардың үлкен түрлері — лашын, сұңқар, кейбір ителгілер ауада ұшып жүріп жемдерін іздейді. Алыс жерден көрсе де қуып жетеді. Олар көбінесе үйректерді, көгершіндерді және балшықшыларды аулайды. Жемдерін ауада жүріп өлтіреді. Бұл кезде сұңқар одан жоғарырақ көтеріліп, үлкен жылдамдықцен жанап өте беріп, аяғының артқы саусағының тырнағымен кұстың мойнын шалып өлтіреді.

Сұңқарлардың денесі жемін осы көрсетілген әдіспен аулауына бейімделген қанаттары ұзын және жіңішке, құйрығы керісінше, қаршығаларға қарағанда қысқа келеді. Сұңқарлар түрлі жерлерді мекендейді, бірақ жемдерін ашық жерлерден аулайды. Егерде каршыға жемін мысықтар сияқты аулайды десек, ірі сұңқарларды “ауадағы иттер” деп айтуға болады. Себебі, бұлар иттер сияқты қорегін қуалап жүріп ұстайды.

Құстардың көбеюі. Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша прогрессивті ерекшеліктер бар. Олардың негізгілері мыналар: 1) құстар ұрықтанған жұмыртқаларын арнаулы ұя-ларға салады; 2) жұмыртқалары ата-аналарының денесінен шыққан қызудың әсерінен дамиды. Сондықтан құстар жұмыртқасының дамуы сыртқы ортаның температурасына байланысты емес; 3) Ата-аналары жауларынан ұяларын әр түрлі тәсілмен қорғайды; 4) ата-аналары шыққан балапандарын бағады.

Құстардың жыныс бездерінің жетілуі түрліше: ұсақ торғай тәрізді құстардың жыныс безі 8—12 айда, қарғалар, ұсақ ша-ғалалар, үйректер, ұсақ күндізгі жыртқыштар — өмірінің екін-ші жылында, ал ірі шағалалар, гагарлар мен бүркіттер үшінійі жылында жетіледі.

Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерійің дене мөлшерінде, дауысында, пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар, кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауық тәрізділерде, Керісінше солтүстікте тіршілік ететін жүзгіш балшықшының (Рһаіагориs) мекиенінің түсі ашық, айқын болады. Бұларда жұмыртқасын еркектері басады.

Тауықтардың, құрлардың және қыргауылдардың әтештері-нің құйрығында қауырсындары және аяқтарының арт жағында мүйізді өсінді — тегеуіріні болады.

194

Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты құстарға пингвиндер, түтік тұмсықтылар, ескек аяк-тылар, гагарлар, сұр қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір құс-тардың жыныс диморфизмі (шағалалар, чистиктер, пастушка-лар, балшықшылар және торғай тәрізділердің көпшілігі) нашар білінеді.

Құстардың бір азғана тобында полиандрия, яғни көп этеш-тілік байқалады. Мұндай жағдай ушсаусақтыларда (Тигпісеs), жүзгіш балшықшыларда (Рһаlагориs) және тинамуларда кездеседі.

Құстардың көптеген түрлері шағылысар алдында, еркегі мен ұрғашысы жұп құрап, азғана уақыт бірге жүреді. Мұның өзі олардың жыныс бездерінің толық және тез жетілуіне әеер етеді. Бұл кезде құстардың мінез-құлқы өзгеріп, әр түрлі қимылдар жасайды және қанаттарын үрпитіп, дауыстарын өзгертеді. Мысалы, бұлдырықтар “күй ойнағын” өткізетін тоғайдың ашық алаңдарына түнде жиналады да “күй ойнағына” таң ата кіріседі. Әтештері қанатын сүйретіп, құйрық қанаттарын үрпитіп жайып жібереді. Олар ерекше дауыс шығарып, оның ырғағын өзгертіп әндетеді. Ойындары әбден қызып келген кезде ерекше дыбыс шығарады да әтештері бірімен-бірі таласады. Бұл кезде мекиендері бұталарда немесе тоғайдың ашық жерлерінде оіьь рады.

