Тақырып 4. Материалдық емес активтердің есебі (ҚЕХС 38)

1. Материалдық емес активтер және оларды бағалау және тану.

2. Материалдық емес активтердің қозғалысының есебі.

3. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу.

4. Материалдық емес активтерді түгендеу.
1. Материалдық емес активтер және оларды бағалау және тану.

Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.

Өндірістік - шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына

байланысты активтер келесі топтарға бөлінеді: интелектуалдық меншік; мүліктік құқық; басқалары.

Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:

Фирма бағасы (гудвилл);

Тауар белгілері;

Ноу-хау;

Авторлық және қатар құқықтар

Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:

Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану, есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.

Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.

Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи- заттай мағынасында ғана материалдық емес болып табылады.

Материалдық емес активтер ұйымның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады. Бұл материалдық емес активтердің бастапқы құны былай анықталады:

- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;

- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда – бұл объектілерді алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға қарай;

- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда – сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.

Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімі болады, бірақ кейбір түрлері бойынша оны анықтау мүмкін емес. Пайдалану мерзімі анықталмайтын материалдық емес активтерге гудвилл жатады.

Гудвилл (фирма бағасы) – материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен , яғни түгелдей сатып алғанда немес екі кәсіпорын қосылғанда ғана пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық актиытерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық «жағымды гудвилл», ал кем болса «жағымсыз гудвилл» деп аталады. Гудвилл амортизацияланбайды, ол жыл сайынғы құнсыздану тестілеуіне жатады.

2. Материалдық емес активтердің қозғалысының есебі

Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша - материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:

2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

2710 “Гудвилл”.

Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.

2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) керсетіледі.

Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік айналымдары №12 журнал – ордерде бейнеледі.

Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:

• 
  Жарғылық капиталға салымдар жолымен
  
• 
  Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
  
• 
  Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
  
• 
  Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
  

Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын жағдайға келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.

Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда

Дебет шот 2700 «Материалдық емес активтер» (2710, 2730)

Кредит шот 1010, 1030, 3310, 4110

Құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестері есебінен енгізген материалдық емес активтерді кіріске алынғанда

Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

Кредит шот 5110 «Төленбеген капитал»

Материалдық емес активтер тегін түскенде, олардың бастапқы құны

Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

Кредит шот 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан табыстар», 6220 «Тегін алынған активтерден табыстар».

Материалдық емес активтер кәсіпорыннан әртүрлі себептермен шығады:

- сату нәтижесінде;

- әрі қарай пайдаланудың тиімсіздігіне байланысты есептен шығару нәтижесінде;

- ақысыз тегін беру нәтижесінде және т.б.

Материалдық емес активтердің істен шығуында материалдық емес активтерді қабылдау – тапсыру Актін 2 данада толтырады.

Материалдық емес активтердің шығуы кезінде олардың баланстық құны Дебет шот 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар», Кредит шот 2730 «Басқа материалдық емес активтер» жазбасы негізінде есептен шығарылады, ал жинақталған тозу сомасы келесі жазбамен есептен шығарылады: 2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы және құнсыздануы» тобы шотының дебеті, 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” шотының кредиті.

Материалдық емес активтерді сатудан табыс келесідей жазба бойынша көрсетіледі:

Дебет шот 1010, 1030, 1210 және т.б.

Кредит шот 6210 «Активтерді сатудан табыс»

Жыл соңында 6210, 7410 шығын шоттары және 5510 «Есепті жылдың табысы (зияны)» шотымен жабылады, яғни, табыстар жиынтық табыстың көбеюіне, ал шығындар оның азаюына қарай есептен шығарылады.

Тегін берілген материалдық емес активтердің құнынан есептелген ҚҚС сомасына 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар» шоты дебеттеледі, 3130 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.

Мысал. Басқадай материалдық емес активтер 120 000 теңге сату құнымен сатылды. Баланстық құны 40 000 теңге. Амортизация – 60 000 теңге.
Материалдық емес активтердің шығуының есебі бойынша

шоттар корреспонденциясы

Өндірістік - шаруашылық қызметі процесінде материалдық емес активтер моралдық тозуға ұшырайды. Басты мақсат материалдық емес активтердің моралдық тозуына байланысты шығындарды жабу көздерін табу ғана емес, өндіріс немесе айналым шығындарына амортизацияны қосу арқылы олардың құнын өтеу көздерін жасау болып табылады.

Материалдық емес активтер ұзақ уақыт бойы пайдаланылады және осы уақыт ішінде өз құндарын өнімге, амортизация есептеу арқылы көшіреді. Материалдық емес активтер бойынша бөлінетін аударымдар, олардың бастапқы құны мен пайдалы пайдалану мерзіміне байланысты есептелінген мөлшер (норма) бойынша анықталады.

