2
КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ІСКЕРЛІК
БЕЛСЕНДІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Кәсіпкерлік субъектілердің іскерлік белсенділігінің құрылымы мен
даму жағдайы
2009 жылы шағын кәсіпкерліктегі тіркелген субъектілер саны берілген
мемлекеттік статистикалық есеп бойынша 1 084 170 бірлікке жеткен (кесте 4).
Оның ішінде заңды тұлғалар - 213 454 бірлік, жеке кәсіпкерлер - 676 736 бірлік,
шаруа (фермерлік) қожалықтар - 193 980 бірлік.
Кесте 4
2009 жылы шағын кәсіпкерліктегі тіркелген субъектілер саны
бірлік
Барлығы
соның ішінде
заңды
тұлғалар
жеке
кәсіпкерлер
шаруа
(фермерлік)
қожалықтар
Қазақстан
Республикасы
1 084 170
213 454
676 736
193 980
Ақмола
47 097
6 314
35 997
4 786
Ақтөбе
41 534
8 494
28 343
4 697
Алматы
113 389
9 418
51 778
52 193
Атырау
38 886
6 012
30 815
2 059
Батыс Қазақстан
35 104
4 238
26 386
4 480
Жамбыл
49 965
5 533
28 173
16 259
Қарағанды
69 764
13 401
49 588
6 775
Қостанай
56 260
7 395
42 778
6 087
Қызылорда
28 508
3 867
21 952
2 689
Маңғыстау
44 620
6 533
36 892
1 195
Оңтүстік Қазақстан
164 068
18 383
76 664
69 021
Павлодар
37 486
9 073
24 756
3 657
Солтүстік Қазақстан
30 455
4 578
22 264
3 613
Шығыс Қазақстан
94 990
12 006
66 597
16 387
Астана қ.
73 299
24 335
48 948
16
Алматы қ.
158 745
73 874
84 805
66
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері. www.stat.kz
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың 2009-2011 жылға арналған
кезекті бағдарламасы өңделді. Бұл бағдарламаның алдыңғы бағдарламаларынан
өзгешелігі мұнда акцент тек нарықтық инфрақұрылымның жаңа бірліктерін
(бизнес-орталықтарын,
бизнес-инкубаторлар,
үнемі
жұмыс
жасайтын
семинарлар, оқу курстары және басқалары) құру ғана емес, сонымен бірге
45
жұмыс жасайтындардың қызметінің сапасын көтеруге, координацияға, сондай-
ақ шағын кәсіпкерлікті дамытудың ресурстық орталықтарын құруға қойылады.
Нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қызметін жүйелеу мен
үйлестіру туралы айтқанда, әңгіме кәсіпкерліктің қаржылық және
экономикалық тұрақтылығын қалыптастыру мәселелерін шешуде облыстың
шағын кәсіпкерлігіне тиімді көмек көрсету үшін нарық субъектілерінің күшін
біріктіру мүмкіндігі мен қажеттілігі туралы болып отыр.
2009 жылы жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) нақты көлем индексі (НКИ) өткен
жылмен салыстырғанда 101,2% құрады. ЖІӨ құрылымында тауар өндірісінің
үлесі 44,1%, қызметтер – 54,7% құрайды (кесте 5).
Кесте 5
ЖІӨ-нің атаулы мәні және құрылымы
ЖҚҚ
млн. теңге
Құрылымы,
%-бен
өткен жылға, %-бен
НКИ
дефлятор
Жалпы ішкі өнім
16 100 315,0 100,0
101,2
99,1
Тауар өндірісі
7 060 004,6
44,1
102,1
94,6
Ауыл шар-ғы,
аңшылық, орман шар-ғы;
балық аулау, балық өсіру
1 002 593,8
6,3
113,2
103,8
Өнеркәсіп
4 765 344,8
29,8
102,0
90,5
Құрылыс
1 292 066,0
8,0
95,1
104,6
Қызметтер өндірісі
8 836 714,6
54,7
99,6
106,1
Қаржы делдалдығының
жанама өлшенетін
қызметтері
- 541 984,4
-3,4
89,3
80,8
Жалпы қосылған құн
15 354 734,8 95,4
101,3
101,5
Өнімдер мен импортқа
салынған таза салықтар
745 580,2
4,6
99,7
66,5
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері. www.stat.kz
Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау мәселерін талдау неғұрлым кең
тұрғыдағы жағдайларды талдаусыз, дамудың стратегиялық бағдарын
белгілеусіз орынды болмақ емес.