Гагардың әтештері “күй ойнақ” кезінде, суда айрықша бір қимылдар жасап, тез қозғалады. Ақ кекілік “күй ойнақ” кезінде мезгіл-мезгіл жерден жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтайтын дыбыс шығарады. Шағылысар алдында арнаулы дыбыс Шығару — көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс қатпарлары арқы-

195.

лы орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы, таукұдырет “күй ойнақ” кезінде ауада ұшып жүріп, төмен қарай түскенде, құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ “күй ойнақ” кезінде"құрғақ ағашқа орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып — “жырлайды” — мұны “барабан сарыны” деп атайды.

Жүп құрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді. Мысалы, қайрлар, жалаң тастың үстіне бір ғана жұмыртқа салады. Ешкіемерлер (1—2 жұмыртқасын) арнаулы үя жасамай-ақ топырақтың шұңқыр жеріне туа салады. Кіші зуектер мен өзен крачкалары құмдардың шұңқыр жерлеріне салады. Ұяда төсеніш болмайды, бірақ құм жауып қалмайтындай етіп оның жиегін ұсақ тастармен көмкеріп қояды. Балшықшылар мен тауық тәрізділердің көпшілігі ұяларына аздап та болса құрылыс материалдарын пайдаланады. Жұмырткаларын топырақтың ояздау жеріне салады да ұясының астына болар болмас төсеніш төсейді.

Ағаштарға ұялайтын құстардың да ұяларының бірқатары қарапайым құрылысты болады. Мысалы, кейбір көгершіндер бір азғана бұтақтан құрастырып, оның жиегін көмкермей-ақ ортасын шұңқырлайды да, соған жұмыртқалайды.

Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірак, -олардың ұясы өте қалың болады. Торғай тәрізділердің көпшілігінің үялары күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс материалдар есебінде — құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және қауырсындарды пайдаланады. Шымшықтар ұясының ішін балшықпен сылайды. Орман құстарының ұялары, елеусіз екі бұтақтың айрылысқан жеріне салынады. Кейбір құстар жұмыртқаларын жауларынан қорғау үшін жабық ұялар — “ұя-үйшіктер” жасайды. Мұндай ұя салатын құстарға пеночектардың кейбір түрлері, ұзынқұйрық сарышымшықтар, құрқылтай, тропикалық нектарницалар мысал бола алады. Бұл құстардың соңғы екеуінің ұясы ағаштың

жіңішке бұтағына ілініп түрады, сондықтан оған ағаш бойымен өрмелеп жүретін жыртқыштар жете алмайды.

Көптеген құстар ағаштың діңіндеғі қуыстарға ұялайды. То-қылдақтар өзегі шіріген ағаштардың ортасын қуыстап, ұя салады. Қараторғайлар, дүпілдектер, шымшықтар, жапалақтың кейбір түрлері, тотылар және көгершіндер — ағаштардың табиғи қуыс жерлеріне немесе тоқылдақтардың жасаған шұңқырларына ұялайды. Азияның оңтүстігін мекен ететін мүйіз тұмсықты құстар ағаштың қуысына ұясын салып, мекиенін ұя басқан күйінде қалдырып, одан мекиенінің тұмсығы сиғандай тесік қалдырып, басқа жерін сылап, бекітеді. Енді бір құстар тұмсығы-мен немесе аяқтарымен жерді қазып ін жасап, ұяларын сол індерге салады. Інде ұялайтын құстар: жаға қарлығаштары, щуркалар, зимородкалар және балта тұмсықтар т. б.

Жаңа Гвинейдің қорс тауығының ұясының өзіндік ерекшелі-гі бар. Олар құмды топырақтан үлкен етіп шұңқыр қазып, оны шіри бастаған өсімдіктермен толтырады. Оның маңында көп уақытқа дейін болып, қазып температурасын байқайды. Температура 29 градусқа жетсе, ортасын шұңқырлап, сол жерге жұмыртқалап болғасын, үстін шіріген шөпке құмды араластырып, жауып тастайды. Жұмыртқалары күннің қызуының және шөптесін заттардың шірігенде шығаратын жылуының әсерінен дамиды.

