Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары

Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәти-

-өндірісті қорлар мен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімділікті табу; ^;

- өндірілген өнімнің саны мен сапасы;

- өткізу көлемі;

-өткізуден түскен кіріспен пайда. Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі жэне сыртқы жағдайлар айқындайды.

1. Өндірісті цорлармен цамтамасыз ету. Оған өндірістік факторлар:

- ғимарат, құрылыс,

- құрал-жабдық, аспаптар,

- өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру;

- кадрлардың біліктілігін жетілдіру;

- инновация мен инвестиция.

3.Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызмет-
терінің коммерциялыц сапасын қалыптастыру фак-
торлары: тиімді коммерциялық және жабдықтау қызмет-
тері.

Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:

1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану

- өндірістік-шаруашылық;

- көтерме сауда

- инновация;

- бағалы қағаз операциялары және тағы да басқа сияқты заңмен тыйым салынбаған кез келген қызмет түрлерімен айналысуына құқылы.

- зерттеуді бастаудан өндірісте алғаш рет игеруге дейін;

1. Меншік иесініц өзінің тәуекел етуі және мүліктік жауапкершілігі негізінде.

- мүлікті пайдаланудың құқықтарын шектеу;

- әр түрлі қызметті іске асыру;

- материалдық жауапкершілік пен өзара қаржылық қарым-қатынас шарттары мен тәртіптері;

Меншік иесінің келісім жасалған сәттен бастап кәсіпкердің іс-әрекетіне араласуға құқығы жоқ (алдын-ала келісімдер мен кәсіпорынның жарғысында және заңда көзделінген жағдайларды қоспағанда).

- келісімнің бастамаларын жүзеге асырып қаржықаражат тарту;

- интеллектуалды меншік объектілерінің, азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлкі мен жекелеген мүліктік мүдделерін қорғау;

- өндірістік бағдарламалар жасау;

- өз өнімдеріне тұтынушылар мен жеткізіп берушілерді таңдау;

- сыртқы экономикалық қызметтерді жүзеге асыру;

- кәсіпорын иесінін атынан кызметкерлер жалдау және оларды жұмыстан босату.

- үй-жай, мүлік;

- ақпарат;

интелектуалды нәтиже (пікір, жаңалық ашу, патент);

- ақша, валюта, құнды қағаздар;

- өндірістік;

- өнім өндіруге бағытталған жұмыстар мен қызмет көрсетуді атқару;

- ақпараттарды өңдеу және жинау;

- рухани құндылықтарды игеру;

- тұтынуға жататын басқа да өткізілімдер.

Бұлардың негізгі қолдану өрістері:

-өндірістік кәсіпорын және мекемелер;

- коммерциялық сауда мекемелері;

- тауар-қор биржалары;

Өнімді тиімді сату шаралары кәсіпкерліктің үшінші сатысын құрайды. Бұл процесс делдал агенттіктер, брокер немесе кәсіпорынның өз күшімен жүзеге асырылады. Бұл кәсіпкерлік технологиясының айрықша жауапты кезеңі.

- "қайда сату керек" деген сұрақтарға жауап іздеу.

- сатып алу - сату мәмілесін жүргізу;

- коммерциялық құжаттарды дайындау жұмыстары нақтылы анықталады.

- тауарларды алдағы уақытта сату үшін көтере сатып алу;

- ұйымдардан қызмет көрсету туралы міндеттемелерді жинау және оларға төлем жасау;

- тауарларды сақтайтын қоймалар мен тұрғын үйлер жалдау, өнімдерді өткізетін сауда орындары;

- тауарларды өткізу нысандары;

- несие және басқа қарыз қаражаттарын алудың негіздері;

мемлекеттік және қаржы мекемелеріне салық және басқа да міндетті төлемдерді өтеу.

Қаржылық кәсіпкерлікке сату-сатып алудың ерекше тауарлары: ақшаны, валютаны, құнды қағазды (акция, вексель, облигация, ваучер), яғни ақшаны тікелей және қосымша нысанда сату жатады. Нарықтық қатынастарға етуге байланысты ақша нарығы, валюта және құнды қағаз нарықтары бой көтерді, оларға қатысушылар:

- коммерциялық банктер;

- қор биржалары;

- кейбір кәсіпорындар мен ұйымдар;

Кәсіпкер немесе бизнестің осы саласына қатыстылар өздерінің іс-әрекеттерін құнды қағаз нарығы мен марке-тингтік қызметті ұйымдастырудан бастайды. Сөйтіп бір уақытта олар ақшаның, валюта мен құнды қағаздардың көздерін табады. Кәсіпкерлік қызметтің тағы бір нысаны — меншіктік акцияға, облигацияға, несие билеттеріне және коммерциялық құнды қағаздарға (ақша міндеттері, век-сель) қатысты құнды қағаз эмиссиясын жүзеге асырады.

Құнды қағаздар айналымының аса тараған нысаны:

- құнды қағазды кәсіпкердің өзінің сатып алуы (Да);

- оны басқа сатып алушыға жоғары сомада сатуы (Дв);

- Дв мен Да арасындағы айырма оған табыс әкеледі.

- арнайы қызметтер жатады.

