Тақырып № 6. Кексе және қарт жастағы денсаулық мәселелері

1. 
   Қартаю кезеңіндегі денсаулықтың маңызы
   
2. 
   Қартаю кезеңіндегі әлсіздік. Оны жеңілдету әдісі
   
3. 
   Өмір сүру және оның қартаю процесіндегі мағынасы
   
4. 
   Өмірден өту
   

1. Қартаю процесі әр түрлі аурулармен ауыратындар санының өсуімен байланысты. Е. Пиотровский польшалық геронтологтың айтуы бойынша халық арасында 65 жастан жоғары жас 33% құраса олардың көбісі еңбекке қабілеті жоқ; 80 жастан жоғары -64%- ды құрайды. В.В.Егоров 60 жастан бастап ауру деңгейі деген. Демографиялық зерттеу бойынша жүз жыл ішінде 75 жас және одан жоғары жастағы қарт адамдардың психикалық және ұзаққа созылатын соматикалық аурулары 2 есе өседі деп айтылды. Бұл әлеуметтік және медициналық қызметті қажет ете түседі.

Барлық индивидуалды даму- антогенезді 3 түрлі жүйеге бөледі:

1) прогресивті- болалық шақ, жасөспірімдік шақ;

2) тұрақты –орта жас;

3) деградациялы- кәрілік.

Қазіргі уақытта «денсаулық» сөзі 5 аспектіні көрсетеді:

• 
  Физикалық;
  
• 
  Рухани;
  
• 
  Әлеуметтік;
  
• 
  Дене мүшенің толық функционалды жүйесі;
  
• 
  Барлық айтылған аспектілердің субъективті көрсеткіші.
  

• 
  Қозғалыс;
  
• 
  Өзіне-зі қызмет ету.
  

• 
  Еркін қозғала алатын;
  
• 
  Мүмкіндігі шектеулі (үйде, пәтерде, бөлмеде ғана қозғала алатын)
  
• 
  Қозғала алмайтын, көмекті қажет ететін.
  

1. күнделікті іс-әрекет

2. психологиялық денсаулық

3. физикалық денсаулық

4. әлеуметтік фукционалдау

5. экономикалық функционалдау.

Күнделікті іс-әрекет- өзіне-өзі қызмет ету көлемі мен қозғалысымен анықталады.

Психологиялық денсаулық- психологиялық аурудың бары мен жоғын, қабілеттілігін анықтайды.

Физикалық денсаулық- өзін бағалаумен байланысты, дәрігер көмегін қаншалықты мұқтаж ететінін анықтайды.

Әлеуметтік фукционалдау- қоршаған ортаға қатынасын, жан-ұялық және достық байланысын анықтайды.

Экономикалық функционалдау- қарт адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырудағы қаржы жағын анықтайды.

2. Адамның денсаулығы жасына байланысты өзгере бастайды. Польша геронтологтың айтуы бойынша 60 жастан жоғары қарт адамдардың 66%-ті денсаулығын сақтаған, яғни біреудің көмегін қажет етпейді. Ең қызығы қарт адамдардың арасында денсаулығы ең мықтылары ер адамдар екен. Бұл олардың әйел адамдарға қарағанда аз жасайтындығына байланысты.

Дене мүшелерінің ауруы-егде және қарт адамдардың әлсіздігі бойынша І-ші орында тұр, бұл көбінесе әйел адамдар. Тұрақты –қозғалыс аппаратының зақымдануы қарт адамдағы әлсіздіктің негізін құрайды. Бұл процесстер жай дамығаннан кейін жылдан–жылға адамның қозғалу мүмкіндігі төмендейді.

Дене мүшесінің ең ауыр дегенеративті процессі артроз, ол қозғалу мүмкіндігін шектейді.

Қартаюдағы әлсіздік- бұл адамның ұзақ уақыт ауырған кездегі пайда болатын жағдай. Ол күнделікті іс-әрекеттерді істей алмау жағдайына ұшырайды. Ол үшін күнделікті көмек пен күтімді қажет етеді.

Әлсіз қарт адамдарға көрсетудің жалпы принциптері:

• 
  Физиотерапия және су процедурасы;
  
• 
  Рационалды тамақтану;
  
• 
  Психотерапия;
  
• 
  Энготерапия және т.б.
  

Пассивті емдеу- бұл қозғала алмайтын қарт адамдарға массаж, гимнастика жасау.

Активті емдеу- қарт адамның өмірге деген құштарлығына байланысты жүргізіледі.

Ревитализация- қарт адамның өмірлік күші- қуатының өсуі, жеке мүшелерінің функциясының жақсаруы және миологиялысының жасаруы.

Психотерапия- бұл ауру адамның психикасын комплексті емдеу. Бұл әдіс геронтологиямен гериатрияда көп қолданады.

Музыкатеропия- психотерапевтік әдіс, бұл қарт адамның көңіл-күйін көтеру және физикалық әлсіздікті жеңуге көмектеседі.

Библотерапия- кітаптар арқылы емдеу, тісілді. Ескі суреттерді, ойында қалған қызықты оқиғаларды еске түсіріп емдеу әдісі.

3. «Оброз жизни»- бұл кең категория, күнделікті өмірдегі белсенділік және еңбектегі барлық жағдайды жүзеге асыру болып табылады. Адамның күнделікті өмір сүруін зерттегенде өмір сүру кейібінің концепциясы өте пайдалы: ол жеке адамның және қоғамдық топтың күнделікті сыртқы іс-әрекетін көрсетеді, бұл концепция адамның балалық шақтан кәрілік шаққа дейінгі даму процесіне және жастық шақ пен егде жастағы организмдегі күшін дұрыс пайдалануына негізделген. Кейбір адамдар қартайған шаққа дейін өзінің физикалық, рухани белсенділігін жоғалтпай, денсаулығы мықты, әрі оптимизмге толы болып келеді. Ал кейбіреуі өмірге деген құлшынысы өткен, қоршаған ортаға көңілі толмай жүреді, мұндайлар тез тозып, аз уақыт ішінде қозғалу мүмкіндігінен айырылып мүгедек болады. Егер адам көп қозғалса, оның физикалық белсендігі артып, жұмыс істеу барысында шаршамайды. Адам организімі өзгеріске ұшырап, денсаулығы жақсарады. Қарт адамның жеке қажетттіліктерін қанағаттандыру барысында «өмір сүру сапасы» өседі, ол ішкі және сыртқы фактрлармен тығыз байланысты.

4.Егде адам қартайған шақта жан тапсырса, ол еш қиналмайды. көбінесе қарт адамдар белгілі бір аурудан болып өмірден кетіп жатады, ал кейбіреуі өте ұзақ емделмейтің аурудан кетсе, оны қоршап жатқан адамдар қатты қиналады. Өлім аузында жатқан адам өзін жалғыз сезініп, қорқыныш сезімі үйелейді. Сондықтан ол адам жалғыз қалдыруға болмайды. Өлім аузында қарт адамның төсек орны таза, әрі тыныштық сақталуы керек. Егер діңгер адам болса, онда ол намаз оқып, жуынуы керек. Соңғы жвлдары адамды жерлеу қызметі басқа да халыққа қызмет көрсетілуі қымбаттап кетті.

1. 
   Қарттардың психикалық қартаю туралы түсінік
   
2. 
   Тұлға туралы түсінік- темперамент пен мінез
   
3. 
   Адамның кәрілікке қарым-қатынасы кәріліктің индивидуалдық типі
   
4. 
   Өлімге деген көзқарас. Эвтазия туралы түсінік
   
5. 
   Аномальды реакция түсінігі. Геронтопсихиатрияның кризистік жағдайы
   

1. Кәрілік-бұл адам дамуындағы процесс. Адам өмірінде қартаю келесі признактарды көрсетеді: адамның түрі өзгереді, әжімдер пайда болады, өмірге көзқарас жоғалады, физикалық күші әлсірейді. Қартаю кезінде басты нәрсе, адамның есі, күші жоғалады. Орыстың ұлы жазушысы В.В. Вересаев өз портретінде мазмұндама беріп жатқанда Рембранттың ақырғы суретін: «кәрі, шашы ағарған, арықтап қалған 61 жастағы ақсақалды суреттейді»: сонымен қатар адамға екі жолмен келе алады: физикалық әлсіреу жолымен және психикалық күштің төмендеуі мен организімнің әлсіреуі. Белгілі геронтолог Н.Ф.Шахматовтың айтуынша, кәрілік әр кезде ауыр тиеді және жалғыз басты адамға. Кәріліктің екі тағдыры бар: төсекке байланған немесе күйеуінен жесір қалған бай әйел. Шынымен де кәрілікті мойындау керек. Н.Ф.Шахматов өзінің монографиялық «Психикалық қартаю» шығармасында адамның мінезін, сезімін суреттейді.