Көпшілік құстардың жұмыртқаларының түсі, жұмыртқа сал-ған жердің түсі түстес келеді. Осының салдарынан жыртқыш-тар, ондай жұмыртқаларды аңғармаңды. Мысалы, ешкіемер-дің, шілдердің, кейбір балшықшылардың жұмыртқаларын 1—2 м жерден байқауға болмайды. Торғай тәрізділердің бір қатары, ұясының сыртына мүктерді, қыналарды өсімдіктің жапырағын іліп қояды. Сондықтан да мүндай ұялар бұтақ-тардың жуан буынтығы сияқты көрінеді де, жауына байқалмайды.

Казаркалар әдетте лашындардың ұяларының маңайына ұя-лайды. Лашындар өз ұяларын актив қорғаумен қатар, басқа жыртқыштарды ұясының маңайына келтірмейді. Міне сондық-тан казаркалардың да ұялары аман сақталады.

Шөлдегі торғайлар ұясын дала бүркітінің ағаш бұтағынан жасаған ұясының арасына салады. Сөйтіп, олардың да ұясы аман сақталатын болады.

Құстар амфибилер мен рептилилерге қарағанда жұмыртқа-ны аз салады. Құстар түрлеріне қарай 1—25-ке дейін жұмыртқа салады. Қайрлардың, чистиктердің көпшілігі, кейбір ірі шағалалар және ірі күндізгі жыртқыштар бір ғана жұмыртқа туады. Көгершіндер, колибрилер, тырналар, гагарлар, кейбір ешкіемерлер мен чистиктер көбінесе екі жұмыртқа салады. Шағалалардың көпшілігі үш жұмыртқа, ал балшықшылардың жұмыртқасы төртеу болады. Ұсақ жыртқыштар, кейбір торғай тәрізділер 5—6 жұмыртқа салады. Қаз тәрізділер, тауық тәрізділер

197

және кейбір торғай тәрізділер, бұдан да көбірек жұмыртқа са-лады. Мысалы, барылдауық үйрек 6—14 жұмыртқа, сұр үйрек-тер 7—13 жұмыртқа, сұр кекілік 12—26-ға дейін жұмыртқа са-лады.

Жұмыртқаны ата-анасыньгң біреуі немесе мекиені мен әтеші кезектесіп басып, балапан шығарады. Тауық тәрізділердің көпішлігі, торғай тәрізділер, қаз тәрізділер, жапалақтар, кей-бір күндізгі жыртқыштар мен балшықшыларда балапандарын тек қана мекиендері басып шығарады. Австралияның* және Американын, түйеқұстары, тинаму, кейбір балшықшылар, мы-салы, біздің солтүстіктегі плавунчиктерде жұмыртқаларын әтештері басып, балапан шығарады. Қалған құстардын, әтеші мен мекиені кезектесіп басады.

Құстардын жұмыртқаларын басу мерзімі, олардың түр өз-гешелігіне және жұмыртқанын мөлшеріне байланысты бола-ды. Балапандары ширақ болатын құстар, әлсіз, қызылшақа балапан шығаратын құстарға қарағанда ұзағырақ басады. Ұсақ торғай тәрізді қүстардың жұмыртқаларының дамып, балапан шығару мерзімі 9—14 күн; кара тоқылдақтың жұмыртқасы — 14 күн, қарғалардікі—17—20, қырғи — 31—35 күн, бүркіт — 44 күнде балапан басып шығарады. Балапандары ширак болатын құстарда: тауқұдірет—17—18 күн, кекіліктер — 21 күн, қырғауыл — 21—25 күн, құр — 23 күн, жабайы үйректер— 24—28 күнде жұмыртқасын басып, балапан шығарады.

