ПоәК 042-14-3-01 20. 39/03 2009 Басылым №1

Материал	1 узелға материал шығыны,		Базисті кезеңге 1 кг материалға баға
	Базисті кезең	Есепті кезең
Құрыш	52	50	0,50
Латуль	20	19	1,00







1 тетік және бірнеше тетік есебіне құрыштың үлес шығынының индексін анықтаңыз.

Вариант А. 1Қ-420 және 1Қ-421 тетіктер. Жауабы: 0,9943; 0,9924; 0,994

Вариант Б. 1Қ-741 және 1Қ-742. Жауабы: 0,9871:0,9

Вариант В. 1Қ-421 және 1Қ-742. Жауабы: 0,9481.

3. 
   Зауыт цехтары шығарған тетіктер және ларды өндруге кеткен металл шығыны туралы базисті және есепті кезеңге мәлімет берілген.
   

Үзілісті және шектеулі құрамның металдың үлес шығыны индексін есептеңіз байланысын көрсетіңіз.

Вариант А. 1,2 цехтар. Жауабы: 0,913-0,94=0,971

Вариант Б. 2,3 цехтар. Жауабы: 1*0,13=1,002*1,011

Вариант В. Үш цех. Жауабы: 0,957=0,964*0,993.
Тақырып 7.Өнеркәсіптегі айналмалы қаржыларды статистикалық оқып зерттеу

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Айнымалы қаржылар ұғымы және статистикасының міндеттері
   
2. 
   Айнымалы қаржылардың құрамы мен құрылымын оқып үйрену
   

1. 
   Айнымалы қаржылар ұғымы және статистикасының міндеттері
   

Өнеркәсіптік кәсіпорынның айнымалы қаржысы (өндірістік бірлестіктің)-бұл өнім таратудағы және өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етүге қажетті айналу қоры мен өндірістік айнымалы қорлардың ақшалай фирмада бейнеленген жиыны.

Айналмалы өндірістік қорлардың негізгі қорлардан айырмашылығы бұлар бір өндіріс циклінде қолданылады не қатысады және өзінің құнын өнімге толығымен ауыстырылады.

Өндірістік айнымалы қорларға сонымен қатар аспаптар, құрылғылар, арзан бағалы және тез тозатын заттар және басқа заттар,олардың құнына тәуелсіз немесе құны 100 теңгеден құны төмен бірлігіне міндет мерзіміне тәуелсіз болатын заттар жатады.

Айнымалы қорлардың айналуларына тауар запасы, ақшалай қаржылар және есептеудегі қаржылар жатады.Айналмалы қаржылардың шеңбер айналымы барлық өндірістік қорлардың және айналу қорларының шенбер айналымының бөлігі болып табылады.

Шеңбер айналым процесінде айналмалы қаржылардың бір бөлігі өндіріске өндірістік запастар түрінде түседі, ал басқасы одан дайын өнім түрінде, ал үшіншісі өнімді тарату нәтижесңнде ақшалай форма түрін қабылдайды. Айналым арттырылған өнімге төлем түскенде аяқталған болып есептеледі.

Соңғы он жыл ішінде өнеркәсіптегі айнымалы қаржылар екі есе өсті, бірақта өндірістік қорлардың жалпы құнының үлесі төмендеді яғни негізгі өндірістік қорлардың өсу қарқынын алдын алумен байланысты. Бірақ та әртүрлі өнеркәсіп салаларындағы бұл қатынас өндіріс циклінің ұзақтығына және қолданылатын шикізат пен материалдың құныны тәуелді болады.

Қазіргі кезеңдегі халық шаруашылығының дамуы экономика интенсификациясының жоғары дәрежесіне және оның факторларының рөлінің өсуімен, яғни оның ішінде маңызды орын алатын халық шаруашылығы бойынша бүтіндей, өнеркәсіп бойынша жартылай айнымалы қаржылардың айналуларының тездетілуі сипатталады.

Бұл міндеттерді шешу нормаланған қаржылардың айналуларын жеделдету есебінен материалды ресурстардың шаруашылық айналымына тартуы бойынша тапсырманы орындау есебі мен жетілдірілген есептеулермен байланысты.

Бұл позиция негізінде материалдық және ақшалай шығындардың өндіріс сферасында және айналу сферасында төмендеуіне қол жеткізуге болады.