Психологиялық әлсіздік, қозғалу күшінің әлсіреуі физикалық денсаулықпен тығыз байланысты. Моматикалық тұрғыдан адамның есі, көздің көруі, құлақтың естімеуі төмендейді.

Бақытты кәрілік- бұл қартаюдың жақсы формасы. Кәрілік адам өмірінің бақытты шағы да баса алады. Шахматовтың айтуы бойынша, кәрі адамдардың көбі кәрілік шақтарында өздерінің жас кездерінде әлі сезіліп көрмеген сезімі мен бақытты, қызықты басынан кешіргенін айтады. Л.Н. Толстой былай айтқан « Мен кәрілік соншалықты көркінді екенін ешқашан білмеппін».

Кәрәләктәң ақылдылығы- бұл жаңа өмірлік позиция. Сонымен зерттеудің үшінші групасы кәрілік шақта жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетеді. Адамның кәрілік шағын зерттейтін ғылым геронтология деп аталады. Зерттеу бойынша 60-93 жастағы адамдардың өмірге көзқарасы, ойлары сәл басқаша болады.

2. психоәлеуметтік статустағы басты рөл жеке тұлғаға арналағн. Жеке тұлғаның проблемасы тек философ, психологтарды ғана емес, жазушылар мен саясатшыларды да қызықтырады. Бұл ең қиын проблемаларға жатады. Темперамент (латын тілінен temperamentum – мінез-құлық) дегенді білдіреді. Екі бірдей адам және екі бір типті индивид болмайды.

Гиппакрат сияқты атақты медиктер 4 түрлі темперамент жайлы айтады. Олар: сангвиник, холерик, флегматик және меланхолик. Осы темпераменттер арқылы адамның мінез-құлқына сай қай топқа жататынын білуге болады. Адамның жоғарғы деңгейінің бірі мінез-құлық болып табылады. Ежелден зерттеушілер адам және оның мінез-құлқының арасындағы байланысты белгілеген. 1921 жылы неміс психологы Э.Кречмердің «Дене бітімі және мінез-құлық» деген зерттемесі шыққан. Медициналық мінез-құлықтың бойынша өте бағалы жұмыстар С.А.Суханов сияқты психопатологтарға арналған.

Өмірлік жас деген- бұл индивидтің, жеке тұлғаның әлеуметтік- тарихтық шығармашылық. Сондықтан өмірдің әр кезеңі, әсіресе кәрілік шақты өмірлік жолдың басты концепциясына жатқызуға болады.

3. Қартаю кезі қалай басталатыны әр адамды толғандырады. Әрқайсысы бұған әртүрлі қарайды, біреулері жағымды жақпен кейбіреулері жағымсыз. Қиын физикалық денсаулық, орташа материалдық деңгей, жалғыздықта отырған кәрі адам мұнын бәріне келісе береді. Бүкіл дамыған елдерде қарт адамдарға жағымсыз қарайды, ал бүкіл дамушы дәстүрлі елдерде оларға өте жағымды қарайтынын Б.Ф.Малаевич көңіл бөлген. Жастар мен қарт адамдар арасында байланыс жақсы болуы тиіс. Бірақ қазіргі кезде ересектердің қарт адамдарға дөрекі сөз айтуы, жағымсыз қарауы көп кездеседі. Әрқашанда қарттарға сыпайылық көрсету керек. Өйткені жылдар өте келе сол жаста боласын.

Өмір жолы ашық әрі белсенді болған адамдар кәрілікке деген көзқарасы бірқалыпты, яғни денсаулықтың нашарлауы және түрлі аурулардың пайда болады. Ер адамдардың мінезі ұстамды, шыдамды болса, қартайған шағы жайлы өтеді. Қарт адамдар тұрақты және өмірге деген құлшынысы болмаса, бұл процесс бейімделуге қарсы болып келеді. Бұл жағдайда олар өзін жалғыз, әлсіз сезініп әлеуметтік қартаюдың негативті жағын бойына сіңіреді. Атақты психоаналитик К.Юнг «Стадии развития» деген эссесінде қартаю кезеңіндегі жүйке жүйенің жұқару сабептерін, яғни адам екінші өмірге аяқ басуға дайын еместігін көрсеткен.

Американдық психологтар қартаюдың түрлерін көрсетеді:

• 
  репрессия, өмірінің бұрынғы кезеңінде қайтіп оралу, «балалық шағын еске түсіру, бұл денсаулық жағдайына қараласқан, күнделікті көмекті қажет етеді;
  
• 
  қашу бұл тұрғылықты үйін, өзгерту, қиын жағдайдан шығу түрі;
  
• 
  ерікті түрде өзін қоршаған ортадан, қоғамдық өмірден алшақ ұстау;
  
• 
  қоршаған адамдардың көңілін өзіне аудартуға тырысу;
  
• 
  өз жасына, денсаулығына, қарамастан қоғамдық өмірге араласу.
  

Эфталазия- бұл ыдымның өлімді таңдау құқығы, ұзақ ауруды жеңе алмай, шыдамағандар. Бұл бұрынғы тайпалардың дәстүрінде жиі кездесіп ауру және әлсіз адамнан құтылудың жолы болып есептеледі.

Франция мен АҚШ-та соңғы 10 жылда биологиялық мұра деп аталатын ерекше теория таралды. Оның мазмұны келесідей: «менің азабымнан құтылу үшін барлық жағдайды қолдануларыңызды сұраймын, егер қатты әсер ететін препораттар өмірімді қысқартса, соңғы тәсілге эфталазияны қолдануды сұраймын». Өз қолымен жазған есі бар адамның мұндай мұрасы 21 американдық штатта заңды күші бар, бірақ бұл Еуропада әлі де жоқ.

5. Атақты орыс психиаторы П.Б. Ганнушкин денсаулықпен аурудың арасын бөлуге болмайды. Жас кезеңде және егде жаста шекаралық жағдай толық зерттелген және анық клиникалық критерийлері бар. Қартаю кезеңінде ауру мен саудың арасында шекара орнату басқа өмір этаптарына қарағанда күрделі болып келеді деп көрсеткен. Зерттеу бойынша 60 жастан асқандар кездеседі екен. Әрбір оныншы адам шекаралық симптомы бар. Ал С.И.Гаврилованың мәліметі бойынша психикалық ауытқушылығы бар 20 пайызын құрайды. Жүйке психикасы ауытқушылығының жай формасы «аномольды реакция» деп аталған жағдайдың ертерек пайда болуының себебі ашушандыққа байланысты. Оның негізінде ерекшелігі өз-өзіне есеп бермеушілік. Соңғы уақытта клиникалық практика аумағында «кризистік геротопсиатрия» бөлініп шықты. Бұл кризистік жағдай психологиялық, әлеуметтік және суматикалық факторларының әсерінен пайда болатын қарт адамдардағы аномальды реакция. Бұл қарт адамдар өзгергег өмірдің шартына бейімделе алмайтындығын байқаған. Көп жылдар бойы жұмыс істеп келе жатқан адамдар, уақыт өте келе зейнетке шыққанда мұндай режимге тез орнай қоймайды. Сонымен қатар депресивті реакцияның дамуына себеп болатын дағдай жақын туысын жоғалту. Н.М.Милованың байқауы бойынша бұл реакциялар үш түрге бөлінген:

1. 
   жақын адамнан айырылғандағы соматикалық функцияның бұзылуы, (күні-түні жылау, ұйқысыздық, өлген адамды еске ала беру
   
2. 
   көңіл-күйінің күрт бұзылуы, тәбеттің жоғалуы, белсенділіктің төмендеуі, т.б.
   
3. 
   күрделі психикалық ауруға шалдығуы, яғни депрессивті жағдайға түсіп, одан шыға алмау. Адам өзінің қартаю шағын қабылдамау, бұл оның тез қартаюына, физикалық және психикалық әлсіздігіне әкеп соғады.
   

