Облигациялар түрлері және олардың негізгі мінездемелері

Облигация келесі тізімді қанағаттандыратын контракт болып табылады:

• 
  Облигация иесінің ақша құралдарын эмитентке ұсыну факті.
  
• 
  Келіскен уақытта эмитенттің қарыздық міндетін атқаруы.
  
• 
  Инвестордың номиналды құнның проценті түрінде немесе сатып алу бағасы мен төлеу бағасының арасындағы айырымы түрінде ұсынған құралдар үшін ақы алу құқығы.
  

Қарыз алушының қаржы жағдайына және пайда өлшеміне қарамастан облигациялар иесіне номиналдан бекітілген процент түрінде табыс әкеледі.

Облигациялардың жіктелуі оның негізінің белгілеріне тәуелді [1,3,11]

1. 
   Эмитент бойынша облигациялар:
   

• 
  мемлекеттік,
  
• 
  муниципалды (аймақтық басқару органдары),
  
• 
  корпоративтік(өнеркәсіп және АҚ) және
  
• 
  шетелдік (шетелдік заемщик) бөлінеді.
  

2. 
   Физикалық құрылымына байланысты облигациялар:
   

• 
  құжаттық (яғни, типографиялық тәсілмен шығарылған бланктар, сертификаттар және т.б түрінде)
  
• 
  құжатсыз(электронды түрінде, компьютерлік файлдар түрінде магниттіктасымалдау құрылғыларында).
  

3. 
   Айналым уақыты бойынша
   

• 
  қысқа мерзімді( 1 жылға дейін),
  
• 
  орташа мерзімді (1 жылдан 5жылға дейін),
  
• 
  ұзақ мерзімді (5 жылдан 30 жылға дейін) және
  
• 
  мерзімсіз облигацияларды ажыратуға болады.
  

4. 
   Табысты төлеу формасына қарай облигациялар
   

• 
  купондық және
  
• 
  дисконтты.
  

Дамыған елдердің қатарында қарыз өтеу сәтінде прценттерді төлеу облигациялары бар.

Облигациялардың жіктелуі [1, 3, 10, 11]-де табуға болады. Осы бөлімде бізге ақырғы 2 жіктелуі құнды қағаздарға операцияларын қолданылатын әдістерді анықтайды. Сондықтан біз айналым уақыты бойынша жіктелуді өзгертеміз және қысқа мерзімді (1 жылға дейін), ұзақьмерзімді (1 жылдан аса және 30 жылға дейін) және мерзімсіз облигацияларды ажыратамыз.

Әр облигация келесі негізгі мінездемелерге ие:

• 
  номиналды құн (par value, face value),
  
• 
  табыстың купондық ставкасы(coupon rate),
  
• 
  шығарылу уақыты(date of issue),
  
• 
  қарыз өтеу уақыты(date of maturity),
  
• 
  қарыз мөлшері(redemption value).
  

Облигациялар номиналды құнмен сатып алынады. Бірақ облигацияның ағымдағы бағасы номиналмен сәйкес келмеуі мүмкін және нарықтың жағдайына байланысты болады.

Егер облигация үшін төленген баға номиналдан кем болса, онда облигация жеңілдікпен немесе дисконтпен (discount bond), ал жоғары болса, премиямен (premium bond) сатылды деп есептеледі.

Қаржы тәжірибесінде әр түрлі номиналмен облигациялардың нарықтық бағасын тиімді салыстыру үшін курстық құн немесе құнды қағаздың курсы деп аталатын арнаулы көрсеткіш пайдалынылады. Номиналдың 100 ақша бірлігінің облигацияның ағымдағы бағасын осы формуламен анықтайды:

Мұндағы, K - облигация курсы; P – нарықтық құны; N – номинал.

1000,00 номиналды облигация курсын анықтау керек, егер ол нарықта келесі бағамен сатылса:

(920,30 / 1000,00) * 100 = 92,3;

(1125,00 / 1000,00) * 100 = 112,5.

1. 
   Кірістің купондық нормасы - бұл облигация иесіне мезгілімен кіріс төленетін пайыздық ставка. Сәйкесінше мезгілдік кіріс суммасы купондық ставканың облигация номиналының көбейтіндісіне тең және 1 жылда, жартыжылда немесе квардталда төленеді.
   

Купондық ставкасы 8.2% 1000,00 номиналды облигацияның жылдық кірісінің мөлшерін анықтау керек.