Материалдық емес активтердің амортизациясы есепке алуға 2720-2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шоттары арналған:

Бұл шоттар пассивті, реттеуші контрактивті. 2720-2740 - бөлімше шоттарының кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның қалдығын, ағымдағы айға есептелінген амортизацияны және есеп берілетін айдың соныңдағы амортизацияның қалдығын көрсетеді, ал дебеті бойынша —материалдық емес активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығару (төмендету) көрсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың бастапқы құнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған нормалар бойынша әр ай сайын есептелініп тұрады.

Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықтауы тиіс. Оларда тиімді пайдалану мерзімін қолдану негізді болуға тиіс:

а) пайдалану мерзімін анықтау мүмкіндігі бар материалдық емес активтер бойынша патенттер, лицензиялар және басқалар) оларды пайдалану мерзімі арнайы нұсқаумен анықталып патентте, лицензияда көрсетіледі – 1,5, 10, 15 жыл.

ә) пайдалану мерзімін көрсету мүмкін болмайтын материалдық емес активтер бойынша (ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау, «Фирма бағасы» және басқалар), мұндай мерзім 10 жылдан аспайтын уақыт деп керсетіледі.

б) қызмет ету мерзімі жарғысында көрсетілген кәсіпорындар сатып алған материалдық емес активтер бойынша тиімді пайдалану мерзімі ретінде "а" және "ә" пунктерінде көрсетілген мерзімдер алынады, бірақ олар кәсіпорын қызметінің мөлшерлі мерзімінен аспауға тиісті.

Материалдық емес активтер пайдалану мерзімінде кәсіпорынға белгілі бір мөлшерде табыс әкелуі тиіс. Кәсіпорын материалдық емес активтерден кіріс түсіріп отырғанда олар өз функциясын атқарады, ал керісінше болса балансты «бұлдірушіге» айналып, нақты емес, бұлдыр активтерді құрайды. Бұл аксиоманы өндірістік немесе айналымның шығындарына енгізілетін олардың амортизация сомаларын есептегенде ескерген жөн. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу оның баланстық құны толық өтелгенде тоқтатылады.

Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін дұрыс және дәлелді есептеуге олардың амортизациясын өндіріс пен айналым шығындарына жатқызудың негізділгі, яғни кәсіпорын қызметінің нақты қаржылық нәтижелері тәуелді.

Материалдық емес активтердің амортизациясының бір айдағы және жыл бойындагы көрсеткішін анықтау үшін «Материалдық емес активтердің амортизациясы есептеу тізімдемесін» пайдаланады.

Амортизацияның (тозу) есептелінген сомасына 7110 «Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату шығындары», 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындары», 8415 «Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы» және басқа шоттар дебеттеледі және 2720-2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шотттары кредиттеледі. Материалдық емес активтердің амортизация сомасы тиісті машинограммалар мен есеп регистрлеріне тіркеледі.
4. Материалдық емес активтерді түгендеу.

Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында кәсіпорынның меншіктік құқы бар материалдық емес активтердің нақты бар болуы; олардың баланста дұрыс және уақытында көрстеілуі материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, мамандық тозырауға ұшыраған активтер тексеріледі. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектілерінің толық сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі, амортизациялау нормасы, объект пайдаланылатьн құрылым және басқа мәліметтер көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында объектінің нақты барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын растайтын құжаттар тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдық емес активтердің объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар жатады.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ұзақ мерзімді активтерге не жатады?

2. Материалдық емес активтер дегеніміз не, олардың қандай түрлері бар?

3. Материалдық емес активтерді қандай түрлері бар?

4. Материалдық емес активтердің есебі бойынша қандай құжаттар толтырылады?

5. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу айтыңыз.

6. Материалдық емес активтердің түгендеуін жүргізудің тәртібін айтыңыз.

1. Құнсыздану. Орны толтырылатын құн. Сату бойынша шығындарды алып тастағандағы әділетті құн.

2. Құнсызданудан алынатын зиянды тану. Құсызданудан алынатын зиянды қалпына келтіру (реверсирование).

3. Активтердің құнсыздануының есебін ұйымдастыру.

Құнсыздану – активтердің баланстық құндарының төмендеуі. Келесі ұзақ мерзімді активтер бойынша анықталады: негізгі құралдарға және материалдық емес активтерге (соның ішінде гудвилға да) және тек қана перспективті түрде қолданылады.