Соңғы жылдардағы, негізінде, табиғи ресурстарды өндіру мен өткізу
көлемінің ұлғаюы арқылы Қазақстандағы қаржылық-экономикалық жағдайдың
жақсаруын экономиканың жүйелі түрде технологиялық қайта жарақтану
әлемдік тенденциясына қосылу мүмкіндігі ретінде қарастырған жөн. Әзірше
пайдалы қазбалардың мол қоры болғанымен шикізатты қайта өңдеуде
технологиялық артта қалушылық мемлекетті экономикалық тұрғыда әлсіз етеді.
Тиісінше экономиканың қайта өңдеу секторын дамытуға, бірақ бәрінен бұрын
интеллектуалдық өндірістің бәсекелі жүйесін, әсіресе ғылым мен білім берудің
тиісті секторларын, басқару және кәсіпкерлік консалтингті дамытуға жағдай
46
туғызуды жеделдетуді талап етеді. Ғылым мен білім беруді дамытуға басымдық
беру нәтижесінде бір кездері әлсіз дамыған елдер аз уақыттың ішінде
әлеуметтік – экономикалық дамудың жоғарғы деңгейіне жете алды.
Екінші жағынан, нарықтық түрленудің қарқыны олармен байланысты екі
аса маңызды қызмет субъектілері арқылы айқындалып отыр. Олар кәсіпкерлер
мен мемлекеттік қызметкерлер.
Мемлекеттік экономиканы дамытудың жүйе жасаушы ядросы кәсіпкерлер
екені анық, олар қызметтің әртүрлі салалары – денсаулық сақтау, білім беру,
ғылым, материалдық өндіріс, сауда және т.б. жаңашыл болуы керек.
Бәсекелес кәсіпкерліктің қалыптасуында мемлекеттік қызметкерлердің
жетекші рөл атқаратыны да белгілі жағдай.
Олар әртүрлі субъектілер – аймақтық маңызы бар қызмет жобаларын
жүзеге асыруда әлеуетті серіктестер арасында конструктивті келісім мен өзара
қарым-қатынасының нарықтық механизмін құруы тиіс.
Жекелей алғанда, қоғамдық ұйымдар, бизнес-бірліктер, мемлекеттік
басқару органдары, ғылыми, білім беру, консалтингтік және басқа
құрылымдардың өзара қатынас механизмін жүзеге асыруды қамтамасыз етуі
қажет.
Кесте 6
2009 жылғы кәсіпкерлік субъектілері қызметінің негізгі көрсеткіштері
өткен жылғы тиісті кезеңге пайызбен
ШОК белсенді
субъектілерінің
саны
Жұмыспен
қамтылғандар
саны
Өнім (тауарлар,
қызмет
көрсетулер)
шығарылымы
Қазақстан
Республикасы
105,7
103,5
101,5
Ақмола
104,7
104,1
100,6
Ақтөбе
107,8
106,9
103,5
Алматы
105,3
103,0
101,2
Атырау
102,7
100,5
102,4
БҚО
106,3
100,1
101,3
Жамбыл
102,8
101,3
101,0
Қарағанды
101,8
104,8
101,2
Қостанай
102,3
102,6
100,8
Қызылорда
109,2
104,6
101,8
Маңғыстау
107,9
108,8
103,2
ОҚО
106,7
106,2
103,3
Павлодар
101,1
106,9
102,6
СҚО
103,9
100,1
100,2
ШҚО
102,8
100,1
101,1
Астана қ.
111,2
105,6
101,4
Алматы қ.
112,6
103,0
101,0
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері. www.stat.kz
47
Кәсіпкерлік қызмет теориясына сәйкес бәсекеге қабілетті мемлекет,
өркениетті бизнеске жету жолы оқыту алаңдарында өзін-өзі талдау, өзін-өзі
реттеу, өзін-өзі ұйымдастыру, өзін-өзі басқарудың бәсекелі басқару және
кәсіпкерлік қабілеттерін қалыптастыру арқылы болады. Бәсекелі басқару және
кәсіпкерлік
қабілеттіліктер
ғана
соңында
тауар
мен
қызметтің,
кәсіпорындардың, аймақтың, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ете алады. Осыған сәйкес бәсекеге қабілеттіліктің әлемдік табелі бойынша
еліміз алғашқы орындардан көрінбесе, мемлекеттік қызметкерлер мен
кәсіпкерлердің кәсібилігі мен қабілеттіліктеріне жауап беретін отандақ білім
беру жүйесіне баса көңіл бөліну керек.