Жұмыртқадан шыққан балапандардың ширақтық дәрежесі түрлі құстарда түрліше болады. Осыған сәйкес ширақ балапан шығарушылар және әлсіз, қызылшақа балапан шығаратындар болып екіге бөлінеді. Ширақ балапан шығарушы құстардың балапаны — жұмыртқадан шыққанда көзі ашык, денесі ма-мықпен жабылған, өзі жүріп жемді шоқи бастайды. Құстардың бүл түріне көбінесе жерде және суда мекендейтін: тауық тәріз-ділер, дуадақтар, жылқышылар, қаз тәрізділер жатады. Әлсіз, қызылшақа балапан шығарушылардың балапандары — жала-ңаш, кейде аздап та болса қауырсыны болады, көпшілігінің кө-198

зі жұмулы, әлсіз болады. Ата-аналары ғана қоректендіреді. Балапандары әлсіз, қызылшақа болатын құстарға: торғай тә-різділер, тоқылдақтар, сұр қарлығаштар, көгершіндер, колибрилер, көк қарғалар, зимородкилер, ескек аяқтылар жатады. Жапалақ және күндізгі жыртқыштарда әлсіз қызылшақа балапан шығарады. Бірақ, бұлардың балапаны біршама жетіліп, денесінде мамық болып туады; ал күндізгі жыртқыштардың балапанының көзі ашық болады.

Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі. Құстардың тіршілігі, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі биологиялық ритмге байланысты. Биологиялық ритмі — тіршілік жағдайының маусымды өзгеруіне және түрдің ортаға бейімделуіндегі тұқым қуалаушылық сипатына байланысты. Қорыта келгенде құстардың жылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан құралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылы-су, жұмыртқа басу, түлеу т. б.

Құстардың жылдық биологиялық циклінің негізгілері мы-налар:

Бұл күрделі құбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв система-

сының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; “фи-

зиологияның үлкен бөлімі — нерв системасы, негізінен орга-

низмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады” деп жазған болатын. Көбеюге дайындық жасау, жұп құрау, ұя салу үшін белгілі территорияға ие болудан басталады. Бұл дайын-дық мерзімінің ұзақтығы түрлі құстарда түрліше болады. Торғай тәрізділердің көпшілігі ұя салмаған уақытта бірнешеуі бірігіп,топтанып жүреді де, көбею алдында, көктемде жұп құрайды.Бұл жағдайда ұялайтын жеріне алғаш әтештері ғана ие болады да, оған кейлн мекиендері қосылады. Қаз тәрізді-лер мен жыртқыш құстар қыс ішінде жұп құрап, ұя салатын жеріне қалыптасқан қосақ түрінде келеді. Жыртқыш құстарда ұялайтын жеріне әтеші мен мекиені бірге ие болып, балапан-дары ұшқанша жұбын жазбайды. Мұндай жағдайды қаз тәрізділерде де кездестіруге болады.

Балапан шығару кезеңі — құстардың шағылысу, ұя жасау, жұмыртқа салу, жұмыртқа басу және балапандарын

199

қоректендіру сияқты бірінен сон, бірі келіп отыратын өте ма-ңызды биологиялық құбылыстарды қамтиды. Бұл уақытта құс-тар ұясының маңында болады, тек қана балапандарына жем іздеген кезінде ғана ұясынан қашықтап кетеді.

Құстардың түлейтін орны қоректік заттарының шамасымен емес, құстардың қорғану, жасырына алу ерекшелігіне сәйкес таңдалып алынады. Құстар түлеу кезінде өте арықтап ке-

теді.

Қысқа дайындық өте актив қоректенумен сипатталады. Бұл кезде қүстардың арнаулы, тұрақты орны болмайды. Олардың бірнешеуі бірігіп, жем іздеп, орын ауыстырып отырады. Мысалы, үйректер, қаздар топтанып егістік далалар-ға ұшып барады. Қара торғайлар мен көгершіндер ұя салған ағашты жерлерінен далаларға ұшып барады. Бұл кезде құстар тамақтық зат көп жерлерді мекен етіп, актив қоректеніп, семіреді. Құстардың майлануы қыстан аман шығуына, ал жыл құстары үшін қыстайтын жерлеріне ұшып баруына жағдай жасайды.