Сонымен қатар халыққа ақылы немесе ақысыз түрде кеңестер беріліп, қызметтер көрсетіледі.

Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-қықтық нысандары

Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен кәсіпорын. Экономикалық категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың негізгі буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды кұқықтары бар дара шаруашылық субъектісі өзіне бекітіліп берілген мүліктерді пайдалана отырып өнім өндіреді, түрлі жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет көрсетеді.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі жэне қолданылып жүрген заңдар мен заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық-құқықтық нысандары бар:

- мемлекеттік кәсіпорын;

- серіктестік (толық жауапкершілікті, аралас және жауапкершілігі шектеулі жауапкершілікті);

-акционерлік қогам, бірлестіктер.
Кәсіпкерлік қызметке атысушылар мен олардың әріптестерінің бірігуі "серіктестік" деп аталады. Серіктестік шаруашылықтарға әріптестердің қатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар түрінде бекітіледі. Серіктестіктерді олардың құрылтайшылары құрайды.

Серіктестік шаруашылықтардың мүшелері:

- басқару істеріне қатысуға;

- оның құжаттарымен танысуына;

- тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқығы бар.

- негізгі өндірістік құрал-жабдықтар (ғимарат, құрылыс, құрал-жабдықтар);

- айналым құралдары (шикізат, материал, дайын өнім, аяқталмаған өндіріс, басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар);

- ақша қаражаты;

- басқа да құндылықтар кіреді. Серіктестіктің мүшелері:

- құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап беруге; .

- коммерциялық құпияларды сақтауға;

-құпия ақпараттарды жария етпеуге міндетті.
Толық серіктестік төмендегі негізгі екі белгісімен ерекшеленеді:

1.Кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің қызметтері олардың өз қызметтері болып саналады, ал оның міндеттері бойынша кез келген қатысушы өзінің барлщқ мүлкімен жауап береді.

2.Серіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір қатысушы серіктестіктің атынан мәміле жасаса, мүліктік жауапкершілік басқа қатысушыға жүктеледі.Сондықтан толық серіктестік отбасылық кәсіпкерлік ретінде дамып келеді. Егер толық серіктестікке оны ұйым-
дастырушылардың бәрі жеке адам ретінде кіретін болса,
белгілі бір жауапкершілікті жағдайға кезіккенде (мәселен
банкротқа ұшырағанда), өмірге қажетті күнделікті заттар-
ды қоспағанда, басқа да жеке мүліктерін, атап айтқанда:
көлік, саяжай, жиьаз, қылқалам туындысы, зергерлік
бұйымдар, басқа да құнды мүліктерді есепке алады.

Әдетте толық серіктестікті заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар құрайды. Аралас (командитті) серіктестікте бір немесе бірнеше кағысушылар несие берушілер алдында бүкіл мүліктерімен жауап береді. Біреуінің немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың әрқайсысының қоғамдастықка қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.

Бүкіл мүліктерімен тәуекелге барып отырған қатысушы қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық серіктестіктер, ал тек қана қосқан үлестерінің мөлшер шамасына сәйкес тәуекел етушілер сыртқы қатысушылар немесе командиттер деп аталады.

Салық тұрғысынан қарағанда, командитті серіктестік - жауапкершілігі шектеулі қоғам. Мүндай құрылым жауапкершілігі шектеулі командитті серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы - салық төлеу тұрғысынан қарағанда, ол - серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан алсақ, жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық. Әдетте олардың капиталы да көп болмайды.

-біріншіден, кәсіпорындар банк несиесінің кепілі бола алады;

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай келісім шарты жасалады, онда:

- кәсіпорынның аты;

- мекен-жайы;

- негізгі қызмет бағыттары;

- қызмет түрлері;

- капитал мөлшері;

- қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.

Айта кететін бір жәй - серіктестіктерді ұйымдастырушылардың ақша қаражаттарынан басқа кұнды материалдық заттар түрінде заттық үлестері, мәселен, автокөлік, жылжымайтын мүліктер болуы да мүмкін.

Қоғамдастық мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет өткізілетін жалпы жиналасында анықталады да, ал одан әрі ол тереңдетіліп, дамып отырады.

Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап айтқанда:

- жылдық балансты бекітеді;

-кірісті белгілі бір мақсатты көздеп, орынды пайдала-
нады;

-шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқын-

- қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлау-

Қоғамның негізгі жарғылық қорының мөлшері сол елдің қолданылып жүрген заңымен белгіленеді. Мәселен, жарғылық қор Австралияда - 1 000 000 шиллинг, ФРГ-де -100000 марка, Швейцарияда - 50 000 швед маркасы, Ресейде: жабық акционерлік қоғамға - 10 000 сом, ал ашық қоғамға 100 000 сом мөлшерінде белгіленген.

Акционерлік қоғамның негізгі капиталы акцияларға бөлінеді, акцияның ақшалай сомасы негізгі капитал көлеміне сай келуі шарт.

Ашық қоғамның акциялары еркін сату жолымен таратылады, оны кәсіпорындар да, жеке адамдар да сатып ала алады.