Шағын бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете
отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту
мәселесін шешеді. Әдетте, шағын бизнестің дамуынан келесі мәселелер
шешімін табады:
- қоғамдық қажеттілікті толық қанағаттандыратын бәсекелестік және
нарықтық қатынастардың дамуы;
- тауар ассортиментінің кеңеюі, қызмет көрсетуді жетілдіру, оның
сапасының жоғарылауы;
- экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
- өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің
төмендеуі;
- адамның шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
- еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
- жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
- мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы
немесе қолға алуы.
Шағын бизнестің күрделі проблемаларының бірі несиелік ресурстарды
алудың қиындығы.
Шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың негізгі қағидалары:
- шағын бизнесті дамытудың басымдылығы;
- шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың кешенділігі;
- инфрақұрылымды дамытуда және шағын бизнестің ұйымдастырушылық
формаларын таңдауда жағдай туғызу;
- алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені қолдану.
Отандық шағын бизнестің дамуындағы 18 жылға жуық уақытта
Казақстанда кәсіпкерлік жеткілікті түрде дамыған жоқ, оның алдында 5 жыл
бойы кооперативтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерліктің басым
бөлігі өз стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан, өз
бизнесін сауда-делдалдық салада құруды жалғастыруда. Шағын бизнес
кәсіпорындарының үлес салмағы елдің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
жалпы санының басым бөлігін алып отыр. Шағын бизнесті дамытуда
мәселелерді шешу үшін үш факторлық жағдайды ескеру қажет. Олар:
48
1) кәсіпкерлердің құқығын қорғайтын жүйе жасау;
2) тексеруші органдардың санын азайту;
3) рұқсат беруші құжаттардың санын азайту.
Көптеген кәсіпкерлер, бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға,
шенеуніктік прессинкке, өте жоғары салыққа шағым айтуда. Ал екінші
жағынан, өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім
түрлерін әзірлеумен, оның жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ,
кәсіпорынның стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің
тиімділігін арттыру жөнінде сындарлы шаралар ұсына алмайды.
Он сегіз жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің
сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ бизнестің толыққанды сапалы
дамуына ықпал ете алған жоқ, кәсіпкерліктің прогрессивті рухын
қалыптастыруға ынталандыра алмады. Кәсіпкерлік – сатып алу-сату емес,
өндірісті дамытудың жаңа жолдарын ұдайы іздеу, ықтимал тұтынушылар үшін
күресте қызметтер көрсету сапасын ұдайы арттыру.
Қазақстанда еркін өзгермелі айырбас бағамы режимін енгізу және импорт
алмастыруды дамыту жөніндегі шаралар отандық «импортты сатып алу-сату
саласындағы мамандардың» көрсеткіштерін төмендетудің және кәсіпкерліктің
өндірістік емес секторының танымалдық саяси қызметін жандандырудың басты
макроалғышарттары болып табылады.
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиялық мақсаттары тұрғысынан
шағын бизнесті дамытудың жаңа кезеңіне өту қажет. Кәсіпкерлік мәселелерінде
мемлекеттік саясатты, өндірістік қызметті қолдауға, Қазақстандық шағын
экономиканың жаңа бәсекеге қабілетті мүмкіндіктерін іздестіруге қайта
бағдарлау қажет. Жаңа кезеңде өндірістік шағын бизнес субъектілерінің
кооперациясын өзара да, неғұрлым ірі кәсіпорындар арасында да белсенді түрде
қолдау, сондай-ақ салалық және салааралық негізде кәсіпкерлердің қоғамдық
бірлестіктерін құруды көтермелеу талап етіледі.
Әлемдік тәжірибе, сондай-ақ біздің реформамыздың тәжірибесі
материалдық өндіріс саласындағы ұсақ кәсіпкер сауда-делдалдық және
монополиялық құрылымдар тарабынан бәсекелестікке төзе алмайтын болып
шыққанын көрсетті. Бұдан басқа, Қазақстанда талап етілетін және бәсекеге
қабілетті өндірістік кәсіпкерліктің қалыптасуына елеулі көмек керсетуі мүмкін
қызметтер көрсетудің (менеджмент, маркетинг, ақпараттық қамтамасыз ету
саласында) толыққанды жеке секторы жоқ.