Айнымалы қаржылардың айналуын жеделдету көптеген факторларға тәуелді яғни айналу уақыты мен йналу уақытты қысқартумен байланысты.

Өнім өндіру уақытын қысқарту ғылыми-техникалық прогресс арқасында жүзеге асады.

Айналу уақытын қысқарту ең алдымен материал және дайын өнім, шикізатты орналастыру операцияларымен және құжат айналым периодымен, яғни халық шаруашылығындағы басқару және ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты.

Айнымалы қаржылар статистикасының негізгі міндеті: оның көлемін, құрамы мен құрылымын оқып үйрену; айнымалы қаржылардың пайдалану тиімділігін оқып үйрену, олардың айналуын жеделдету негізінде айнымалы қаржыларды көлемі мен өнім көлемінің өзгеруін талдау; айнымалы қаржылардың айналымын жеделдету резервін табу.

Құрылу негізі бойынша айнымалы қаржылар өзіндік және заемдік болып бөлінеді. Өзіндік қаржылардың қалыптасу негізі болып: алдағы жылдарға шығындар мен товарлы-материалдық бағалылықтардың минималды запасын қалыптастырудағы кәсіпорынның бұйрығымен мемлекеттің бөлген уставтық қоры; пайда және айнымалы қаржыларға тенестірілген пәрменді пассивтер (бөлген және төленген кезінде құрылған жұмысшылар мен қызметкелерге еңбек ақы бойынша минимальді қызметі).

Заемдік айналмалы қаржылар негізінен қысқамерзімді банк кредиті және жеткізушілердің қалыпты кредиторлық қызметімен, басқа есептеулер бойынша жартылай қамтылған қаржылардан тұрады. Бұл қаржылар өнімді таратуда және өндіріс жоспарын орындаудағы уақытша қажеттіліктер үшін, сонымен қатар мерзімді шығындарды қаржыландыруда қолданылады. Айнымалы қаржылардың құрылуы негізі баланстың пассивінде көрсетіледі.

Құрылу негізі бойынша бірнеше жылға өнеркәсіп айнымалы қаржысының құрылымын көрсетеміз.

Құрылу негізі бойынша өнеркәсіп айнымалы қаржыларының құрылымы (және аяғына, жиынға процентпен)

өнеркәсіптегі айнымалы қаржылардын құрылу негізі	2000 жыл	2005 жыл	2006 жыл	2011 жыл
Және оларға теңестірілген қаржылар Банк кредиттер Кредиторлар Басқа негіздер	38,9 43,5 9,0 8,5	35,2 47,3 8,8 8,7	33,0 50,2 9,1 7,7	30,3 53,3 6,9 8,5
жиыны	100,0	100,0	100,0	100,0

Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай өнеркәсіптегі айнымалы қаржылардың запасының қалыптасуында банк жүйесінің рөлі үнемі өсіп отырады.

Лимиттелінген бойынша айнымалы қаржылар товарлы-материалдық бағалылықтардан тұратын нормаланған айнымалы қаржылар және нормаланбаған айнымалы қаржылрға бөлінеді (көрсетілген қызмет және арттырылған тауарлар, ақшалай қаржылар, дебиторлар, басқа айнымалы қаржылар). Нормалар жолымен кәсіпорындағы қалыпты жұмыс үшін және олардың пәрменді қаржылық жағдайын қамтамасыздандыруда материалды-тауарлы бағалылықтар запасының құрылуына айнымалы қаржыларды минималды қажеттілік тағайындалады. Негізгі материалдар, шикізат, сатып алыңған жартылай фабрикат бойынша ақшалай түрдегі нормативтер олардың ортажылдық құнының шығындарын запас күндердегі нормаға көбейту жолымен есептелінеді,яғни бірнеше жылдар ішінде өзгермеген. Нормаланбаған айнымалы қаржыларға нормативтер тағайындалмайды.

Нормаланған айнымалы қаржылардың іс жүзіндегі қалдығы бухгалтерлік баланс бойынша II бөлім активінің жиынының арасындағы айырма сияқты және арзан бағаны және тез тозатын заттардың тозуының қосындысымен есептеледі (I топ II бөлім пассиві) нормаланған тауарлы материалды бағалылықтар запасы болып табылады.

Өзіндік айнымалы және оларға теңестірілген қаржылар есебінен, нормативтен жоғарысы- банк кредиті есебінен қалыптасады.