1. 
   Кәріліктегі жалғыздықтың экономикалық аспектілері
   
2. 
   Жалғыздықтың әлеуметтік аспектілері
   
3. 
   Кәрі және қарт адамдардың отбасылық қарым-қатынасы
   
4. 
   Көмексіз қалған қарт адамдарға үйде көмек көрсетудің рөлі
   
5. 
   Әкелер мен балалар мәселесі. Қоғамдағы кәрілік стеротипі
   

1. Жалғыздық- бұл қоршаған ортадан алшақтауды безінудің ауырлығы, жалғыз өмір сүрудің нәтижелерінен қорқу, өмірдің белгілі бір құндылықтарын жоғалтуына немесе жақын адамдарынан айырылуына ауыр қайғыру, үнемі жалғыз болуы, жарамсыздықты, қажеткіліксізді сезіну. Жалғыздық сезімі жас ерекшелігінің әрекет периодтарында байқалады, бірақ кәрілік жағдайларда тұлға үшін ерекше актуальдық және мағыналық болып табылады.

Жалғыздық және жалғыздық кейпінде өмір сүру бір-біріне туыс мағына, бірақ оларды синоним деп қарауға, оларды араластыруға болмайды.

Жалғыздықта өмір сүру кейпі- ол физикалық жағдай, тұлғаның өзінің мінез-құлқының ерекшеліктеріне және психикалық денсаулығына байланысты белсенді түрде таңдалып алуына болып саналады. Ең бастысы бұл қоршаған ортадан алшақтауға, өзінің ішкі жан дүниесін, өмір сүру қалпын сақтап қалу.

Жалғыздық –бұл әлеуметтік жағдай, ол адамдардың психофизикалық деңгейін көрсетеді, оған жаңа адамдармен танысуға және ескілермен жаңа қатынастар орнатуға қиындық тудырады.

Кәрілік шақтағы жалғыздық- бұл бір мағынадығы түсінік емес, негізінде ол әлеуметтік негізге ие. Ең бастысы ол туыстардың, балалардың, немерелердің, жұбайлардың жоқтығы. Көп емес жағдайларда кәрі адамдар толығымен адамдармен жақын қарым-қатынастан орналастырудан айырылған: геронтопсихиатрияда ерекше псхикалық бұзушылық қарым-қатынастарын жетіспеушілігінің паранойды (сандырақ), күмәндану, сенімсіздік, қорқыныш, отбасында өмір сүретін көптеген кәрі адамдар үшін жалғыздық сезімі өте ауыр болып келеді. Изоляция және өзіндік изоляция кәріліктің атрибуты болып табылады. Шопенгауэрдың ойынша, жасқа қарай жалғыздық ауытқу заңды және инстинтивті. Бірақ көптеген кәрі адамдар отбасымен өмір сүріп жатады. Изоляция дегеніміз- қарым-қатынас контактілердің объективті жоқ болуы, жалғыздық субъективті психологиялық жағдай болып табылады. Ол қарым-қатынас контактілердің мөлшеріне байланысты емес.

Қарт адамдар көп жағдайда жабырқау жалғыздыққа жалынады, қоғамнан алшақтауы осы барлық шағымдарды материалдық қиындықтармен байланысады. Үлкен қаржылық қиындықтар әр дайым қарт және кәрі адамның белсенді өмірден ауытқуын тездетеді. Үйреншікті өмір сүру мүмкін емес. Керекті дастархан мен қонақтарды күтудің қиындығы, жаңа киім-кешек алуға ақшаның жеткіліксіздігі болып табылады. Осының барлығы қарт адамның ескі достары мен қатынастарды үзуге әкеліп соғады. Осы жағдай олардың өмірін қызықсыз, қараңғы қылады. Көп қарт адамдар өздеріне жаңа киім сатып ала алмайды, ескілерін киіп жүре береді. Кейбір адамдар оларға аяушылықпен, ал кейбіреуі желкенішпен қарайды. Осы кешенсіз жағдайларды байланысты кейбір қарт адамдар үйлерінен шықпай, сыртқы дүниеден алшақтайды. А.Г.Смакованың ойлауынша, қарт адамның 3-ші бөлігі зейнетақысына әзер өмір сүреді. Әрбір 12-шісі аш болған. «Өз бетінше материалдық жағдай бұл- адамдар жақсарта алмайды. Бұрынғы жұмыс істеген жерлерде оларды мүлде ұмытқан, 2,9% ғана ескі әріптестерімен немесе достарымен араласады. Үй ішіне қарау, гигиенаны жүргізу, коммуналдық төлемдер олар үшін өте қиын, негізінде олардың өмірі қайыршылық». А.Г.Смакованың қарт адамдарға анықтамасы- «жалғыз басты кемпірлер», өйткені қарт адамның көбін әйел адамдар құрайды ( 80%). Олардың жартысы 70 жастан асқан, ал 18,1% -80 жастан жоғарылар көбі балаларынан да көп өмір сүріп, өздері жалғыздықта өмір кешуде.

Әсіресе коммуналдық квартиралрда өмір сүретін қарт адамдардың жағдайы аянышты. Көршілері олардың қашан өлетінін күтуде екендігі құпия емес. Жалғыздық тың субъективті сезімі көп жағдайда қарт адамдардың өз-өздерін өлтіруге әкеліп соғады. Туыстарымен қарт адамдарға қарағанда жалғыз тұратын қарт адамдар өмірге ренжулі, қоршаған ортаға жек көрушілікпен қарап кейде қызғанады да. Жалғыз тұратын қарт адамның көбінің денсаулығы өте мықты болады, бірақ оларды жан жалғыздығы күзелтеді. Көбінесе әйел адамдар материалдық жеке мүмкіншілігінің кемістігінен өздерінің жалғыздығын қанағатты сезінеді. Оны басты себептерінің бірі деп ойлайды.

2. Зерттеулер көрсеткендей, жалғыз тұратын кәрі және қарт адамдардың саны салыстырмалы түрде көп емес. Солардың ішінде екркектерден қарағанда әйелдер 3 есе көп. Мұндай жағдай барлық мемлекеттер үшін үйреншікті болып саналады, бұл екркектердің көп өліп кетуіне байланысты. Қолда бар деректер бойынша, жолғыз тұратын қарт адамдардың санының жартысы қоғамнан толық изоляцияда: олады ешкім күтпейді, 8%-ы ешкімге бармайды. Оларға да ешкім келмейді. Барлық жағдайларда оның себебі туыстарының болмады, олардың өздерінің олардан алшақтанады. К. Колло Франциядағы қарт адамдардың мәселерін әдейі зерттеген. Ол әр түрлі аймақтардағы 8000 адамдардың әңгімелері:

• 
  жалғыз;
  
• 
  туыстарымен бірге;
  
• 
  қарттар үйінде.
  

К.Виктор мүлде басқа деректер берген. Зерттеуге ағылшындықтардың 95% ер адамдар және 75% әйел адамдардың айтуынша өздерін ешқашан жалғыз сезінбеген, тек 5% ғана кейде жалғыздықты сезінген Л.Торстон, Швециядағы әлеуметтік геронтология бағдарлама академиясының жетекшісінің ойлауынша, шведтердің көбінің тұжырымынша, қажетті мөлшерде қоғамда интеградцияланған, өздерінің немерелер, балалар бөлек тұрса да жақын қарым-қатынаста. Зерттеудің 70-80% қарт ағылшындықтар, мүлде жалғыздыққа бөленбеген, 50% кәрі поляктар және не бары 30% сербер, поляктар мен сербер көп жағдайда балалармен тұрады, дегенмен ол жалғыздық сезімінен босатпайды.

Ресейде соңғы жылы өткен әлеуметтік зерттеулер бойынша қарт адамның жалғыздыққа шашданудан 1-ші орынға ие. 70-жастан асқандардың бұл көрсеткіші  99- 100%-ға дейін жетті. Жалғыз басты қарт адамдардың 85,4%-да туыстары бар, 40,5%-да жақын туыстары бар, олардың көбі Мәскеуде тұрады, ал 18,5%-да алыс туыстары бар. 40% қарт адамдар ғана туыстарымен қарым-қатынаста, 30% тек телефон арқылы ғана байланысады. Жалғыздықтың себептерінің бірі қарт адамдардың 4-3-ші бөлігі қарапайым гигиеналық және тұрмыстық сұрақтар бойынша қиналуы, тіпті жуынуға да қиналу. Нақты осы қарт адамдардың категориясы әлеуметтік жұмыстың объектісі болып табылады. Дегенмен оларға көрсетілген көмек жеткіліксіз. Өкінішке орай авторлармен келісуге тура келеді, Ресейде жалғыздық белгілі бір себептерге байланысты туыстарынан айырылған қарт адамдар. Осы категорияның мәселерін шешу әлеуметтік көмектің барлық жүйесіне бағытталған, тек материалдық мәселелер ғана шешіледі, әлбетте тек критикалық периодтарда ғана.