Қазіргі уакытта тиімді меншік иесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін
өміршең экономикалық құрылымдарды қалыптастыру жолымен қоғамның
сындарлы күштерін біріктіру қажет. Мұндай біріктірудің үлгілері әр алуан
болуы мүмкін, бірақ олардың мәні кооперация мен әріптестікке келіп тіреледі.
Қаржы ресурстарының жалпы жетіспеушілігі кезінде лизингті, жалгерлікті,
тиісті ақпараттық және құқықтық базаны қамтамасыз етуді қоса алғанда,
өндіріс құралдары бар жұмыс іздеуші адамды біріктірудің бүкіл әр алуан
нысандарын пайдалану өте маңызды. Ірі бизнес үшін тығыз ынтымақтастық
пен әріптестік те өзекті проблема. Соңғы он жылдықта экономикалық дамудың
49
инновациялық сипаты дамыған елдерде өнеркәсіптік фирмалар, банктер,
ақпараттық және зерттеу орталықтары бірлестіктерін қалыптастыруды
ынталандырады. Мұндай желілер өндірістік және қаржы ресурстарын
біріктіруге, рыноктағы сұраныстың өзгеруіне жедел ден қоюға, жаңа өнім
түрлерін жылдам алға жылжытуға мүмкіндік береді.
Біздің ірі кәсіпорындарымызда өзара кооперация мен әріптестік —
шаруашылық желілерін қалпына келтіру және өзара төлемдер проблемаларын
жеңілдету үшін қажетті жол. Ішкі кооперациялық байланыстар трансакцияның
әрбір кезеңінде бағаны кәдуілгі айналдыруды болдырмауға мүмкіндік берер еді.
Қаржы институттары мен өнеркәсіптік фирмалар арасындағы, ғылым мен
өндіріс арасындағы, шикізат және өңдеуші салалар арасындағы тікелей
байланыстарды қалпына келтіру өмірлік маңызды мәнге ие болуда.
Өсімге қол жеткізу жөніндегі бірлескен іс-қимыл үшін базаны бүлдіретін
өзіміздің тар ведомстволық бір сәттік мүдделеріміз үшін салалық лоббизммен
күресті соңына жеткізу қажет. Қалыптасқан жағдайды шешу жолдары іскер
топтар арасында сенім ахуалын құру, олардың жалпы мүдделерді жете түсінуі,
мемлекетпен бірлесіп экономикалық ынтымақтастықтың ұзақ мерзімді
жоспарларын әзірлеп шығару болып табылады.
Бұл үшін өзіне мемлекет тұлғасы алдында корпоративтік мүдделерді
қорғауды ғана емес, өз мүшелерінің заң шеңберінде ойын ережесін сақтауы
үшін жауапкершілікті де алуға қабілетті кәсіпкерлік одақтардың қызметін
жетілдіру талап етіледі. Сол арқылы корпоративтік этиканы жандандыруға
болар еді, оның бұзылуы «тұлғаның азып-тозуына» әкеліп соғады. Көрсетілген
қайта құрулар ауыртпалықсыз жүргізіле алмайды, өйткені іскерлік әлемін өзіне
бағындыруға және оған өзінің ойын ережелерін жапсыруға ұмтылатын
көлеңкелі құрылымдардың қарсылығына жолықпауымыз мүмкін емес. Осы
проблемаларды
шешуде,
шағын
бизнестің
өркениетті
нормаларын
қалыптастыру мәселелерінде мемлекет аса белсенді рөл атқаруы тиіс.
Кәсіпкерлік аясымен ғана шектелмеген, олар бүкіл қоғам үшін тым өзекті.
Реформа жалдамалы еңбек тұлғаларын білдіретін халықтың негізгі тобының
белсенді қатысуынсыз, табысты жүзеге асырыла алмайды. Осыдан келіп,
микро- және макродеңгейлерде әлеуметтік әріптестікті іске асыру қажеттілігі
туындайды.