Соңғы жылдары өнеркәсіптегі лимиттелінуі бойынша айнымалы қаржылар практикада ұтымды, бірақта нормаланбаған айнымалы қаржылар құрамында көрсетілген қызмет және арттырылған тауарлар үлесі артып келеді, сонымен қатар ұйымдастырудағы тілем айналымының жетіспеушілігін көрсететін дебиторлық қызметтер де (таби 2).

Нормаланған айнымалы қаржылардың жеке элементтері арасындағы қатынас және құрамын оқып үйрену маңызды іс болып табылады. Сонғы уақытта өндірістік запастар мен алдағы период шығындарының үлес салмағының өсу тенденциясы бақыланып жүр. Нормаланған айнымалы қаржылардан басқа элементтерінің үлесі төмендеуде. Бұл құбылыс жаңа заттарды дайындау және меңгерумен байланысты өндірістік запастар мен шығындардын өсуіне дайындалатын өкім көлемінін көбеюін қажет етеді, ал айнымалы қаржылардың айналысын жеделдету дайын өнімге кірген оның бөлігінің относелді қысқаруына әкеп соқтырады. Өнеркәсіптің жеке салалары бойынша тауарлы материалды бағалылықтар запасындағы айнымалы қаржылардағы құрылым бірдей емес.

ТМД өнеркәсібінің айнымалы қаржылар құрылымы (жыл аяғына, процентпен)

Көрсеткіштер атауы	2000 жыл	2005 жыл	2008 жыл
Айнымалы қаржылар Оның ішінде нормаланған тауарлы – материалдық бағалылықтар Нормаланбаған айнымалы қаржылар Олардың ішінде арттырылған тауар және көрсетілген қызмет Ақшалай қаржылар Дебиторлар Басқа айнымалы Қаржылар	100 80,2 19,8 8,6 6,2 4,0 1,5	100 80,9 19,1 8,2 6,0 3,8 1,1	100 80,3 19,7 8,7 5,6 5,0 0,4

Өндіруші өнеркәсіпте аяқталмаған өндіріс, өзіндік өндірістің жартылай фабрикаттары және өндірістік запастар өңдеуші өнеркәсіпке қарағанда аз үлес салмағын ашады.

Машина жасауда аяқталмаған өндіріс және дайындаудағы жартылай фабрикаттардың көрнекті үлесін құрайды.

Шеңбер айналымы процесіндегі орнына байланысты барлық айнымалы қаржылар өндірістегі айнымалы қаржылар мен айналудағы айнымалы қаржылар болып бөлінеді. Өндіріс сферасындағы олардың негізгі бөлігі- бұл өндірістік қорлар. Бұған еңбек заты яғни кәсіпорындағы өндірістік запас түріндегі (шикізат, отын, негізгі және көмекші материалдар) тара және таралық материалдар, жөндеуге керекті запас бөліктер, аяқталмаған өндіріс және жартылай фабрикаттар, алдағы период шығындары.

Айнымалы қаржылардың құрылу негізімен құрамы I схемада көрсетілген.

Және оған теңестірілген айнымалы қаржылар	Заемдық айнымалы қаржылар
	Мемлекеттік банк кредиті	Кредиторлық қызмет	Басқа негіздер

Барлық айнымалы қаржылар

Схема I. Өнеркәсіптегі айнымалы қаржылар құрамы мен олардың құрылу негізі.

3. Айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының статистикалық көрсеткіштері.

Барлық айнымалы қаржылардың пайдалану сипаты үш айналу жылдамдығының көрсеткішімен көрсетіледі.

1) Берілген периодтағы айналым саны (айналу коэфиценті)- Кайн

2) айналмалы қортындыларды бекіту коефициенті – Кбек.

3) бір айналымның орта ұзақтығы (айналу жылдамдығы) күндегі – В.

Айнымалы қаржылардың айналым саны бойынша айналу көрсеткіші берілген периодтағы кәсіпорынның бағасындағы әрекет ететін таратылған өнім құнын осы периодтағы айнымалы қаржылардың қалдығына бөледі, яғни мына формуламен Кайн =Error: Reference source not found

бұндағы ТӨ – таратылған өкім,

Қ қар - қалдық қаржы.

