Практикум қолланба алғы сөЗ

1. 
   –ып, -ип, -п аффиксли ҳал фейил формасы арқалы. Мысалы: Улыстың улы күнлери алакөзлер орынларына түсип, қуўарған жүзлер күле шырай беретуғын болды.(Т.Қ.)
   
2. 
   Бағыныўшы гәптиң баянлаўышы ҳал фейилдиң –ма+й, -ме +й, (-па+й, -пе+й, -ба+й, бе+й) аффикси арқалы бас гәпке байланысып сын бағыныңқы қоспа гәп дүзеди. Мысалы: Аўыздағы өжиредек ҳеш Ким қалмай, бәри Кирилл Петровичти көриўге кеткен еди.(А.С.П.) Ой-нәзери ҳәр жерде турақламай, ол әллекимлерди излеўде.(Т.Қ.)
   
3. 
   Бағыныўшы гәптиң баянлаўышы келбетлик фейилдиң ғандай,-гендей, -қандай, -кендей, аффикси арқалы бас гәпке байланысып, ондағы ис-ҳәрекеттиң сынын билдирип келеди. Мысалы: Көз жасларға әлем теңселгендей дүнья ғыр гүбелек айланды.(Т.Қ.) Еки жас үлкенниң ишки теке тиреспеси бир үзик қара булт түсип ҳаўа шығар түсигин қоймай шаңырақты қаплап алғандай, үйдиң ишинде дем алыў оғада қыйынласты.(Т.Қ)
   
4. 
   Бағыныўшы гәптиң баянлаўышы ҳал фейилдиң- мастан,- местен,(-бастан, бестен,-пастан,-пестен) аффикси арқалы бас гәпке байланысады. Мысалы: Базар Кеше өтип кеткенине қарамастан, көшелер адамға лық толы.(Т.Қ) Суў ысырап болмастан, атыз Еркин тола баслады.(Ж.С)
   

7. 
   Шүмектиң ериген тығыны муңлы түрде салбырап, қақпағы бир қаптал салбырап турды.(М.Г) 8. Сейтжан атасына тығылып, гә моллаға, гә балаларға қарайды.(Ә.Ш) 9. Тәртип бойынша балалар геўдесин көтерип, Шәринбай қәлпеден Есимге шекем отырған он бир-он еки бала қолларын жайды. 10. Ғайып хан адамлардың келгенин сезбегендей, қасында отырғанлар менен сөйлесиўин жай-жәйўат даўам етти.(Т.Қ) 11. Шәрбайдың «ҳәўип» деген даўсынбес-алты бала қосыла мақуллап, олар да «ҳәўип» дести.(Ә.Ш) 12. Баспашылардың баспана таба алмай ояққа-буяққа қашып жүргенин көрген Ҳүрзия рухланып кетти.(М.Д)
   
   1. 
      Әйнектиң сыртында далада, боран бурынғыдан бетер ызғырып, қар дүбелейи қуўыс-қолтыққа тықсырылып уйтқыды. 2. Оған дейин кишкене үлкенлери де оянып, бәри де-кийинбестен, кими ярым жалаңаш ҳалында дайысына жармасты.(Ш.А) 3. Исмат колхоздың жумысына шығып, Қундызай почтаны тасыса болмай ма? 4. Тереклер бөртик жарып, жер жасыл липасына жамыла баслапты.(Ғ.С) 5. Қыраў түскен шашлар сийрексип, жазық маңлайына әжим торлай баслапты.(Г.С) 6. Жол барған сайын узайып, таўлар кем-кемнен булдырап қала берди.(Ш.А) 7. Аманлықтың қойыў қаслары қыймылдап, қара көзлеринде күлкиниң изи ушқынлады.(Т.Қ.) 8. Журтшылық бираз ләм-мийм қалып, аздансоң екеўара сыпсың көтерилди.(Т.Қ.) 9. Нәрестени ҳәр сүйген сайын Ақбийдайдың қаймақ еринлери дирилдеп, көзлеринен пырт-пырт жас төгилди.(Т.Қ) 10. Үй ишинде және тым-тырыслық орнап, тағы да ҳәммениң деми тарайды.(Т.Қ) 11.Үйиўли жатырған кийизлер жылдам-жылдам төселип, ортадағ ошақты айлана ҳәмме молам дөгерек отырысты. 12. Дилмаштың түсинигинен кейин шайық тығылып, нуры кете баслаған ғарры көзлерде жас көлегейледи.(Т.Қ) Шайық жүрип өткен жерде саўаш кескинлесип, адамлар үймелесип қалды.
      