Макродеңгейде мемлекетпен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен,
кәсіподақтармен және кәсіпкерлік қауымдастықтармен тығыз ынтымақтастық
орнатпайынша, өндірісті құрылымдық қайта құрудың күрделі бағдарламаларын
әзірлеу және жүзеге асыру мүмкін емес. Бірақ кәсіподақтардың қатысуы
табысы аз кәсіпорындарды жабу, босатылатын жұмысшылар үшін жаңа жұмыс
орындарын құру және оларды қайта оқыту жөнінде кешенді шаралар жүргізу
кезінде әлеуметтік қауырттылықтың шиеленісуін азайтуы мүмкін. Әлеуметтік
әріптестік жұмыспен қамтудың белсенді саясатын табысты жүзеге асыру үшін
қажетті алғышарт болып табылады. Шағын бизнес дамуының көрсеткіштері
экономикадағы шағын бизнес рөлі, негізінен, әлеуметтік, яғни жұмыс
орындары санының өсуімен байланысты екендігін көрсетеді. Мұның өзінде
50
шағын бизнестің тиімділігін арттыру үшін жағдайлар жасауға көп көңіл бөлу
қажет.
Кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы санында жеке кәсіпкерлер үлесі –
68,5%, шаруа (фермер) қожалықтары – 22,9%, шағын кәсіпкерліктегі заңды
тұлғалар – 8,3%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 0,3% құрады (Сурет 4).
Жедел Мониторинг деректеріне сәйкес, ірi және орта кәсiпорындарға және
ұйымдарға ағымдағы жылғы наурызда 58,4 мың адам қабылданды, түрлі
себептермен – 62,8 мың адам жұмыстан кетті.
жылғы тиісті кезеңге пайызбен
117,8
113,2
113,5
112,3
98,5
103,6
101,7
101,9
100,2
96,5
96,9
97,4
100,8
100,9
100,9
105,3
105,3
103,8
102,3
101,6
101,6
101,6
97,2
96,2
96,2
97,5
108,0
107,4
107,0
107,0
107,0
107,3
107,3
105,6
93,8
92,3
95,3
95,4
90,9
100,4
100,1
101,7
100,6
100,0
99,9
99,4
100,1
101,5
100,2
100,0
100,6
100,6
80
95
110
125
I
I-II
I-III
I-IV
I-V
I-VI
I-VII
I-VIII
I-IX
I-X
I-XI
I-XII
I
шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар
орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар
жеке кәсіпкерлер
шаруа (фермер) қожалықтары
2009
2010
Сурет 4. ШОК белсенді субъектілері санының өзгеруі өткен
Жұмыстан кеткен қызметкерлердiң арасында, өз еркі бойынша жұмыстан
босатылғандар 72,3%, қызметкерлер санының қысқартылуына байланысты –
5,1%, басқа себептер бойынша – 22,6% құрайды (Сурет 5).
өткен жылғы тиісті кезеңге пайызбен
50
100
150
I
I-II
I-III
I-IV
I-V
I-VI
I-VII
I-VIII
I-IX
I-X
I-XI
I-XII
I
шағын және орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар
жеке кәсіпкерлер
шаруа (фермер) қожалықтары
2009
2010
Сурет 5. Шағын және орта кәсіпкерліктегі жұмыспен қамтылғандар
санының өзгеруі
51
2009 жылғы ШОК жұмыспен белсенді қамтылғандар саны 2087,9 мың
адамды құрады. ШОК жұмыспен қамтылғандар санының көбеюі өткен жылғы
сәйкес кезеңмен салыстырғанда Қазақстанның барлық облыстарында байқалды
(Кесте 7).
Кесте 7
ШОК жұмыспен қамтылғандар саны
адам
Барлығы
соның ішінде
шағын
кәсіпкерік
тегі заңды
тұлғалар
орта кәсіп-
керліктегі
заңды
тұлғалар
жеке
кәсіпкерл
ер
шаруа
(фермер)
қожалық-
тары
Қазақстан
Республикасы 2 087 875
495 179
245 451
918 461
428 784
Ақмола
101 126
19 305
17 340
53 708
10 773
Ақтөбе
81 231
23 014
12 730
36 569
8 918
Алматы
234 423
31 720
14 286
68 013
120 404
Атырау
77 994
17 647
8 025
48 403
3 919
Батыс
Қазақстан
69 585
16 928
9 063
32 373
11 221
Жамбыл
132 450
18 478
10 114
58 144
45 714
Қарағанды
152 167
44 501
22 053
64 011
21 602
Қостанай
117 116
24 365
17 174
64 261
11 316
Қызылорда
52 772
16 454
11 429
21 209
3 680
Маңғыстау
53 844
25 448
7 452
19 704
1 240
Оңтүстік
Қазақстан
261 945
37 104
16 326
65 223
143 292
Павлодар
98 559
21 302
12 259
57 300
7 698
Солтүстік
Қазақстан
69 448
14 120
17 203
30 419
7 706
Шығыс
Қазақстан
199 045
45 603
23 633
98 568
31 241
Астана қ.