3. Көптеген кәрі және қарт адамдардың отбасы бар. Геронтология оларды «жас» және «терең» шалдарға бөледі. Францияда үшінші және төртінші жастағы түсінікпен операциялайды. Үшінші жастан төртіншіге шегіну шегі 75 тен 80 жас. Зерттеушілік мақсатта кәрі және қарт жастағы адамдардың он жылдық тіпті бесжылдық топтарға бөледі. Ең бастысы ол отбасылық жағжайларға және отбасылық қарым-қатынасқа байланысты. Қарт адамдардың отбасылық жағдайы екі мінездемемен анықталады.

• 
  Макросоциалдық, өзіне жынысын, жасын, мекен-жайын мінездейді;
  
• 
  Микросоциалдық, отбасының және балалар санын мінездейді.
  

Зерттеулердің нақты және сенімді көрсеткіштері бойынша қарт адамдар олардың туыстары арасында жақсы қарым-қатынас орналасады. Бірге немесе бір-біріне алыс емес тұратын қарт адамдар және олардың барлығы арасында бір-біріне жақсы көмек көрсетеді. Ата-аналар үшін ол махаббатты, сыйластықты білдіру. Бұл көмек ата-аналар үшін үлкен құндылық, ал көбі үшін балаларымен қарым-қатынас әлеуметтік қарым-қатынас жалғыз түрі болып табылады. Кәрілік шақта ақырын ақырын әлеуметтік байланыс нашарлайды. Басқа қоғамда сияқты қарт адамдардың мінез-құлық құндылықтарымен анықталады, үнемі бірінші болуға деген құштарлығын сақтауға тырысуы, еңбек еткен уақыттағы жиып-тергеніне қатынасы және басқа да субъективтік, объективтік достарлар. Егер де бас кезінде ата-ана мен балалары арасында қарым-қатынас жақын болмас, кәрілік кезде ол жақсармайды. Зерттеулер көрсеткендей, балаларымен өмір сүретін ата-ананың жартысы күйеу балаларымен қарым-қатынасы жақсы еместігін көрсетеді. Көп жағдайда өз еркі бойынша емес экономикалық, құқықтық немесе салт дәстүрге байланысты балалрмен тұратын ата-ана бар. Қазіргі уақытта өте қарт 80 жастағы адамдармен 60 жастағы балалардың өмір сүретіні үйреншікті жағдай. Европада 1981 ж.жүргізілген зерттеулер бойынша 60-64 жастағы адамдарға 100 адамнан, 80 жастағы адамдарға 85адамнан келеді. Бұндай отбасыларында жүргізілген сараптамалар көптеген қиын мәселелер бар екенін көрсетті, біріншіден ол кәрі балалардың өз кәрі ата-анасын күткендегі физикалық қиындықтар, эмоционалдық қысымға ұшырауы ауыр келгенін көрсетеді. Екіншіден сондай шешімге голландиялық геронтолог Тер-Хаар келген. Оның айтуынша өте кәрі ата-аналары бар отбасында көп қиын мәселелер бар.

Әдеттегідей қарт адамдарға күтімді қыздар, келіндер көрсетеді. Алайда жаңа кезеңде әйел адамдардың отбасы мүддесіне күні-түні қызмет етуіне байланысты көп әйелдер, бұл міндеттен бас тартады. Статистикалық мәліметтер көрсеткендей 45-55 жастағы әйелдердің 80%-ы, 55-64 жастағы әйелдің 42% осы күнге еңбек етуде. Кәрі ата-аналарына олар тек өздерінің еңбек етуге күшінің таусылған кезде ғана көмек көрсетіле алады. Кейбір көп өмір сүретін 90-106 жас аралығы ата-аналардың денсаулығы үлкен балаларынан да күшті болады. Сонымен қоса зерттеу периодында 27% балалар ата-ананың тірі кезінде қайтыс болған.

Эмоционалдық қысым- бұл ситуацияның таралған ең ауыр нәтижелері. Уақыттың жеткіліксіздігі, іс-әрекет еркінсіздігі, достарынан изоляциялану, бір мезетте бірнеше жұмыс істеу депрессияға ұшырауға, ұйқысыздыққа, әлсіреушілікке алып келеді.

Туыстар тарапынан көмек алу европада бұрыннан бері дәстүрге айналған. Жағымдысы қарт адамдардың өздерінің отбасылық қарым-қатынасын өздері бағалайды. Дегенмен туыстар тарапынан көмек алу көмексіз қалған қарт адам үшін өте бағалы. Себебі ол өзіне деген сыйластықты сезініп, отбасындағы алатын орнына сенімді болып, қоршағандардың махаббатымен, сыйластығымен пайдаланады. Бұндай отбасылар мемлекеттік қазынаны үнемдейді, бұл қаражатты қарттар үйіне гериатриялық ауруханаларға және әлеуметтік көмектерді ұлғайтуға жұмсау қажет. Егер отбасылық күтім болмаса барлық қоғамның жағдайын шектету қиын. Бірақта көптеген жағдайда бұндай нәрсе әбден мүмкін, егер отбасылық әлеуметтік мекемеден көмек аурухана және т.б.тарапынан алмаса олар өз күтушілік функцияларын орындай алмайды. Әлеуметтік органдар мен отбасы арасында жақын қатынас болуы керек.

5.Егер адамдар өмірінің туғаннан бастап өлгенге дейін доға ретінде алып қарайтын болсақ, онда өмірлік доғаның басында балалар, ал соңында қарттар. Доға бойынша өмір кешу, бұл ер жету, кейін кәрілік шақ, соңында өмірдің аяқталуы о дүниеге кету.

Жастар көз қарасы бойынша өмірлік доға оптимистік зардапқа ие: халықтың бұл тобында өмірлік әлі алда немесе олар доғаның нағыз ортасында орналасқан, дәлірек айтқанда өмірдің ортасы. Қарт адам үшін өмірлік доғаның перспективасы мүлдем басқа: доғаның шеті, соңы анық, жақындатады. Оған дейін аз ғана жол қалды, біраздан кейін өлім келді. Перспектива болып өткен өмір артқа, болып кеткендегі еске алу, барысы өткенді бағалау саналады . Болашақ жоқ тек соңы. Барлық өткен өмір бояумен боялған, бүгінгі күн тек өткенмен анықталады, ал ертеңгі күн мүмкін мүлде болмайды. Өз өміріне деген пессимизмдік көзқарас қарт адамдарға мән. Бүгінгі қарттар бұл кещегі жастар, ал ертеңгі қарттар- ол бүгінгі жастар екендігі ешкімнің ойына келмейді. Неміс поэты Курт Пухльский ұрпақтар арасындағы қарым қатынасты дұрыс анықтаған: «...әр жаста адамдар өздерінің әр түрліміз деп ойлайды. Жастар бір күнгі кәрі шал- кемпірлер боламыз деп ойламайды, ал шал- кемпірлер өздерін ешқашан жастық шақтарын естеріне түсірмейді». Жастар мен кәрілік әр уақытта үнемі бір-біріне қарсы тұрады, сол себепті үнемі шешілмейтін ұрыс-керісінің бөлігі болып табылады. Соңында әрбір ұрпақ өз өмірлік тәжірбиесіне ие болады. Кәрілік стереотипі, бұл немесе басқа қоғамда қалыптасқан, кәрі адамдардың деңгнйінің көрсеткіші болып табылады, олар бұл қоғамда өмір сүреді.

Позитивті стереотип. Бұның түп негізінде қарт адамның біліктілігінің құндылығы жатыр.

Негативті стереотип. Қарт адамға керексіз, артық, пайдасыз деп қарайды, ал оның біліктілігін ескірген қазіргі уақытта керексіз деп санайды.