1000,00 * 0,082 = 82,00.

2. 
   Қарызды өтеу уақыты эмитенттің олблигация иесінен облигацияны сатып алу уақыты. Қарызды өтеу уақыты облигация бланкінде көрсетіледі. Іс жүзінде талдауда облигация айналымының жалпы мерзімі мен сатып алу уақыты маңызды рөлді атқарады.
   

Төменде ұзақмерзімді облигацияның және бекітілген кіріспен басқа міндеттердің,сонымен қатар, ППП EXCEL-дегі сәйкес есептеулерді шығару автоматизациялау технологиясы сандық бағаладың әдістері қарастырылады.

Купондық облигациялар қарыздың негізгі суммасын қайтарумен қатар мерзімдік ақшалық төлемдерді қарастырады. Осы төлемдердің мөлшері номиналғапайызбен айқындалатын к купонның ставкасымен анықталады. Купондық төлемдер 1,2 немесе 4 рет 1 жылда жүзеге асады. Отандық және әлемдік фондтар нарығының айналымындағы құнды қағаздарға классикалық мысал ретінде АҚШ долларының 1000,10000,100000 номиналымен Ресейдің қаржы министрлігінің ішкі валюталық қарыз алудың облигациялары болып табылады. Бұл бойынша облигациялар купондық ставка 1 жылда төленетін 3%-ға тең. Қарыз өтеу уақыты шығару сериясына тәуелді. Бірінші серия 1993 жылы шығарылды және 14.05.1994 жылдан бастап төленді. Осы кезде облигациялардың 4-ші сериясы(айналым уақыты 6 жыл, қарыз өтеу уақыты 14.05.99), 5-ші (айналым уақыты 10жыл, қарыз өтеу уақыты 14.05.2008 ), 6-шы (айналым уақыты 15 жыл, қарыз өтеу уақыты 14.05.2003),

1996 жылы қараша айында төлеу уақыты 21.11.2001 жылы АҚШ-тың 1 млрд долларының 1-ші траншының жалпы сомасының РФ-ның еврооблигацияларының 5 жылдық шығару іске асырылды. 1-ші тарнштың еврооблигациялары бойынша купон жүктемесі-9,25. Кіріс төлемі жартыжылда 1 рет іске асырылады. 25 наурызда 1997 жылы айналымға төлеу ауқытымен2004 жылы неміс маркаларының 2 млрд жалпы сомасы РФ-ның еврооблигацияларының 2-ші траншы шығарылды. Бұл қағаздар бойынша купон жүктемесі 9% жылдықпен бекітілді. Мезгілдік кіріс төлемі 1 жылда 1 рет 25 наурызда іске асырылады. Еврооблигацияларының 3-ші траншының шығуы 1997 жылдың маусымында АҚШ долларының 1 млрдсомасы шығарылды. Облигацияның айналым уақыты 10 жыл, купон жүктемесі -10%, 2 жылда рет төленетін Осы сияқты міндеттердің эмиссиясын РФ-ның субъектілерініің қатары іске асырды.

1997 жылы төлеу уақыты 2000 жылы Мәскеу Үкіметінің облигациялары айналымға шығарылды. 1 жылда 2 рет төленетін купон жүктемесі 9,5% мөлшері бектітілді.1997 жылы 24 ақпаннан бастап айналымға мемлекеттің ішкі нарығында 500 млрд сомасына ОФЗ-ПД бекітілген купондық кіріспен облигацияның 1-ші сериясы шығарылды.1 жылда 1 рет купондық кірістің төлемі іске асырылады. 20% мөлшерінде купондық жүктемесі анықталған. Шығарылудың бүкіл көлемі Ресей банкімен алынды. Ішкі нарықта ю және ф тұлғалардың арасында 1 млн рубль федераольді қарыздың облигацияның сериялары және 100000 және 50000 рубльдік номиналмен мемлекеттік жинақ қарызының кең таралғаны қолданылады. Мұндай облигацияның қарыз өтеу уақыты 1 немесе 2 жыл. Осы облигациялар бойынша купондық төлемдері өзгермелі жүктеме арқылы жүзеге асырылады. Келесі купон төленген күннің қарызын Ресейдің бірнеше күн қалғанда жүктеме мөлшері жарияланады.