115 690
36 614
12 002
67 071
3
Алматы қ.
270 481
102 577
34 362
133 485
57
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері. www.stat.kz
Оның ішінде қызмет түрлері бойынша бөлетін толсақ: ауыл
шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығына – 203169, балық аулау,
балық өсіру шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығына – 203169,
балық аулау, балық өсіру шаруашылығына – 1298, өнеркәсіп салаларына –
32049, құрылысқа – 33505, сауда; автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдар мен
жеке пайдаланатын заттарды жөндеу қызметі түрлеріне – 346236, қонақ үйлер
мен мейрамханалар – 21012, көлік және байланыс саласына – 68963, қаржы
52
қызметіне – 5532, жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру және
тұтынушыларға қызмет көрсету – 66848, мемлекеттік басқару – 9833, білім беру
– 15056, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер көрсету – 12281,
коммуналдық, әлеуметтік және дербес қызметтер көрсету салаларына – 92655
шаруашылық субъектісі тіркелген. Осы 2008 жылдың 1 қаңтарына берілген
статистикалық есеп беру мәліметтері бойынша тіркелген шағын бизнес
кәсіпорындарының ішіндегі нақты жұмыс істеп тұрған субъектілердің
экономикалық қызмет түрлері бойынша және Республика аймақтары бойынша
жыл басына шаққандағы саны көрсетілген [21].
2010 жылғы қаңтарда шағын және орта кәсіпкерліктегі белсенді
субъектілердің өнім (тауарлар және қызмет көрсетулер) шығарылымы 173,0
млрд. теңгені құрады (Кесте 8).
Кесте 8
2009 жылғы кәсіпкерлік субъектілерінің өнім шығарылымы
млн. теңге
Барлығы
соның ішінде
шағын
кәсіпкерл
іктегі
заңды
тұлғалар
орта
кәсіпкерл
іктегі
заңды
тұлғалар
жеке
кәсіпкерле
рмен
шаруа
(фермер)
қожалықтар
ымен
Қазақстан
Республикасы
173 041
103 518
30 127
35 287
4 109
Ақмола
6 755
3 626
1 789
1 308
31
Ақтөбе
8 047
4 515
1 238
2 022
271
Алматы
9 623
4 818
1 980
1 485
1 340
Атырау
7 822
4 579
1 350
1 745
147
Батыс Қазақстан
6 518
3 712
1 256
1 304
246
Жамбыл
4 191
2 400
642
876
272
Қарағанды
10 733
5 605
2 379
2 248
500
Қостанай
8 398
5 174
1 608
1 581
34
Қызылорда
6 474
4 804
943
709
18
Маңғыстау
7 740
4 033
1 470
2 209
28
ОҚО
7 798
2 562
1 767
3 378
91
Павлодар
7 184
4 770
1 416
692
305
СҚО
5 431
2 763
1 698
852
118
ШҚО
10 804
4 189
2 250
3 660
706
Астана қ.
28 612
20 169
2 100
6 343
0,3
Алматы қ.
36 912
25 798
6 240
4 874
0,0
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері. www.stat.kz
Республикамыздағы шағын бизнестің мәнін тереңірек түсінуге Қазақ КСР-
ындағы шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы
53
заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді. 1990
жылдың тамыз айында Кеңес Одағы министрлер Кеңесінің жарлығымен шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары туралы қабылданған Заңның
негізінде Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің №432 жарлығын қабылдау арқылы
шағын кәсіпорындарды жіктемелеу әдістемесінде жұмыс істейтіндердің саны
алынған. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 8 сәуіріндегі №499
жарғысына сәйкес келесідей:
- өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 50-ге дейін;
- ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында жұмыскерлер саны 20
адамға дейін;
- көлік пен байланыс салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға
дейін;
- бөлшек саудада жұмыс істейтіндер саны 30 адамға дейін, ал активтерінің
жалпы құны 60 мың АЕК жоғары емес кәсіпорындар шағын деп есептелініп
отыр. Орта кәсіпкерлікте – жұмысшылар саны 250-ге дейін, жылдық активтері
352 мың АЕК дейін, ірі кәсіпкерлікте жұмысшылар саны 250 және одан
жоғары, жылдық активтері 325 мың АЕК болатын кәсіпкерлік нысандары
жатады.