Кәрілікке деген қоғамдық қатынас позитивтік және негативтік- бүгінгі күндердің шығарғаны емес. Бұл бұрыннан бері келе жатқан нәрсе. Кәрілік туралы елестетушілік және оған деген қатынас көптеген факторларға байланысты. Олардың ішіндегі бастылардың бірі- адамның жасы.

«Геронтология» және «геронтофобия» түсінігі бар. Геронтология (gerontos- кәрі, phio –сүю) немесе кәрі адамдарға деген махаббат. Қайырымдылық, күтушілік, сүйіспеншілік бұнын барлығы геронтофимияның көрсеткіш формасы. Геронтофобия- кәріліктен қорқу.

Геронтология бірнеше геронтологиялық әлеуметтік стеротиптерді суреттейді: 1) геронтофимия- қарттарды ерекше сыйлау. 2) Геронтофобия- кәрілікті мойындамау және өз кәрілігінде. 3) мінез-құлық агтютинативтік моделі қарапайым, әлеуметтік статусы жоқ қарт адамға өз еркімен немесе мәжбүрлеу, қатаң қарау, жек көрушілік. 4) кәрілік редолесиясы- әлеуметтік мәдени құндылық сияқты қарт адамның жоғарғы статустық мінез-құлқын мойындау (ақылдылығы, тәжірбиесі). Өкінішке орай біздің инвелизацияны көптеген ғылымдардың ойынша геронтофобиялық деп санауға болады. А.Сова геронтофобияны аса қауіпті емес деңгейлі құбылыс деп көреді. Оның ойынша белгілі бір шарттар бойынша алдын ала білуге мүмкін емес екендіктен, жастар кәрі адамдарды ауыртпалық деп санап, олардың физикалық түрде көздерін құртуға талап етулері мүмкін. Оның ойынша екінші соғыс тарихы үйреткендей, моральдық құлау шартында әрекет қылмыстар болуы мүмкін.

Е.Ф. Малаевич бүкіл дамыған елдерде кәрі адамға жаман қарайтынына, ал бүкіл ұлттық аграрлық индустрияландыруға дейінгі қоғамдарда оларға жақсы қарайтындығына назар аудартады. Оның қортындысы бойынша индустрияға дейінгі қоғамда қарттар өз мүмкіншіліктерін өз қолдарына концентрациялайды, ал жастар оларға экономикалық тұрғыдан тәуелді болып шығады. Автордың айтуынша біз кіші ұрпақтың үлкендерге деген ревалюциядан өтудеміз. Бүны өкінішке орай жастар да кәрілер де түсінбейді: үлкендер бұрынғыдай жастармен иерархия бастауымен қарым қатынас орнату уақыты келе жатқанын байқауға болады. Мың жыл өмір сүрген қарым-қатынас системасы бүгінгі күнде құлдырауда.

1. 
   Қарт адамдар ұғымына теориялық сипаттама
   
2. 
   Қарттардың зейнеткерлік өмір қалпына әлеуметтік психологиялық бейімделу
   

Адамның ересектік қезеңінен кейін басталатын және психикалық белсенділіктің біртіндеп төмендеуімен сипатталатын өмірлік кезеңі жас деп аталады.Қарт адамдар дегеніміз бұл өзіндік тәжірибесі мен өмір салты бар аға ұрпақ өкілдері.Олар көпті көрген,барлық нәрсені бастарынан өткерген,көп тәжірибе жинақтаған,бірсыпыра мемлекеттік істерге тікелей аралсқан адамдар.Олар өзін қорғау мен қолдауды талап ететін үлкен әлеуметтік топтардың бірін құрайды.Бұл адамдардың проблемаларын жалпыға бірдей проблемалар деп қарастыруға болады,себебі олр тек 60–ғы адамдарды ғана емес,сол адамдардың жақындарын да қамтиді.

Әлеуметтік қызметкерлер үшін қарттарды қорғау оладың кәсіби қызметінің бағыттарының бірі болып табылады.Әлеуметтік қызметкерлер кәрі адамдарға олардың күнделікті тұрмысында көмектесіп қана қоймай,сонымен қатар оларды өмірдің қиын кезеңіндегі ауыртпалықтармен күресуге үйретеді.

Қариялардың өмірі бай және жан-жақты болуы тиіс.Аға ұрпақ проблемаларын шешу тек ғылым мен практиканың ынтамақтыстығы мен өзара түсіністігінің арқасында ғана мүмкін.

ХХ ғасыр күрделі демографиялық өзгерістермен сипатталады:ғасырдың басында дүниежүзінде 1млрд.630 млн.адам өмір сүрсе,ғасырдың соңында бұл көрсеткіш 3,7 есе өсті,яғни 6 млрд-тан астам болды.Алдынғы үш ғасырдың ішінде (1600-1900ж.ж)халықтың саны тек 3 есеге ғана,ал осы ғасырдың өзінде шамамен 4 есе өсті.Халықтың өсу процесі өткен ғасырдың 2-ші жартысында белсенді түрде көтеріле бастады.Соғыстан кейінгі жылдары туу мен өлімнің деңгейімен анықталатын және экономикалық белсенді халықтың бөлігін,елдің еңбек ресурстарымен қамтылу деңгейін негіздейтін халықтың жас құлымы басқа демографиялық көрсеткіштерге қарағанда көп өзгереді.

БҰҰ-ның мағұлматттары бойынша 1950 жылы әлемде 60-тан асқан  214 млн.адам, 2000 жылы 590 млн.адам, ал 2025 жылы болжамдар бойынша 1110млн. адамға жететін болады. Яғни қарт адамдардың саны осы жылдардың ішінде 5 есе өссе, ал жалпы жер шарында халықтың саны осы уақыт ішінде тек 3 еске ғана өзгереді. Осыған байланысты қоғамдық қартаюы туралы көп айтыла бастады.

Қазақстанда демографиялық құрлымның өзгеруі халықтың қартаю процесінде көрініс табады. 1990 жылы 60-тан асқан адамдар тобы Қазақстан халқының 10%-нан аспаған болатын, ал 1995 жылы олар 12% болып, 2000 жылы 17%-дан асқан болса, 2050 жылы олар халқымыздың 26%-ын құруы мүмкін.

Ғылымдардың ішінде қай жас кездерін егде жас және кәрілік деп атау туралы біріңғай келісім жоқ. Адам жасының кезеңдері жөнінде көптеген субъективті пікірлер айтылды. Әр түрлі уақыттағы орташа өмір ұзақтығы мен нақты тарихи жағдайлар да өз ізін қалдырды. Ертедегі философ, әрі дәрігер Ибн Синаның айтуы бойынша кәрілік кезеңі 50-60 жастан басталады. Басқа ойшыл Гиппократ 10 кезеңді атап, оның әрбіреуін 7 жасқа бөледі. Ол адамның өмірін тұлғаның қалыптасу деңгейі бойынша емес, физиологиялық кезеңдермен өлшенеді. Көп уақыттан кейін физиологы М.Рубнер келесі кезеңдерді ұсынды: нәрестелік кезең 9 айға дейін, алғашқы балалық шақ 13-14 жасқа дейін, жасөспірімдік кезең 19-21 жасқа дейін, ересектік кезең 41-50 жасқа дейін, кәрілік 50 жастан бастап, қадірлі кәрілік 70 жастан басталады.

1965 жылы адам организімін зерттейтін түрлі ғалымдар өкілдерінің қатысуымен Мәскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдердің шағын жиналысында адамның барлық өмірін 12 кезеңге бөлген:

1. 
   жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
   
2. 
   емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
   
3. 
   алғашқы балалық шақ (1-3 жас)
   
4. 
   бірінші балалық шақ ( 4-7 жас);
   
5. 
   екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
   
6. 
   жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-13 жас, ұлдар 13-16 жас);
   
7. 
   кәмелеттік немесе жігіттік, бой жеткендік (қыздар 16-20 жас, ұлдар 17-20 жас);
   
8. 
   кәмелетке келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (әйелдер 21-35, ерлер 22-35 жас);
   
9. 
   ересек мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас);
   
10. 
    егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
    
11. 
    қариялар немесе кәрілік 74-90 жас;
    
12. 
    ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай).
    

Жас аралықтарын анықтаудағы келіспеушіліктерге қарамастан демографтардың да, физиологтары да пікірі бойынша қарттық- бұл өмірдің ұзақ кезеңі және қарт адамдарға қамқорлық жасау мемлекет пен қоғам жағынан тұрақты қолдауды қажет етеді. Бұнымен қатар, тек жас кезеңімен шектеліп қана қоймай, әлеуметтік және функционалдық жағдайларды да ескеру қажет.