      1. 
         Таң алдындағы шексиз тынышлықта мүлгиген қамыслардың ләм үрпеклери бир жағына қыйсайып, қайыстай енли жапырақларында сақлаған ақшамғы мәрўерт рең шық тырс-тырс тамып әжайып бир сес пенен әлемге қозғаў салып турған секилди.(Т.Қ) 2. Күнге қуўрап топсасы шыққан қыйсық қапы алынып, орнына таза қапы салыныпты.(Ш.А.) Қалған салықларды өндириў Қәдирбергенге тапсырылып, өзи бары менен базар етип хан алдына кетиўге мәжбүр болды. Усы ретте хан менен тиллесип, соңғы гезде уйқы бермейтуғын базы ойларын ортақласыў нийети де бар.(Т.Қ) Тамашагөйлердиң наразылығы ақшамы менен басылмай, Айдос жатқан үйдиң әтирапын адамлар айланды да жүрди. (Т.Қ) Ал көмекшилердиң кимиси жуўынып сүртинип, тағы биреўлери билектей Сары жыланларды билмей услап алғанын жолдасларына айтып болғанша асығып атыр.(Ш.С.) Жақын жылларда ғана усыманда бирқазанлар жерге аэронландай саясын салып ушып, батпақлықларда тырналар сыңар аяғына қонып отыратуғын еди.(Ш.С.)
         

1. 
   Бағыныўшының баянлаўышы шәрт мийилдиң-са, -се, аффиксли формасында болып бас гәпке байланысады ҳәм оның шәртин билдиреди. Бул форманың өзине тән өзгешеликтиң бири-бағыныўшының баянлаўышы өзиниң баслаўышы менен келисиў арқалы байланысады.
   

2. 
   Бағыныўшы гәптиң баянлаўышы ҳал фейилдиң –ма,+й, -ме,+й, (-па,+й, -пе,+й, бай,-бей) аффиксли формасы менен бас гәпке байланысады ҳәм гейде оның шәртин билдирип келеди. Мысалы: Төреш аўылдан келмей, анасы ҳеш уйқламайтуғын еди.(Н.Д.) Бирлик болмай, тирилик болмас. Сәўир болмай, тәўир болмас.(нақыл)
   
3. 
   Бағыныўшы гәптиң баянлаўышы ҳал фейилдиң –ғанша, -генше, (қанша,-кенше,)аффиксли формасы менен бас гәпке байланысады ҳәм гейде оның шәртин билдирип келеди. Мысалы: Сизлер тап усы жерге келмегенше, бизлер ҳеш жаққа кетпеймиз.Басқарыўшы жақсы болмағанша, жумыс онбайды. Мениң рухсатым болмағанша, ендиги жағында шөлкемге ҳеш бир адамды алмаңлар.(А.Ф.)
   
4. 
   Бағыныўшысының баянлаўышы –май, -мей+турып формасында бас гәпке байланысады ҳәм оның шәртин билдирип келеди. Мысалы: Айдос бий гүм болмай турып, елге тынышлық жоқ. (Т.Қ) Қатарың атқа минбей турып, өзиң атқа минбейди екенсең. (Т.Қ) Адам өзиндеги минди жөнлемей турып, басқалардан жөнли болыўды талап етиў қыйын болады. (М.Ш.)
   
5. 
   Бағыныўшы гаптиң баянлаўышы келбетлик фейилдиң –Ган, -ген аффиксли формасының орын сеплигинде (-да, -де) турыў арқалы бас гәпке байланысады ҳам гейде оның шәртин билдирип келеди. Мысалы: Сизлер болмағанда, адасар едим. Егер оны Дәрманбай сүйеп қалмағанда, оның үңгирге түсип кетиўи де сөзсиз еди. (Т.Қ) Ким биледи дейсиз, тастан өрилген усы қоршаў болмағанда, бәлки, бул бала әллеқашан суўға ғарқ болар еди.(Ш.А)
   

Төмендеги тексттен шәрт бағыныңқы қоспа гәпти ажратың Бағыныўшысының баянлаўыш формасын анықлаң.