Осыған байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға
арналған мемлекеттік бағдарламада шағын және орта кәсіпкерліктің нысандары
үшін олардың қызмет көрсету саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан
тауарлары мен қызметтерінің маңыздылығын ескере отырып, әртүрлі
жеңілдіктерді қолдану және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыру
керектігіне мән берілуде.
Қарағанды облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіпкерлік
белсенділігін анықтау үшін сауалнама жүргізілді.
Сауалнаманың мақсаты – шағын кәсіпкерлік субъектілері мен жеке
кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерінің беделін арттыру және олардың
Қазақстан нарығын жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өніммен
молықтыруға бағытталған қызметін ынталандыру.
Сауалнамаға Қарағанды облысының 35 кәсіпкері қатыстырылды.
Бірінші «Сіз өз ісіңізді бастау себептеріңіз неде?» сауалнамасының
нәтижесі 9-кестеде көрсетілген:
Кестеден
көріп
отырғанымыздай,
кәсіпкерлік
белсенділіктің
қалыптасуының негізгі себептеріне жұмыссыз қалғандар (36%), жалақының
қолайлы өмір сүруге жеткіліксіздігі (20%) мен тез баюға ұмтылғандар (17%)
құрап, ал ешкімге тәуелді болмай еркін өмір сүруді қалағандар (13%) мен өз
идеяларын жүзеге асырғысы келген адамдардың (9%) үлесі аз деңгейді иеленіп
отыр.
Кәсіпкерлердің іскерлік белсіндігін анықтау сауалнамасы мына
ерекшеліктеріне қарай жүргізілді: жынысы; жасы.
54
Кесте 9
Қарағанды облысында кәсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуының негізгі
себептері
№
Өз ісін бастаудың себептері
%
Барлығы:
100
1
Жұмыссыз қалғандықтан кәсіпкерлікпен айналысуға мәжбүр
болу
36
2
Алатын жалақымен қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз
ететін мүмкіншіліктің болмауы
20
3
Ағымдағы жағдайдың ретсіздігін пайдаланып, тез баюға
ұмтылу
17
4
Мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік қызметкерлерге
тәуелді болудан құтылып іс-әрекет бостандығын алып, еркін
өмір сүруді, қызықтыратын іспен ешкімге тәуелді болмай
айналысуды қалау
13
5
Мемлекеттік, бюрократтық ережелер мен процедуралардың
әсерінен жүзеге асыруға мүмкін болмаған әлеуетті, идеяларды
жүзеге асыруға ұмтылу
9
6
Қоршаған адамдар арасында беделінді, әлеуметтік статусынды
жоғарылатуға ұмтылу
4
7
Өзінді төзімділікке тексеру
1
Ескерту:
Жүргізген
сауалнама
материалдары
негiзiнде
автормен
құрастырылған
Сұраушылардың жалпы портреті. Сауалнамаға қатысушылардың екі
портреті берілген:
1.
Жынысы - «ер адам», «әйел»;
2.
Жасы - «23 жасқа дейін», «23-тен 30 жасқа дейін», «30 жастан 45-
ке дейін» және «45 жастан жоғары».
Сұралғандардьң жалпы портреті – 35 адамнан: 53,5% - әйелдер, 46,5% -
еркектер;
жасына қарай топқа бөлсек:
23 жасқа дейн - 29,6%,
23-тен 30 жасқа дейін -23,6%,
30-дан 45 жасқа дейін - 23,9%,
45 жастан жоғары- 22,9%.
Төменде сұралғандардың жалпы портретін сипаттайтын диаграмма беріліп
отыр (Сурет 6).
Нарықтық шаруашылықтың дамуының жоғарғы икемділікпен өзгеруінің
негізгі факторы, нарықтың міндетті құрамдас бөлігі кәсіпкерлік екенін бірнеше
жыл ішінде жүргізілген қайта құрулардың нәтижесі көрсетіп отыр. Қоғамның
тепе-теңдікте дамуы барлық аймақтардың үйлесімді дамуымен байланысты.
Бүгінгі таңда ірі мемлекеттік бағдарламалардың ойдағыдай жүзеге
асырылуында аймақтардың рөлі артқанын байқаймыз. Сол себепті
55
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе оның
аймақтарының, облыстарының дамуын басқарумен сипатталады.
Достарыңызбен бөлісу: |