Олардың ішінде ауру және физикалық сау адамдар, отбасында және жалғыз тұратындар, зейнетке шыққанына риза және риза еместер, әлі жұмыс істеп жүргендер, оның ішінде жұмысы ұнайтын және жұмысына қанағаттанбайтын адамдар, бақытсыз және бақытты, өмірге риза адамдар, аз қарым-қатынас жасайтындар мен өз бос уақытын жан-жақты белсенді ұйымдастыратын жақсы қарым-қатынас жасайтын адамдар болуы мүмкін.

2.Қарттардың зейнеткерлік өмір қалпына әлеуметтік психологиялық бейімделу.

«Бейімделу» ұғымын кеңірек алғанда адамның өзінің қоршаған ортамен «келісімі» ретінде қабылданады. Ол адамның әр түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауға дайындығынан, әлеуметтік байланыстарының тұрақтылығынан, оның қатынас дағдыларының адмдармен, табиғатпен, қоғаммен қарым-қатынас құру білімінің қалыптасқандығын көрсетед.

Әлеуметтік бейімделу дегеніміз-бұл өмірдің өзгеріп жатқан немесе қоғамдық жағдайларына, жаңа әлеуметтік ортаға индивидтің, тортың белсенді түрде бейімделуінің нәтидесі болып табылады. Жалпы қабылдаған мәліметтер бойынша зейнетке шығудың алдынғы он жылы қарттыққа бейімделудің нң қолайлы жылдары болып табылады. Дәл сол кезеңде 50 жастан асқан адамдарды жаңа өмірлік жағдайларға дайындауға шақырып, олардың өзін-өзі тәрбиелеу әрекеттеріне жағдай туғызу және оларды қолдау қажет. Психологиялық қартаюдың алдын алу үшін зейнеткерлікке шығу еңбек әрекетінің өзгеруі немесе тоқталуына арнайы дайындықтың маңызы үлкен.

Зейнетке шығуға дайындық психологиялық, физикалық және еңбек әрекетінің тоқталуына дейін кемінде 1 жыл бұрын жүргізілуі тиіс.

Қартаю- бұл адамның өмір бойы жүретін процесі. « адамның күйі жасы және орта кезеңдермен тығыз байланысты және қоршаған ортаның факторына: еңбек, тамақтану, тұрмыс, стресс және т.б.жағдайларына байланысты болады.

Адамның жасына байланысты физикалық мүмкіндіктерінің шектелуі бүкіл өмір барысындағы жинақталған кәсіби нышандар, білім, тәжірбие, шеберліктерімен өтеледі. Қарт адамдар өздерінің жастарына байланысты пайда болған өзгерістеріне қарай келесі топтарға бөлінеді:

• 
  өз ішінде қартаюдың белгілерін бекітіп, өзінің тілектері мен қызығушылықтарына қарамай, оқшалануға, жалғыз қалуға талпынады.
  
• 
  өз белсенділігін көрсетуге талпынып, барлық істерді жастармен тең орындап, жаңа істерге кірісіп, өзіне үлкен жүк артады;
  
• 
  жас кезінде атқара алмаған істердің орнын толтыруға талпынады;
  
• 
  өмірлік маңызды проблемаларды шешуден бас тартып өзінің сын көзқараспен қабылдап, үнемі ашулы көңіл-күйде болады;
  
• 
  өткен өмірі сәтсіз көрініп, олар өмірде барлығына қол жеткізбегендігі және болашаққа оларды ештеме күтпейтіндігі жайлы ойланып қиналады.
  

Зейнеткерлікке бейімделудің негізгі көрсеткіштері –бұл қартаюдың қалыпты құбылысы ретінде, ал зейнеткерлікке шығуды көп жылдық жұмыс нәтижесінде қол жеткен демалыс ретінде қабылдау болып табылады. Зейнеткерлік кезеңіне бейімделудің өлшеміне белсенділік пен өзінің уақытын толтыру шеберлігі жатады. Адамның белсенділігі оның мүмкіндіктеріне сәйкес болуы тиіс: егер ол тым көп болса, онда бұл дұрыс бейімделудің көрінісі және ол адамның әлі жас екендігінің көрсетудің қажеттігі ретінде көрсетеді. Дұрыс бейімделу өз жағдайын нақты түсінуден өір қалпы мен жоспарларының жаңа жағдайға бейімделуден тұрады. Егер зейнетке шығудың алдында адамда кәсібінен тыс қызығушылықтары, ешқашан уақыт жетпеген жақсы көрінетін іс-шаралары болса, онда бұндай адамдар өздерінің жеке бостандықтарын жақсы бейімделеді.

Жалпы зейнеткерлікке ерлерге қарағанда әйелдер жеңіл бейімделеді. Бұл әйелдердің көп бөлігінің кәсіппен тек экономикалық қыжеттіліктерді қанағаттандыру үшін шұғылданатынымен түсіндіріледі. Үйдегі міндеттермен шаруашылық жүргізумен, балаларды тәрбиелеумен айналысқан әйелдерде зейнетке шығу қанағаттану сезімін туғызады. Ал өз жұмысы үшін отбасындағы бақыттан бас тартқан әйелдер зейнетке шыққаннан кейін әртүрлі әсіресе, әлеуметтік және діни қызмет түрлерімен шұғылданады, олар өздерінің дұрыс орындаған міндеттерімен толық қанағаттануын мәлімдейді. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін барлық жақындары өлгендіктен, ал тірілері ешқандай көңіл бөлмегендіктен, өздерінің жалғыз екендігін, бос уақытты ешкімге керек емес екендігін сезінген әйелдерге өте ауыр тиеді. Мұндай әйелдер үшін зейнеткерлік жас өмірдің соңғы күндерін күту кезеңіне айналады.

Ерлер жалпы, зейнеткерлікке қиын бейімделеді, өйткені олар көп жағдайда отбасы және әлеуметтік рөлдерді кейінге қалдырып, кәсіби жұмысқа толығымен беріледі. Бұл сонымен қатар табыстың азайуына байланысты отбасындағы беделін жоғалту сезімімен ұштасады. Қартаюға бейімделудің маңызды факторы- бұл әр түрлі қызығушылықтың, кәсіптен тыс достарының болуы болып табылады. Достарының болмауы және бұрын аз көңіл бөлінген отбасына қосыла алмау қарт адамның жалғыз қалуына себеп болады. Жаңа жағдайларға бейімделудің деңгейін толығымен бейнелей алатын басты көрсеткіш ретінде зейнеткерлік өмірдің өзін-өзі бағалауын пайдалануға болады. Дәл осы көрсеткіш зейнеткерлердің өз жетістіктеріне және қазіргі жағдайына болашағына деген қатынасын анықтайды. Зейнеткерлік өмірдің өзін-өзібағалауына маңызды әсер ететін факторларына мыналар жатады:

• 
  денсаулық жағдайы, оның өзін-өзі бағалауы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым зейнеткерллік өмірдің де өзін-өзі бағалауы да жоғары болады. Бұл зейнеттегі денсаулық жағдайының жақсылығы зейнеткерлік өмірімен қанағаттанудың іргелі шарты екендігін дәлелдейді;
  
• 
  зейнетке шыққанан кейінгі кәсіби қызметпен негізделген факторлар. Олардың әсерін былай көрсетуге болады: зейнетке шыққаннан кейін аз жұмыс орнын ауыстырған; жұмысында үлкен үзілістер жоқтар, қазіргі өз жұмысымен қызығатын адамдарда зейнеткерлік өмірдің өзін-өзі бағалауы жақсы болады. Тек жаңа кәсіби тәжірибе мен беделді иелену ғана жақсы манандықты жоғалтудың орның басып, өзгерген әлеуметтік жағдайда бекінуде көмектесе алады;
  
• 
  жас мерзімі. Кәрі зейнеткерлік өмірін төмен бағалайды. Бұл бейімделу қорларының азайуымен негізделеді;
  
• 
  алдыңғы кәсіби қызметпен негізделген факторлар. Олар мен байланыс келесіден көрінеді: неғұрлым жастық шақтағы мамандық таңдаудың және кәсіби бедел сәттілігінің өзін-өзі бағалауы жоғары болса, соғұлым зейнеткерлік өмірдің де өзін-өзі бағалауы биік болады. Өткен уақыттың бай тәжірбиесі зейнеткерлік өмірдің жаңа жағдайларына бейімделуіне көмектеседі.
  