Активтік нарық – бұл төменде келтірілген талаптардың барлығы сақталатын нарық:

- нарықта мәміле объектілері біртекті болып табылады;

- әдетте, кез келген уақытта мәміле жасағысы келетін сатушылар мен сатып алушылар табылуы мүмкін;

- бағалар туралы ақпаратқа баршаның қолы жетеді.

Кәсіпорындарды біріктіру туралы келісімнің күні бірігетін тараптардың арасында елеулі келісімге қол жететін күн болып табылады, және, жария листингісі бар ұйымдар болған ретте, жұртшылықтың назарына жеткізіледі, дұшпандық жұтылу жағдайында біріккен тараптардың арасында елеулі келісім жасалатын күн сатып алынатына ұйым иелерінің жеткілікті саны осы сатып алынатын ұйымға бақылау орнату туралы сатып алушы-ұйым ұсыныс қабылдаған күн болып табылады.

Баланстық құн – жинақталған амортизация және құнсызданудан болған жинақталған залал сомасы шегерілгеннен кейін актив көрсетілетін сома.

Қозғалысқа келтіретін бірлік – бұл басқа активтерден немесе активтер тобынан түсетін ақшалай қаражаттар тасқынына едәуір дәрежеде тәуелді емес ақшалай қаражаттардың түсімін қамтамасыз ететін ең аз бірегейлендірілетін активтер тобы.

Корпорациялық активтер – бұл қарастырылатын қозғалысқа келтіретін бірліктер, сол сияқты басқа да қозғалысқа келтіретін бірліктер ретінде ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне салым салатын іскерлік беделден басқа активтер.

Шығару шығындары – бұл қаржы шығындарын және, пайдаға салынған салық жөніндегі шығыстарды қоспағанда, активтің немесе қозғалысқа келтіретін бірліктердің шығарылуына тікелей байланысты қосымша шығындар.

Амортизацияланатын құн – актив сатып алуға шыққан нақты шығындар немесе өзіндік құн шегеріліп, қаржы есептілігінде нақты шығындардың орнына көрсетілген басқа өлшем.

Амортизация – бұл активтің амортизацияланатын сомасын оның пайдалы қызмет мерзімі ішінде жүйелі түрде бөлу.^*

Сатуға жұмсалған шығындар шегерілген әділ құн – бұл жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың арасында мәміле жасалған кезде, шығару шығындары шегеріліп, активті немесе қозғалысқа келтіретін бірліктерді сату жолымен алуға болатын сома.

Құнсызданудан болған залал – бұл активтің баланстық құнының немесе қозғалысқа келтіретін бірліктің оның өтеу сомасынан асатын сомасы.

Активтің немесе қозғалысқа келтіретін бірліктің өтеу сомасы екі өлшемнің ең үлкені: оны сатуға шыққан шығындар немесе шегерілген оның әділ құны немесе оны пайдалану құндылығы болып табылады.

Пайдалы қызмет мерзімі – бұл не:

- ұйым активті пайдалануды көздейтін уақыт кезеңі;

- өндіріс бірліктерінің немесе ұйым активті пайдаланудан алуды күтетін сол сияқты бірліктердің саны.

Пайдалану құндылығы – бұл активтен немесе қозғалысқа келтіретін бірліктен алынуы күтілетін ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарының дисконтталған құны.

Активтің баланстық құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі. Активтің құнсыздануынан залалдың туындау мүмкіндігін көрсететін кейбір белгілер сипатталған. Осы белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауға тиіс.

Ұйым әрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауға тиіс.

Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына қарамастан, ұйым:

- пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе пайдалану үшін әлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның баланстық құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мәніне жыл сайын сынақтауға міндетті. Құнсыздануға ондай сынақтама жылдық кезең ішінде кез келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған жағдайда, орындалуы мүмкін. Әр түрлі материалдық емес активтер әр түрлі уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін. Алайда, егер мұндай материалдық емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса, ол осы ағымдағы жылдық кезеңнің соңына дейін құнсыздануға сынақталуға тиіс.

Материалдық емес активтің өз баланстық құнын өтеу үшін жеткілікті болашақ экономикалық пайдалар іздестіру қабілеті, әдетте, актив пайдалануға қол жеткізілгеннен кейінге қарағанда, ол пайдалануға қол жеткізілгенге дейін неғұрлым жоғары шектеусіздік дәрежесімен сипатталады. Сондықтан, ең болмағанда, пайдалану үшін әлі қол жеткізілмеген материалдық активтің баланстық құнын құнсыздануға жыл сайын сынақтауды талап етеді.

Пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес актив, оның мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің бар-жоғына қарамастан, оның баланстық құнын өтелетін сомасымен салыстыру арқылы жыл сайынғы негізде құнсыздануға сынақталуға тиіс. Алайда, ондай активтің өтелетін сомасына алдыңғы кезеңде жасалған ең соңғы есептеулер, төменде келтірілген өлшемдердің барлығы қанағаттандырылған жағдайда, ағымдағы кезеңде құнсыздануға сынақталған кезде пайдаланылуы мүмкін:

- егер материалдық емес актив басқа активтер немесе активтер тобы қозғалысқа келтіретін ақшалай қаражаттардан әдәуір дәрежеде тәуелсіз болатын пайдалануды жалғастырудан ақшалай қаражаттардың тасқындарын қозғалысқа келтірмесе, және сондықтан да өзі жатқызылған қозғалысқа келтіретін бірліктің бір бөлігі ретінде құнсыздануға сынақталса, және, егер мұндай бірлікті құрайтын активтер мен міндеттемелер өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшырамаса;

- өтелетін соманы ең соңғы есептеу нәтижесі активтің баланстық құнынан әжептеуір асатын өлшем болса;

- өтелетін соманы соңғы есептеген кезден бастап болған оқиғалар мен өзгерген міндеттемелерді талдау ағымдағы кезге анықталған өтелетін соманың активтің баланстық құнынан аз болатыны неғайбіл екендігін дәлелдейді.

Жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін тараптардың арасында жасалған мәміледе сату туралы міндетті күші бар шарт бойынша, осы активті шығаруға тікелей жатқызылған қосымша шығындар ескеріліп түзетілген баға активті сатуға шыққан шығындар шегерілген оның әділ құнының ең жақсы дәлелі болып табылады.

Егер сату туралы міндетті күші бар шарт болмаса, бірақ актив белсенді нарықта сатылатын болса, онда шығаруға шыққан шығындар шегерілген оның нарықтық бағасы оны сатуға шыққан шығындар шегерілген активтің әділ құны болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы әдетте тиісті нарықтық баға болып табылады. Сатып алушының ағымдағы бағасы болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды бағалау үшін, осы мәміленің күні мен бағалау күні арасындағы кезеңде экономикалық жағдайларда елеулі өзгерістер болмаған жағдайда, ең соңғы мәміленің бағасы негіз бола алады.

Сату туралы міндетті күші бар шарт немесе активке арналған белсенді нарық болмаған жағдайда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құнды анықтау үшін ұйым есепті күні жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы келетін және бір-біріне тәуелді емес тараптардың арасында мәміле жасау кезінде шығарылу шығындары шегерілген активті шығарудан алуға болатын соманы неғұрлым анық көрсететін ақпарат негіз болады. Ұйым осы соманы анықтау кезінде тап сол саланың шеңберіндегі осындай активтермен жасалған соңғы операцияның нәтижесін ескереді. Ұйым басшылығы шұғыл түрде сатуға мәжбүр болған жағдайларды қоспағанда, сатуға шыққан шығындар шегерілген әділ құн мәжбүрлеп сатуды көрсетпейді.

Активтердің құнсыздануынан болған залалдар баланстық құнның өтелетін құннан асуына тең. Өтелетін құн активтің таза сату және дисконтталған құндарымен (оны қолдану құны) анықталады. Таза сату құны есептен шығару бойынша тікелей шығындарды, қаржылық шығындарды және табысқа салынатын салықтарды шегеріп тастағандағы нарықтық баға бойынша анықталады.

Жекелеген активтердің құнсыздануынан болған залалдарды тануға және бағалауға қойылатын талаптар белгіленеді. Қозғалысқа келтіретін бірліктердің құнсыздануынан болған залалдарды тану және бағалау мәселелері.

Егер активтің өтелетін сомасы оның баланстық құнынан аз болған кезде ғана, баланстық құн активтің өтелетін сомасына дейін азайтылуға тиіс. Бұл азайтылу құнсыздану залалы болып табылады.

Қайта бағаланбаған актив бойынша құнсызданудан болған залал пайдалар мен залалдар туралы есепте танылады. Алайда, қайта бағаланған актив бойынша құнсызданудан болған залал, құнсызданудан болған залал осы активті қайта бағалаудан қосымша капиталдың өлшемінен аспаған жағдайда ғана осы активті қайта бағалаудан қосымша капиталдың азаюы ретінде тікелей танылады.

Құнсызданудан болған залалдың бағалау өлшемі ол жатқызылған активтің баланстық құнынан көп болған кезде, егер мұны басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты талап етсе ғана, ұйым міндеттемені тануға тиіс.