Кейбір құстар қысқа қарай тамақтық қор жинайды. Мыса-лы, самырсын құс — самырсын ағашының, жаңғағын жинап, оларды ауыз қалтасына толтырып, ұшып барып топыракқа кө-міп қояды. Осы тәсілмен жорға торғай да емен жаңғарынан қор жинайды. Бірақ, осы қорынын тек қана 20—30 проценттейін ғана пайдаланады. Қалғаны пайдаланылмай топырақтың астында қалып қойып, өсіп шығады.

Бұл қиыншылыққа бейімделу үшін, құстар қорек іздеп бір жерден екінші жерге орын ауыстырады. Орын ауыстырудың ең қарапайым түрі ұя маңынан жем іздеуден басталып, ең күрде-

200

лі түріне, ұялаған жерінен мыңдаған км қашық облыстарға ұшып кетуімен алмасады.

Тундрада және орта Азияда лашын — жыл құсы болып

есептелсе, Қырымда, Кавказда отырықшы, немесе мекенін жиі ауыстыратын құс болып саналады,

Кейбір құстар ауа райы жылырақ болған жылдары солтүс-тікте қыстап та қалады. Мысалы, үйректер мекен еткен жерін-дегі судың бетін мұз баспаған жылдары сол жерге қыстап қа-лады. Олай болса, құстарды отырықшы, жыл құстары деп бө-лудің өзінің арасына аса шек қоятын нәрсе емес. Оның барлығы сыртқы орта жағдайының өзгеруіне байланысты болатын әрекет.

Нағыз жыл құсы дегеніміз — қысқа қарай жазғы ұя салған

жерлерін тастап, одан қашық жерлерге барып қыстап шыға-тын құстарды айтады. Мысалы, қасқа қаздар ұясын тундраға салады, ал Жер Орта теңізіне, Каспий теңізіне, сол сияқты Қы-тайға, Индияға барып қыстайды. Каспий теңізінін, оңтүстігіне көпшілігінде суда және батпақта тіршілік ететін құстар қыс-

тап шығады.

Жыл құстары ұшып кеткенде өздерінің тіршілік еткен орта-сының ыңғайына қарай ұшады. Мысалы, су құстары қайтқан кезде үлкен өзендердің бойын жағалай ұшады, сондықтан да олардың ұшатын жолы жіңішке болады. Теңіз құстары теңіз жағалауын қуалай ұшады. Құрлықтағы құстар қайтқанда кең бағытта ұшады. Әйткенмен олардың да арнаулы “жолы” бо-

лады.

Жыл құстарының ұшып келуі және қайтып кетуі, ұя сала-

201

Жыл құстарының ұшып келу мерзімі де, олардың туған же-ріндегі, керекті қоректердің жеткілікті болуына байланысты. Мысалы, орманда болатын бұлбұлдар, мысық торғайлар — ағаштарға жапырақтар шыққан кезде, қамыс торғайлары—жа-ғалаудағы өсімдіктер өскенде, ал қарлығаштар ауада ұшып жүретін насекомдар шыққанда келеді.

Жыл құстары күзде қыстауға қайтқанда, ыңғайлы жерлерге кідіріп, жайлап үшады. Ұя салатын жерлеріне келерде, өте тез ұшып келуге әрекет етеді. Мысалы, балшықшы — веретен-никтер күзде — қыстауға қайтқанда, 12.000 км жерді 2—3 ай-да ұшып өтсе, ал сол жолды көктемде — келерде 1—1,5 айда ұшып үлгіріп келеді.

Жыл құстарының миграциялық инстинкті тарихи қалыптас-қан, жоғарғы нерв системаларының әрекеттері болып санала-ды. Басқа туа пайда болған инстинктер сияқты, бұл да өзін қоршаған ортаның сигналдарының күрделі әеерлерінің себебі-нен пайда болатын қалыпты сезім.