Зейнетке шығудың және еңбек әрекетін тоқтаудың өзі ағзаның физикалық тозуының алдын алуына бағытталғандығымен байланысты екені белгілі. Бұл зейнеткерлік жасынан кейінгі жұмысты тоқтаудың жағымды жағы зиянды болатыны анықталды. Өздерінің ой және физикалық қабілетіне байланысты жұмыс істей алатын және істегісі келетін зейнеткерлердің кәсіби қызметін жалғастыруы экономикалық тұрғыдан да, әлеуметтік жағынан да оң құбылыс болып табылады. Экономикалық тұрғыдан кәсіби қызметті тоқтаудың жасын белгілеу дұрыс деп есептеледі, әлеуметтік жағынан ауыр және зиянды жұмыс істейтін адамдар үшін оны ертерек тоқтауға мүмкіндік беруі тиіс.

Қартаю адамның мүмкіндіктерін шектеп оның сана-сезімін психологиясын өзгертеді. Қарт адамға мүмкін болатын әлсіздік туралы ойлар келіп, жалғыз қалу қаупі қорқытады. Жалғыз өмір сүретін өзара көмек үшін топтарға бірігу пайдалы.

Бұл адамдардың ақылы мен тәжірибесін пайдалану маңызды. Оларды клубтардың, ардагерлер кеңестерінің, денсаулық топтарының қоғамдық жұмыстарына араластыру пайдалы. Бұл қарттық жастағы адамдарға қызығушылықтары бойынша біреуге мүмкіндік береді.

Қарым-қатынас, әдебиет оқу, поэзиялық өлендер үшін мерекелік істер басндағы шай ішуде кездесіп, олар өздерін жалғыз қоғамнан бөлінген, ұмытылған адамдар ретінде сезінбейді. Бұл олардың қарттығын белсенді ететіні күмәнсіз.

Тақырып №10. Кексе жэне карт адамдарды әлеуметтік қорғаудың спенификасы мен мазмұны
1. Карт адамдарды әлеуметтік қорғау

2. Қарттарға көрсетілетін көмектер
1. Қазақстан халқының қартаю үдерісіне үш фактор әсер етеді. атап айтканда олар: бала туу деңгейінін төмендігі, өлім денгейінің, әсіресе енбекке кабілетті жастағы ер адамдар өлімінің жоғарылығы және халыктың көші-қоны. Өзініз байкағандай, қарттармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс проблемасы жалпы мемлекеттік манызға ие.

- Республикада халықтың қартаю проблемасын шешу қалайша жүзеге асырылмақшы?

- Қазакстан бірқалыпты дамып келе жаткан елдердін қатарына жатады. сондықтан халықтың қартаю проблемасын адам әлеуетін дамыту, қарттыққа лайықты кепілдік беретіндей әлеуметтік камсыздандыру жүйесін жетілдіру аркылы шешу қажет.

Қазіргі кезедеті әлеуметтік көмектін негізгі принциптері келесідей:

• накты мұқтаж тұлғаларға олардың жеке қабілеттерін ескере отырып, әлеуметтік көмекті ұсынуды қарастыратын атаулылық принципі.

• жергілікті органдарға жолыққан қарт адамдарға міндетті турле көмек көрсетуді қарастыратын кепілдік принципі.

• мекен-жайы мен қызметтер спецификасына байланысты көмектің мөлшері мен түрлерін анықтаудағы жеке ыңғайда карау принципі.

• бір уакытта бірнеше көмек түрлерін ұсыну мүмкіндігін қарастыратын кешенділік прннципі (акшалай, натуралды, кызметтер мен жеңілдіктері түріндегі көмек);

• әлеуметтік көмек көрсетуді орталықтаңдырылған шаралармен бірге ұйымдастыру мен өткізу ісінде жергілікті билік органдары мен әлеуметтік қорғаудың өздігінен жұмыс істей алу принципі.

• өмір кұнының өсуі, енбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшері мен күнкөріс минимумынын өсуіне байланысты әлеуметтік нормативтерді қайта қарауды қарастыратын әлеуметгік ықпал ету принципі.

Сондай-ақ зейнеткерлерді әлеуметтік қолдаудың материалдық қолдаумен ғана шектелмейтінің атап өткен жөн. Әлеуметтік кызмет көрсету әлеуметтік қорғаудың маңызды бағыттарының бірі болып табылалы. Қарт аламдардын отбасынан қол үзіп, жалғыз қалатын жағдайлары жиі кездеседі, сондай жағдайларда олар қолдауға, жәрдемге мұктаж. Егер бұрын кәрі адамдар үшін жауапкершілікті негізінен отбасы көтерсе, қазір көп жағдайда бұл міндет мемлекеттік және жергілікті органдарға, әлеуметтік қорға) мекемелеріне жүктеліп отыр. Қарттар мен мүгедектерге үйде. медициналық-әлеуметтік мекемелерде түрлі қызметтер көрсетіледі. Үнемі бөгде адамнын көмегіне мұктаж 15 мыңнан астам адам зейнеткерлер мен мүгедектерге арналған 76 мемлекеттік стационарлык медициналық-әлеуметтік мекемелерде өмір сүріп жатыр. 33 мыңнан астам жалғызілікті қарттарға әлеуметтік қызметкерлер үйлеріне барып кызмет керсетеді.

Республика Үкіметі мүгедектерді әлеуметтік, медициналык, кәсіптік және еңбекпен оналту мәселелерін шешудің кешенді міндеттерін белгілеп отыр. Олар мүгедектерді оңалту және әлеуметтік-тұрмыстық бейімдеу жөніндегі іс-шаралардың ауқымды тізбесін қамтиды. Ардагерлер мен мүгедектерге жыл сайын санаторий-курорттық ем көрсетіледі, бұл мақсатқа қаржы жергілікті бюджеттен бөлінеді. Соңғы жылдары көрсетілетін әлеуметтік қызметтер тізімі ұлғая түсті. Әлеуметтік қызмет көрсету саласынын, онын ішінде мемлекеттік емес секторлардың одан әрі дамуы үшін болашақта әлеуметтік қызметтер туралы ірі жобасын әзірлеу көзделіп отыр.

Халықты әлеуметтік қолдаудың мемлекеттік саясатын іске асыру әлеуметтік әріптестік пен бизнестін әлеуметтік жауапкершілігін арттыруға, үкіметтік емес қоғамдық ұйымдарды кеңінен тартуға және пайдалануға арқа сүйейді. Онын озі елімізде қажетті әлеумсттік тұрақтылыкты сактауға мүмкіндік береді.

Сөзімді аяқтай келе, жұмыс берушілерді, қазақстандық бизнес өкілдерін Қарттар күнін өткізуте тікелей катысуға, еңбек ұжымдарында, интернат-үйлерде ардагерлермен кездесулер ұйымдастыруға қарт адамдарға материалдық колдау көрсету мүмкіндігін қарастыруға, дәстурлі қайырымдылық акцияларын және басқа да іе-шаралар өткізуге шақырамын.

Ал, кадірлі ардагерлерімізге мықты денсаулық пен ұзақ ғұмыр тілей отырып, әр кез ағайын-туыстарыныздың сүйіепеншілігі мен камқорлығына бөлене беріңіздер демекпін.

Павлодар облысында 17 кыркүйек пен 17 казан аралығы "Қамкорлық" айлығы боп жарияланды. Бұл дәстүрлі игі шара соңғы кезеңде жыл сайын өткізіліп келеді десек. Ақсуда бұл бағытта атқарылатын істер баршылық. Қаламыздың кәсіпкерлері жылда осы шараға белсене катысып жүргенін де айта кеткен жон. Сонымен қатар мекеме-ұйымдарда. оку орындарында карттарды құрметтеу кештері өткізіліп, кейінгі ұрпақ соғыс және еңбек ардагер лерімізді қуанышқа бөлеп келеді.