2.2.1 Купондық облигациямен опреациялардың кірістігі

Жалпы жағдайда облигациялар бойынша кіріс құрамы 2 бөліктен тұрады:

1. 
   Мезгіл бойынша төлемдер және
   
2. 
   нарық бағасы мен номинал арасындағы курстық айырмашылығы.
   

1. 
   купондық,
   
2. 
   ағымды (сатып алу кезінде) және
   
3. 
   толық (қарыз өтеуге кіріс).
   

қарыз уақыты мен

эмитенттің сенімділігі.

Облигацияның қарыз өтеу уақыты неғұрлым көп болса, соғұрлым оның қауіп-қатері жоғары, сондықтан компенсация ретінде инвестор талап ететін кіріс нормасы үлкен болуы керек.

Сонымен қатар, облигацияның «сапасын» (рейтинг) анықтайтын басты фактор эмитенттің сенімділігі болуы керек .

Ең сенімді қарыз алушы мемлекет болып табылады. Сәйкесінше муниципалды немесе корпоративтік ұйымдарға қарағанда мемлекеттік облигацияның купондық ставкасы, әдетте, кем. Өйткені бекітілген жүктеме жағадайында купондық кіріс алдын ала белгілі болады және айналым уақыты аралығында тұрақты болады. Оның рөлі құнды қағаздармен опреациясында тиімділігі көп емес.

Бірақ егер облигация әр уақытта купондық төлемдердің арасында сатып алынса (сатылса), онда сатушы мен сатып алушы арасында келісім-шарт талдауында операциясының күніне қарай жиналған өлшемі білдіреді.

Жиналған купондық кіріс - ЖКК.

Отандық биржалық мәліметтерде және аналитикалық шолуларда осы көрсетткішті белгілеу үшін ЖКҚ аббревиатурасы қолданылады. 2 купондық төлемдер арасында келісім кезінде сатушы кірістерінің құрылуының механизмін төменде көрсетілген мысалдан көруге болады.

Мемлекеттік жинақ қарыз облигациясы 100000 номиналмен 10/04/96 шығарылды,18/03/97 сатылды. Алдыңғы купонның төлем уақыты- 10/01/97 Келесі купонның төлем уақыты-10/04/97. Ағымды купон жүктемесі 33,33% жылдық бекітілді. Төлем саны -1 жылда 4 рет. Облигация 18/03/97 сатылатындықтан, яғни, келесі төменгі дейін 23 күн қалғанда купондық кіріс 33,33%-ға жылдыққа тең қағаздың жаңа иесі- сатып алушы 10/04/97 алады. Оның абсолюттік өлшемін анықтайық.

Сатушы үшін бұл операция пайдалы болып ұшін келісімге қатысушылардың арасында купондық кіріс мөлшері бөлінуі керек.

Келісім уақытына жинақталған купондық кірісті осы формуламен анықтауға болады:

. 2.2

СF-купондық төлем, t- купонның бастапқы мерзімінен сату(сатып алу) мерзіміне дейінгі күндер саны, N – номинал; k– купон жұктемесі; m – 1 жылдағы төлемдер саны; {360, 365 или 366}

В = (360,365 немесе 366)- пайдалынылатын уақытша қор. (360 қарапайым пайыздар үшін; 365 немесе 366 дәл пайыздар үшін)

Қарастырылып отырған мысалды алдыңғы төлем мезгілінен 10/01/97 келісу мезгліне дейін 18/03/97 67 күн өтті. Келісу күні бойынша облигацияның мөлшерін анықтаймыз

ЖКҚ = (100000 * (0,3333 / 4) * 67) / 90 = 6203,08

ЖКҚ(дәл)= (100000 * (0,3333 / 4) * 67) / 91,25 = 6118,10.

Есептелген мән сатушы алатын купондық кірістің бөлігін көрсетеді. Өзінің купондық кіріс бөлігін алу құқығын ол облигация бағасының ЖКҚ өлшемін қосу жолымен іске асырылады.

Облигацияны сату курсын анықтайық:

Осылай, сатушы үшін облигация сату курсы 106,20-дан кем болмауы керек. Бұл курстың жоғарылауы сатушыға қосымша кіріс әкеледі. Егер курстық баға 106,20-дан кем болса, онда сатушы жағдайы төмендейді. Сәйкесінше, облигацияны сақтаудағы қалған 23 күн үшін берілетін купондық кірістің бөлігі 2 тәсілмен анықталуы мүмкін.