Бұл берілген периодта айналымда қатысатын айнымалы қаржылар манерімен түсіндірілетін авансыланған айнымалы қаржылардың 1 теңгесіне келетінімен түсіндіріледі.

Айнымалы қаржылар мөлшері бір күннен екінші күнге өзгеріп отыратындықтан олардың мөлшері әрбір берілген периодта орта шамасы бейнелейді – орта айдан орта арифметикалық не орта хронологиялық сияқты алынатын айнымалы қаржылардың орта қалдығы.

1983 ж жоспарынан бастап жаңа айналу көрсеткішін қалданады, периоды аяғындағы қалдықтан шығатын нормаланған айнымалы қаржылар бойынша анықтайды (ОСнк). Бұл жағдайда айналым таратылған өнімнің өзіндік құнымен түсіндіріледі. Айнымалы қаржылардың бұндай көрсеткімі айнымалы қаржыларды жоспарлауды келешекте жоқсартуға қажетті, есептің өзара шаруашылық айналым тауарлы материалдық бағалылықтардың пайдалану тиімділігімен бірге жоспарлы тапсырманы тандауын тұғызады.

Сонымен қатар айналым жылдамдығыныңкөрсеткінетерінің жалпы және бөлігінің арасындағы сәйкес келмеушілік болады.Жеке көрсеткіш өзіндік құн бойынша айналған қаржылар негізін де, ал жалпы көрсеткішті бағадағы таратылған өнім қосындасы бойынша есептеледі. Тағы бір фактордың әсер етеді – таратылған өнім ректабельділігі (таратудағы пайданың таратылған өнімнің өзіндік құнына қатынасы).

Айналым ұзақтығын екі жалпы көрсеткішпен есептеу дұрыс:

Біреуі, таратылған өнімнің өзіндік құнынан шыға айналу жылдамдығы жеке көрсеткішін жиыныл шығаруға қажетті.

Баскасы, кәсіпорынның бөлшек сауда бағасының таратылған өнім өзіндік құнының шығатын – айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының жалпы сипаттамасы үшін, бұл көрсеткіштер айырмашылығы айналу ұзақтығының рентабельділігі әсер етеді: пайда бұл айырма миеус тоңбасымен көрсетіледі, плюс таңбасымен көрсетіледі. Таратылған өнімнің айналу коэфициенті келесі формуламен көрсетіледі.
Кайн = =  = + .
Бұл жердегі

ТӨ – таратылған өнім, Қ қар – қалдық қоржы, ө төз таратылған өнім өзіндік құны.

- торатылған өнімнен түскен пайда бұл формуладан таратылған өнім рентабельділігін денгейінің өзгеруімен байланысты айналу

жылдамдығының өзгерісін алдын ала тағайындауға мүмкіншілік туады.

Айналу көрсеткіштерін есептеуді мысал арқылы көрсетейін.

Кәсіпорын I кварталда есепті айдың 1250 мың теңге қосындысына өнім таратты. Өнімнің өзіндік құны – 1000 мың теңге.

Нормаланған айнамалы қаржылардың қалдығы I кварталда:

I январь Қ қар (3) 260

2 февраль Қ қар (2) = 200

(мың теңге) құрайды.

1 март Қ қар (3) = 300

1 апрель Қ қар (4) = 240

Кварталдағы айнымалы қаржылардың орта қалдығын орта хронологияның формуласымен есептейді.

Таратылған өнімнің өзіндік құнынан шыға отырып кварталдағы айналым санын анықтаймыз

3. 
   кобейтсе, онда 2 % айналым саны да өседі.
   

Айнымалы қаржылардың бекіту коэфициенті

В= , В =

(ай – 30 күн, квартал – 90 күн, жыл – 360 күн)

Айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының көрсеткіші кәсіпорын бірлігі үшін жеке кәсіпорынның аналогиялық көрсеткішінің орта шамасын көрсетеді. Бұл жағдайда Кайн и Кбек орта арифметикалық түрленген формуласымен есептеледі.

Екі кәсіпорын үшін айналымның орта саны

Екі кәсіпорын үшін бекітудің орта саны

.

Қазақстандағы еңбек нарығының деңгейі және дамуының сипаттамасы еңбек ресурстарының категорияларымен байланысады. Еңбек ресурстары – еңбекке жарамды халық, демек нақты және потенциалды жұмыскерлер.