Шұғыл түрде көрсетілетін әлеуметтік көмек көмекті өткір түрдс қажет ететін карт адамдарға бір жолғы көмек көрсету болып табылады. Оған: ыстық тамақпен немесе азық-түлікпен бір жолғы қамтамасыз ету: киіммен, аяккиіммен қамтамасыз ету; материалдық көмекпен бір жолғы қамтамасыз ету; уақытша тұрғын үйді алуға үлес тигізу; экстрималды психологиядык көмек (сенім телефоны арқылы) пен анықтамалык көмекті (өз құзіреті шегінде) қамтамасыз ету кіреді.

Бірқатар аумақтарда халықты әлеуметтік қорғау органдарының қарамағында жасына байланысты эейнеткерлер үшін өте маңызды әлеуметтік емханалар, әлеуметтік асханалар, мамандандырылған дүкендер, тұрмыс үйлері мен басқа да объектілер бар. Маңызды бөлігін қарт адамдар құратын аз қамтылған азаматтарға қызметтер мен көмекті арзанға ұсынатын шаштараздар, кір жуу орындары, тұрмыс техникасын жөндеуге арналған шебеоханалар, жалға беру пунктері жұмыс істейді.

Атаулы әлеуметтік көмек дегеніміз- бұл жан басына шаққандағы орташа айлық табысы облыстарды, Астана мен Алматы қалаларында белгіленген кедейлік шегінен төмен адамдарға (тобасыларына) мемлекет ақшалай нысанда берілетін төлем («Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17-ші шілдедегі № 246-ІІ Заңы).

Адамға (отбасына) атаулы әлеуметтік көмектің мөлшерін уәкілетті орган жан басына шаққандағы орташа табыс пен облыстарды Астана мен Алматы қалаларында отбасының әрбір мүшесіне есептеген кедейлік шегінің белгіленген айырмасы түрінде есептейді.

Қатты ауыратын азаматтарға бригадалық көмек түрі- бұл әлеуметтік және медициналық қызметтерді ұсыну арқылы кешенді қызмет көрсету. Әлеуметтік қызметкерлер ауру адамдарға тұрмыстық сипаттағы қызметтер көрсетсе, медбикелер дәрігерлік күтімді жүзеге асырады.

Қарт адамдарда пайда болатын түйінде мәселерге қортынды жасау әлеуметтік, экономикалық және этикалық көзқарас бойынша оларға көп қырлы әлеуметтік көмек ұсынуды қажеттілігін көрсетеді. Басымды қызмет көрсету мүмкіндігінен айырылған, жалғыз басты және аз қамтылғандығымен сипатталатын қиын өмір жағдайларындағы қарт адамдарға көрсетілуі тиіс.

Ең алддымен қарт адамдардың мемлекетке, қоғамға және отбасына әлеуметтік-экономикалық тәуелділігінің дәрежесін төмендетуге үлесін тигізу алдыңғы жоспарға шығады. Қарт адамдардың әлеуметтік көмек пен қызметтерді пассивті тұтынушы рөліне түспеуіне көмек көрсету керек.

2.Қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсетудің формалар

Мемлекет қарт және егде азаматтарға әлеуметтік әділеттілік принципі негізінде жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, шығу тегі, мүліктік немесе лауазымдық жағдайы, тұрғылықты мекен-жайы, дініне қарым-қатынасына тәуелсіз әлеуметтік қызметтерді алу мүмкіндігіне кепілдік береді.

Қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы қызметтің негізгі принциптері келесідей:

• 
  адам мен азаматтың құқығын сақтау;
  
• 
  мемлекеттік кепілдіктерді ұсыну;
  
• 
  әлеуметтік қызметтерді ұсынудағы тепе-тең мүмкіндіктер мен қарт адамдардың оларға қол жеткізе алуын қамтамасыз ету;
  
• 
  әлеуметтік қызмет көрсетудің барлық түрлерінің сабақтастығы;
  
• 
  қарт жастағы азаматтардың әлеуметтік бейімделуі бойынша шаралардың басымдығы.
  

Материалдық: мұқтаждығына байланысты жәрдемақылар, мақсатты төлемдер (көмір, киім, дәрі-дәрмек алуға), экстримальді өмірлік жағдайларға азаматтарға жәрдемақылар, протездік-ортопедиялық бұйымдарды алуға арналағн жәрдемақылар.

Натуралды: алғашқы қажетті заттарды, киім, азық-түлік, тегін тамақтануды әзірлеу, қонатын жайды қамтамасыз ету.

Әлеуметтік көмекті алу барысында қарт адамдар: әлеуметтік қызмет көрсету мекемелерінің әлеуметтік қызметкерлер жағынан сыйлы қатынасқа; өздерінің құқықтары туралы ақпарат алуға, әлеуметтік көмек көрсетуден бас тартуға; әлеуметтік қызмет көрсету мекемесінің әлеуметтік қызметкерлеріне әлеуметтік қызметтерді көрсету барысында анық болған ақпараттық құпиялығына, өз құқықтарын қорғауға, соның ішінде соттық тәртіпке қорғауға құқылы.

Қарт адамдар үшін әлеуметтік қызмет көрсетудің келесі формалары анықталады:

1. 
   әлеуметтік-медициналық көмекті қамтитың үйде көрсетілетін әлеуметтік қызмет көрсету ;
   
2. 
   әлеуметтік қызмет көрсету мекемесіндегі күндізгі қабылдау бөлімінде жартылай стационарлы мекемелерінде стационарлы әлеуметтік қызмет көрсету ;
   
3. 
   қарттардың қоғамдағы бейімделуіне өзгерген әлеуметтік-экономикалық жағдайда бейімделуді жеңілдетуге бағытталған әлеуметтік-консультациялық қызмет көрсету;
   
4. 
   экстрималды жағдайлардағы көмек көрсету мақсатында жедел әлеуметтік көмекті қажет ететіндерге дереу әлеуметтік қызмет көрсету;
   

Қарт адамдарға арналған интернат-үйлер. Қазіргі уақытта Қазақстанда жалғыз басты қарттар мен еңбекке жарамсыз азаматтарға арналған 58 интернат-үйлері жұмыс істейді. Олардың ішінде 16 мыңнан астам адам өмір сүреді. Сол интернат-үйлерінің ішінде Қарағанды облысы бойынша 18 интернат-үйі жұмыс істейді.

Қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйі- бұл күтімді тұрмыстық және медициналық қызмет көрсетуді, әлеуметтік еңбек реаблитациясын қажет ететін қарттар мен мүгедектердің күнделікті өмір сүруіне арналған әлеуметтік –медициналық мекеме. Интернат-үйіне зейнеткерлік жасқа жеткен жалғызілекті адамдар және жалғызілекті адамдардың ішінен 18 жастан асқан, І, ІІ топ мүгедектері қабылданады.

Әлеуметтік қызмет көрсетудің жартылай стационарлы формаларына күндізгі және түнгі қабылдау б, бейімдеу орталықтары жатады. Бұл қызметке қарт және егде жастағы азаматтарға әлеуметті-тұрмыстық, медициналық және мәдени қызмет көрсету, олардың тамақтануын, демалысын ұйымдастыру, еңбек қызметіне араластыру және белсенді өмір салтын қолдау кіреді.

Күндізгі қабылдау бөлімі зейнеткерлер мен мүгедектерге тұрмыстық, медициналық, мәдени қызмет көрсету, олардың демалысын ұйымдастыруға, еңбек қызметіне тартуға арналған. Мұндай бөлімдердің мақсаты- қарттардың жалғыздықты, тұйықтықты жеңуіе көмектесу болып табылады. Бұл бөлімдерде қызметкерлер қарттарға бұрынғы жолдастарымен қарым-қатынас жасауға және жаңа адамдармен танысуға болатын үйдегідей жағдай құруға талпынады.

БҰҰ Бас Ассамблеясының қаулысы бойынша «азаматтық демографиялыық жағынан қарттық кезеңге өтуі мен оның қоғамдық экономикалық, мәдени және рухани өмірдегі мүмкіндіктері мен срабдал шешімдердің даму үшін ашатын перспективаларды мойындау» ретінде 1999 жылы Халықаралық қарттар жылы ретінде өткізілді.

Жыл мақсаты БҰҰ-ның қарттарға байланысты принциптерінің жүзеге асырылуына жағдай жасау ретінде анықталған. Бұл принциптер бес топқа біріктірілген:

1. 
   тәуелсіздік;
   
2. 
   қатысу;
   
3. 
   күтім;
   
4. 
   ішкі потенциалды жүзеге асыру;
   
5. 
   абырой.