1. 
   Келісім кезінде ЖКҚ мөлшеріне қарағанда;
   

2. 
   ЖКҚ-нв сатып алу кезінен төлем күніне үшін анықтау жолымен:
   

Осыдан 106,20 курсы теңдік жағдайына сәйкес келеді. Сатушы мен сатып алушы купондық кірістен өз бөлігін алатын жағдайы. Кез келген курстық бағасының ауытқуы 1 жақтың жеңуіне және сәйкесінше 2-ші жақтың жеңілуіне әкеледі. Іс жүзінде берілген облигацияның минималды курсы биржада 18/03/97 108,00-ге тең, орташа-108,17. Орташа сатып алу курсы саудаласу нәтижесі бойынша 107,43 құрды, ал максималды -108,20. Сонымен нарықта сол күні МЖҚО-ны сатушылар жағына сәтті болды. Құнды қағаздарды операциялардың тиімділігін таладу процесінде инвестор үшін ағымдағы кіріс(current yield – Y) және қарызды өтеу облигация кірісі пайда әкеледі(yield to maturity – YTM).

2 көрсеткіш пайыздық жүктеме түрінде анықталады.

Ағымдағы кіріс(current yield – Y)

Бекітілген жүктемемен ағымдағы кірістің облигациялары сатып алу мерзімдік төлемнің бағаға тәуелділігін анықталады:

Сатылатын облигацияның ағымдағы кірісі нарықтағы бағаның өзгеруімен сәйкесінше өзгереді. Бірақ сатып алынған кезден жүктемесі тұрақты болып табылады. Дисконтпен сатып алынған облигация ағымдағы кірісі купондықтан жоғары болады, ал сатып алынған премиямен - төмен.

МЖҚО-сы 106,20 немесе 7,84% сатып алынған шарты бойынша алдыңғы мысалдан опреациялардың ағымдағы кірісін анықтайық.

немесе 7,84%.

Сонымен, ағымдағы кіріс k (8,33%) - купондық жүктемеден төмен, өйткені ЖКҚ-ға тең облигация премиямен сатылған.

Ағымдағы кірістің көрсеткіші сатып алу бағасы мен қарыз өтеу бағасы арасында курстық айырмашылығын қарастырылады. Сондықтан ол әр түрлі берілген шарттармен опреациялар тиімділігін салыстыру үшін қолайсыз.

Қарызды өтеуге кірістігі (yield to maturity – YTM)

Облигациялары бойынша төлемдердің ағымдағы құн мен оның нарықтың бағасымен теңдік орнататын пайыздық жүктемені көрсетеді. 1 жылда 1 рет төленетін бекітілген купонды облигациялар үшін келесі есептеуді шешу арқылы анықталады:

2.4

F-Қарыз өтеу бағасы( F = N).

(2.4) теңдігі қайсыбір итерациялық әдіспен шешіледі. Жуық мәнін келесі қатынас арқылы есетеуге болады:

2.5

Өйткені ППП EXCEL бізді осындай әрекеттерден босатады, осы көрсеткіштің маңызды қасиеттерін дәлірек қарастырайық.

1. 
   Облигациялар қарыз өтеу уақытына дейін сақталады.
   
2. 
   Алынған купондық кірістер УТМ жүктемесімен реинвестицияланады.
   

Кесте

Келтірілген есептеулерден УТМ өтеу мен кіріс пен купондық кірісті реинвестициялау жүктемесі арасында тікелей тәуелділік бар. Р-дің кемуімен УТМ-нің мөлшері өседі. УТМ-нің көрсеткішінің мөлшеріне облигация лоблигация бағасы әсерін тигізеді. Қарызды өтеу уақыты 25 жыл және 6% жылдық купондық жүктеме оның бағасынан қарыз өтеудің кіріске тәулділігі .

0. 
   суретте УТМ-нің Р бағасына тәуелділігі
   

• 
  Егер P > N, k > Y > YTM;
  
• 
  Егер P < N, k < Y < YTM;
  
• 
  Егер P = N, k = Y = YTM.
  

Осындай құнды қағаздармен ақшалық ағым операциялардың соңында облигациялардың дисконтты номиналды құн қосылатын аннуитетті көрсетеді. Осындай ағымның қазіргі құнын анықтайық:

Мысал 2.4 Жылда 4 рет төленетін 8% купондық жүктемемен және 1000 номиналмен 3 жылдық облигацияның ағымдағы құнын анықтау керек, егер дисконт нормасы 12% тең болса.