Жыл құстарының ұшып келу және ұшып кетуінің тарихи се-бептерін жалпы ұғым бойынша түсіндіруге болады. Біздің ға-лымдардың (М. А. Мензбир, А. Я. Тугаринов, Г. П. Деметьев, А. В. Михеев) еңбектеріне сүйеніп, жыл құстарының мекен аударуының тарихи себептерін мына төмендегіше түсіндіруге болады. Құстардыа мекен ауыстыруы жыл мезгілдерінің бірінде тіршілік жағдайы нашарлағанда тіршілігін сақтап қалатын мұз дәуірінен бастап қалыптасқан биологиялық бейімделушілік. Төрттік дәуірдегі мұз басу солтүстік жарты шарда жыл кұстарының осы кездегі ұшуының қалыптасуына әсер еткен. Жердің бетін мұз басуы құстардың кеңінен тара-луына мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай жердің белгілі бір бөлі-гінде ұялауына мүмкіндік бергенімен, сол жерде отырықшы тіршілік етуіне мүмкіндік болмаған. Мұздың шегінуі көптеген жерлердің құстардың мекендеуіне жарап, ұялауына үлкен мүмкіндік туғызды. Бірақ, бұл жерде жаз кездерінде, яғни ұя-лайтын кезінде ғана тіршілікке қолайлы жағдай болған. Біраз құстар бұл жерлерде жыл бойы тіршілік етуге бейімделіп, тұрақты тіршілік етуге ауысқан. Көпшілігі бүкіл жерді тастап, күзде өздерінің келген жағына қайтып кетуге мәжбүр болған.

202

ҚҰСТАРДЫҢ ТЕГІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Құстардың арғы шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана жалпы түрде шешілген. Құстардын. арғы тегі репти-лилер болғаны сөзсіз. Рептилилердің бір бұтағы болып бөлі-ніп, одан ең соңында кұстардың шығуы мезозойдың (триас) бас кезі деп саналады. Диназаврлардың, крокодилдердің бас-қа рептилилердің топтарының арғы ата-тегі болып саналатын құстарға жақын тұрған псевдозухилер (Рsеudоsисһіа) болып саналады. Псевдозухилердің ішінде құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас орнитозухилер (Огпіtһоsисһиs) болған. Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен қозғалып жүріп ал-дыңғы қолаяқтарымен қоректерін қармап ұстаған. Құйрығы ұзын, сол сияқты жамбас белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері болған. Денесінін, сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған. Қабыршақтарының көлденең өсі болады, оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсындарына ұқсас қабыршақ кетеді.

Псевдозухилер рептилилердің маманданған бір бұтағы бо-лып саналады. Бірақ, олар құстардың тура шыққан ата-тегі “мес. Құстардың арғы ататектерінің шығу тегін және псевдо-зухилердің шығу тегін ертедегі рептилилерден қарастыру керек. Бұл топтардың эволюциясы алғашқы кезде, ағаштарға өрмелеп жүруден басталуы мүмкін, соның салдарынан, артқы аяқтары қатты заттың бетімен жүргенде денесіне тірек болып, ал алдыңғы аяқтары бұтақтардан ұстап қозғалуға мамандан-ған. Бұдан кейін оларға бір бұтақтан екінші бұтаққа секіретін қабілет пайда бола бастаған. Алдыңғы аяқтарының, артқы жиегіндегі қабыршақтары ұзарып қанаттың қауырсынының алғашқы нұсқасын құраған. Осыған байланысты қазіргі кездегі гоациндардың балапандарының саусақ қанаттарының жәрдемімен ағаштарға өрмелеп шығуын еске түсіруге болады. Ағаштарға өрмелеп жүрудің нәтижесінде, артқы аяқтарының бірінші саусағы, басқа саусақтарына қарама-қарсы арт жағына қарай

203

бағытталып орналасқан. Бұдан әрі қарай даму кезеңінде қа-быршақтарының жиегі кеңейіп, қауырсынға айналған. Бұл да-му процесі алдымен қанаттары мен құйрық қауырсындарынан басталып, бүкіл дене қауырсындарының дамуымен аяқталады. Қауырсынның пайда болуы, олардың ұшуына мүмкіндік беріп қана қоймай, дене жылуының реттелуіне, яғни құстардың “жылы қанды” болуына себепші болған.

