С.Қ. Малыбаев, Н. А. Данияров, А. Ж. Қарсақова

 
 
                                                                   52
                                                                    
m
2.2-сурет - Айналудың үйкеліс күшінің пайда болу сұлбасы 
 
Доңғалақ  пен  рельс  арасындағы  сырғанаудың  үйкеліс  кедергісі 
доңғалақтар  тоғындарының  конустылығынан  және  осі  бір  доңғалақтар 
диаметрлерінің  тең  еместігінен  доңғалақтардың  сырғанауы  түрінде  пайда 
болады. Берілген кедергінің шамасы  0,35 кгс/тс құрайды. 
Жолдың  жоғарғы  құрылымымен  энергияның  сейілуінен    болатын 
кедергі    рельстердің  жіктері  мен  тегіс  емес  жерлерінде  доңғалақтар 
соққысынан  болатын  кинетикалық  энергияның  шығындары  нәтижесінде 
пайда болады, кедергі шамасы қозғалысқа негізгі кедергіден шамамен 3-17% 
құрайды. 
Жылжымалы  құраммен  энергияның  сейілуінен  болатын  кедергі  рельсті 
жолдың  тегіс  еместігінен  шанақтың  тербелуі  нәтижесінде  пайда  болады,  ол 
негізгі кедергіден шамамен  10-25% құрайды. 
Ауа  ортасының  кедергісі  локомотивтің  бүйірлік  жағына  ауаның 
жылдамдық  ағынынан  қарсы  кедергіден  және  вагон    аралықтарындағы 
ауаның кедергісінен құралады. Ауа ортасының кедергісі негізгі кедергіден 4-
тен 70% дейін өзгереді. 
Әдетте  локомотивтер  мен  вагондардың  қозғалысына  негізгі  кедергіні 
анықтау үшін эмпирикалық  формулаларды пайдаланады.  
 
2.4  Қозғалысқа  қосымша  кедергі.  Қозғалысқа  кедергіні  төмендету 
тәсілдері 
 
Жылжымалы  құрамның  қозғалысына  қосымша  кедергіге:  еңістен, 
жолдың  қисықтығынан,  келтірілген  еңістен,  қарсы  және  түйірлік  желден, 
сыртқы  ауаның  төмен  температурасынан,  вагон  астындағы  генераторлардан 
болатын  кедергілер  және  поезд  орнынан  қозғалған  кезде  болатын  кедергі 
жатады. 
Еңістен болатын кедергі келесі түрде өрнектеледі: (2.3-сурет) 
P
Р
     
q
       
    
F
 
                  
 
ТК
W
R
 
        
                            

 
 
 
 
 
 
 
 
AB
BC
g
W
y
=
,  кгс,   
 
              
  
(2.14) 
 
мұнда g – құрамның немесе  вагонның салмағы, кгс. 
                                 
      W
у
                                 
ϑ
 
B
 
A
C
 
 
g
α
2.3-сурет Еңістен болатын кедергінің пайда болу сұлбасы 
Еңістен болатын кедергінің меншікті мәні: 
 
                                            
α
ω
sin
=
=
=
AB
BC
g
W
y
у
, кгс/тс,                          (2.15) 
 
Еңістің  тіктігі  -  еңіс, 
‰ 
арқылы  өрнектеледі,  өйткені  әдетте 
i
α
›2,5
0
 
болғанда, 
α
α
sin
≈
tg
, ал бұдан: 
 
                                    
i
tg
у
=
=
α
ω
,  кгс/тс.  
                                         (2.16) 
 
Жолдың  қисықтығынан  болатын  кедергі  сыртқы  және  ішкі 
доңғалақтармен 
өтілетін 
ара 
қашықтықтардың 
айырмашылығынан 
доңғалақтардың бойлық сырғанауы нәтижесінде пайда болады: 
 
 
 
 
 
   
R
r
700
=
ω
,   кгс/тс, 
 
 
               (2.17) 
 
мұнда   R -  қисық радиусы, м. 
Егер қисық 
α
 орталық бұрышымен және 
 ұзындығымен берілсе: 
кр
S
 
   
 
 
кр
r
S
α
ω
2
,
12
=
,  кгс/тс.   
 
               (2.18) 
 
Поездың  
 ұзындығы кезінде: 
кр
П
S
l
>
                                                                   53
                            

 
 
 
   
 
 
 
П
кр
r
l
S
R
700
=
ω
,   кгс/тс   
 
                (2.19) 
 
Келтірілген  еңістен  болатын  қосымша  кедергі – бұл  еңіс  пен  қисық 
сәйкес келген жағдайда олардан болатын кедергінің жиынтығы: 
 
 
 
 
 
 
r
У
пр
ω
ω
ω
+
=
, кгс/тс.   
 
 
      (2.20) 
 
Қарсы  және  бүйірлік  желден  болатын  кедергіні  жел  мен  поездың 
жылдамдығына байланысты негізгі кедергіден  процентпен анықтайды.  
Ауаның 
төмен 
температурасынан 
болатын 
кедергі 
ауаның 
температурасына,  қозғалыс  жылдамдығына  және  вагондардың  типіне 
байланысты негізгі кедергіден процентпен анықталады. 
Жолаушылар  поезының  электр  жабдықтарын  қоректендіру  үшін 
пайдаланылатын,  вагон  астындағы  генераторлардан  болатын  меншікті 
кедергісі:  
 
 
 
 
ϑ
ω
o
ПГ
q
p
/
136
=
, кгс/тс, 
 
 
 
    (2.21) 
 
мұнда 
 - вагон  астындағы  генератордың,  поездың  бір  вагонына  келетін 
орта-ша  шартты  қуаты,  кВт, 
 - вагон  осінен  рельстерге  түсетін  орташа 
салмақ, тс. 
'
p
o
q
Пойыздың  қозғалысы  кезіндегіге  қарағанда,  оның  орнынан  қозғалуы 
кезіндегі кедергі едәуір артық, ол келесі эмпирикалық формулалар бойынша 
анықталады: 
 
                 
7
142
+
=
o
ск
тр
q
ω
   немесе   
7
28
+
=
o
р
тр
q
ω
,  кгс/тс,  
   
    
(2.22) 
мұнда 
ск
тр
ω
  және 
р
тр
ω
-  сәйкес  түрде,  сырғанайтын  мойынтіректермен  және 
шығыршықты  мойынтіректермен  жабдықталған  вагондардың  орнынан 
қозғалуы кезіндегі меншікті кедергі. 
Қозғалысқа  негізгі  кедергіні  жеңу  үшін  әдетте  локомотив  қуатының  
60%-і,  еңістерден  болатын  қосымша  кедергінің 35%-і  және  қисықтардың 
шамамен      5%-і жұмсалады. 
Қозғалысқа кедергілерді азайтудың негізгі жолдары: 
-  шығыршықты мойынтіректерге ауысу; 
-  вагондардың жүктелу дәрежесін жоғарылату; 
-  аялдамалар санын және тоқтап тұру ұзақтығын қысқарту; 
-  жолдың пішінін ықшамдау; 
-  1 км жолға шпалдардың санын ұлғайту; 
                                                                   54