12% кіріс нормасы 900,46-ға тең бағамен облигаң\цияны сатып алу кезінде қамтамасыздандырылады.

2.6 қатынасы инвестордың облигация құнын бағалау үшін негізгі қорды көрсетеді.

Дисконт номасы 6% шарты бойынша 2.4 мысалынан облигацияның ағымдағы құнын анықтайық. Осыдан облигацияның ағымдағы құнын нарықтық пайыздық жүктеменің мөлшерін қарыз өтеу мерзіміне тәуелді болады. Тәуелділік қайтымды. Баға моделінің қорынан 2 түрлі теорема шығуы мүмкін. Олар төменде көрсетілген:

Бірінші теорема түрі облигация құны, купондық жүктеме және нарықтық жүктеме арасындағы байланысты көрсетеді:

• 
  Егер нарықтық жүктеме (кіріс нормасы) купон жүктемесінен үлкен болса, онда облигацияның ағымдағы құны номиналдан кем болады.
  
• 
  Егер нарықтық жүктеме купон жүктемесінен кем болса, онда облигацияның ағымдағы құны номиналдан көп болады.
  
• 
  Купондық пен нарықтық жүктемелер тең болған жағдайда облигацияның ағымдағы құны номиналға тең болады.
  

Мысал 2.5 1000 номиналды облигацияның айналымының уақыты 10 жыл, 1 жылда 1 рет төленетін купон жүктемесі 15%. Облигация құнын анықтау керек,егер:

А) Нарықтық жүктемесі 22%-ға тең болса;

Б) Нарықтық жүктемесі 10%-ға тең болса;

Кестелік процессор функцияларын іске асыратын қолданбалы программалардың пакеттері «Что будет, если» проблема түрінің талдауына жарайды.

Дамыған кестелік процессорларына осындай есептерді шешуді автоматтандыру үшін арнайы құрылғылары кіреді. Осындай есептерді моделдеу үшін ПППEXCEL пайдаланушыға үлкен мүмкіндіктерді береді. Ол үшін «Қойылым кестесі»- арнайы құралы пайдаланылады.

ППП EXCEL-де «Қойылым кестесінің»2 типі бар:

• 
  Бір кірумен- бір көрсетілімнің әсер етуінің талдауы үшін
  
• 
  Екі кірумен- бір уақытта 2 көрсетілімнің әсер етуінің талдауы үшін
  

1-ші шартын 2.5 мысалдың шешуге арналған ЭТ фрагменті 2.2 сур. көрсетілген.

1. 
   2.2 сур берілген мәліметтері бойынша В3.В6 ұяшықтарын толтыру
   
2. 
   –ПЗ (B6;B4;B3*B5;B3) формуласын С9 ұяшығына енгізу
   
3. 
   0-ден 10-ға дейінгі В10.В20 ұяшықтарын толтыру
   
4. 
   В9.С20 ұяшықтар блогын ерекшелеу
   
5. 
   «Данные» тақырыбынан «Қойылым кестесін» таңдау. Диалогтық терезесң шығады.(2.3сур)
   
6. 
   Курсорды «ячейка ввода столбца» аумағында қою және кіретін параметрі бар ұяшыққа атын енгізу (В4 ұяшығы)
   
7. 
   «ОК» батырмасын басу
   
8. 
   =1000-C10 формуласын D10 блогына көшіру
   
9. 
   D10 ұяшығын D11.D20. блогына көшіру
   

«Қойылым кестесі» диалогтық кестесі 2.3 сур

Теоремалардың графикалық интерфейсі 2.5 сур көрсетілген.

Облигация құнының қарыз өтеу мерзіміне тәуелділігі 2.5 сур көрсетілген.

Облигацияның ағымдағы құнының нарықтық пайыздық жүктеменің өзгеруіне тәуелділігін келесі мысалда көрсетілген.

2.6 Мысал 2.2 кестесінде мінездемелер көрсетілген облигацияларды сатып алу мүмкіндігі қарастырылады.

В және С облигациялар мінездемелері.

Облигациялар құнының «Қойылым кестесі» құралын пайдаланумен нарықтық жүктеме өзгерісіне тәуелділігінің талдауы 2.6 сур көрсетілген.

Осыдан нарықтық жүктеменің өсуімен В облигациясына қарағанда С облигациясының курстық құнының пайыздық өзгеруі үлкен болатынын көруге болады.