Бұл жануарлардың кұстарға ұқсас белгілері; денесі қауыр-сынмен қапталған, алдыдғы аяқтары өзгеріп, қанатқа айналған, жауырыны қылыш пішінді, бұғаналарының басы бірігіп, екі айрық бір сүйекке айналған, жамбас сүйегінің кұрылысы, артқы аяқтарындағы сирақ пен табан сүйегі және бір саусағы басқа саусақтарына қарама-қарсы аяғының арт жағына орналасқан. Сонымен қатар, бұлардың рептилилерге ұқсас бірсыпыра белгілері: мүйізді тұмсығының, тістерінің болуы, құйрық бөлімінің ұзын 20 шақты омыртқадан тұруы және оның жіңішке болуы, қырлы төс сүйегінің болмауы, бүйір қабырғаларыныд болуы т. б. Алдыңғы үш саусағында жетілген тырнақтары болған, жамбас сүйегі құстардікі сияқты төрт-алты омыртқа арқылы қозғалмалы болып байланысқан.

Археоптерикс пен археорнистің дене құрылысына жасалған талдау, олардың тіршілік әрекеттерінің қандай болғанына бол-жау жасауға мүмкіндік береді. Бұлар ағаштарға өрмелеп,, ағаштан ағашқа секіріп тіршілік еткен, бірақ ұша алмаған ор-ганизмдер. Бұған олардың алдыңғы аяқтарының нашар болуы, төсінде қырлы сүйектің болмауы, сонымен қатар қанат сүйектерінің бетінід тегіс болуы, ұшуға мүмкіндік беретін күшті бұлшық еттід болмағанын көрсетеді. Жамбас сүйектерінің құрылысына қарағанда, олар ұсақ жұмыртқалар салған болу керек. Әлсіз тістері насекомдармен немесе жемістермен қоректенгенін адғартады. Артқы аяқтарыныд және жамбас белдеуінід құрылысына қарағанда жер бетінед гөрі, ағаш-тарда өрмелеп жүріп тіршілік еткен жануар екенін көрсетеді.

Бор дәуіріндегі қалдықтардың ішінен құстардың екі ерекше топтарының: ихтиорнистер (Ісhtуогпіs) мен гесперорнистер-діц (Неsрегогпіs) қалдықтары табылған. Гесперордистер ұшу-ға қабілеті жоқ, су құстары болған. Қанаттары болмаған, ал-дыдғы аяқтары иығының рудименті түрінде ғана болғад. Төс сүйегідід қыры болмаған. Суда жақсы жетілген екі артқы ая-ғының жәрдемімен жүзген. Сырт көрінісі гагарларға ұқсаған. Ихтиорнистер жақсы ұшатын жануарлар болуы мүмкіy, өйтке-

204

ні бұлардың қанат скелеттері жақсы жетілген және кеудесінде

Жоғарыдағы келтірілген фактілерге сүйене отырып құстар-дың арғы тегі, систематикалық жағынан псевдозухиларға жа-қын, ерте мезозойлық рептилилер болуы мүмкін деген қоры-тындыға келеміз. Алғаш олар жер бетінде тіршілік еткен, артқы аяғымен қозғалатын жануарлар болған. Алдыңғы аяқ-тары қармап ұстау қызметін атқарған. Одан кейінгі тіршілігін ағаштарда өрмелеп жүріп өткізген. Ағаштан ағашқа секіру, қалықтап ұшу сияқты әрекеттердің барлығы қанат қабыр-шағының ұзарып жетілуімен байланысты. Бұл қабілетінін, жетілуі ұшуға төселуге әкеліп соққан. Құстардың тіршілігіне қолайлы орта — орман болып саналады.

Ұшуға бейімделумен қатар, құрылысындағы көптеген белгі-лері де жетіле бастаған. Денесін қауырсынның жауып тұруы жылы қанды болуына себепші болған.