Құнсызданудан болған залал танылғаннан кейін осы актив бойынша амортизациялық аударымдар активтің өзгертілген баланстық құнын бөлу үшін, оның жою құнын шегере отырып (егер ондайлар бар болса), оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде болашақ кезеңдерде түзетілуге тиіс.

Құнсызданудан болған залалдар танылған жағдайда, кейінге қалдырылған барлық салықтық активтер немесе міндеттемелер 12-“Пайдаға салынатын салықтар” IAS Халықаралық стандартына сәйкес активтің өзгертілген баланстық құнын оның салықтық базасымен салыстыру арқылы анықталады.

Өтелетін құнның есебі активтер топтары бойынша немесе жеке активтер бойынша іске асырылады, ал мүмкін болмаған жағдайларда оларды анықтау – табыс әкелетін минималды активтер тобының шегінде пропорционалды есеп қолданылады.

Мысалы, жабдықты сатудың таза құны 500000 теңге, ал өтелінетін құны 540000 теңге. 540 000 теңге, 500 000 теңгеден көп болғандықтан, орнын толтыру құны 540 000 теңге болады. Егер активтің баланстық құны тестілеу күніне 600 000 теңгені құраса, негізгі құралдардың құнсыздануынан зиян 60 000 теңге (600000-540000) болады. Сонымен келесідей жазбалар жасалады:

Дебет шот 7420 «Активтердің құнсыздануы бойынша шығындар»

Кредит шот 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»

Құнсызданудан болған залалдар қайта бағалау резервтері бойынша есептен шығарылады. Есептелген амортизация перспективті түрде түзетіледі – болашақ есепті кезеңдерде тиімді пайдалану мерзімі ішінде қайта есептеледі.

Активтердің құнсыздануынан болған залалдардың орнын толтыру қайта бағалау резервтеріне қосылады, осымен бірге қайта бағалаудан кейінгі баланстық құн қайта бағалауға дейінгі қалдық құнынан аспайды. Есептелген амортизация түзетіледі. Әдетте гудвилдар бойынша залалдардың орнын толытыру жүргізілмейді.

Түсініктеме жазбаларында сегменттер бойынша активтердің құнсыздануынан пайда болған залалдар ашып көрсетіледі.

3. Активтердің құнсыздануының есебін ұйымдастыру.

Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды шоғырландырып есепке алу үшін бухгалтерлік есепшоттарының үлгілік жоспарында 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар» шоты аранлған. Құнсызданудан болған нақты залалдарды анықтағанда, арнайы есептеулердің негізінде баланстық құны өтелетін сомадан асқан сомасына келесі бухгалтерлік жазба беріледі:

Дебет шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар»

Кредит шот 2410 «негізгі құралдар»

Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің пайдалары немесе залалдары есебіне жатқызылады.

Егер айтылған залалдардың сомасы мекеменің пайдалары есебіне жатқызылса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:

Дебет шот 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған залалы)»

Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар»

Егер негізгі құралдардың құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің залалдарына (шығындарына) жатқызылса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:

Дебет шот 7420 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар»

Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар».

Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдарды мекеменің алдын-ала арнайы жасалған резерв есебіне жатқызса, онда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:

Дебет шот 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв»

Кредит шот 2430 «Негізгі құралдар құнсыздануынан болған залалдар».

1 Құнсыздану деген не?

2. Құнсызданудан залал қалай танылады?

3. Негізгі құралдардың құнсыздануынан болған залалдар есебі қай шотта есепке алынады?

4. Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар қай шотта есептеледі?

1. 
   Тақырып 6. Ұйымның міндеттемелерінің есебі
   

1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.

2. Займдар есебі

3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп айырысулардың есебі

4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп айырысулардың есебі

5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің табыстарының есебі.

6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.

Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстардың ұйымнан кетуіне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.

Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:

1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;

2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;

3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.

Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек (ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті). Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.

Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:

• 
  ақша қаражаттарын төлеу;
  
• 
  басқа активтерді беру;
  
• 
  қызмет көрсету;
  
• 
  бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
  
• 
  міндеттемелерді капиталға ауыстыру.
  

Қысқа мерзімді міндеттемелер ұйымның қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа өз наразылығын көрсете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.

Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек: оны ұйымның операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді; есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.

Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:

1. 
   қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
   
2. 
   ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
   
3. 
   кредиторлық қарыздар:
   
   • 
     төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
     
   • 
     сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
     
   • 
     салық бойынша қарыздар;
     
   • 
     төленуге дивидендтер;
     
   • 
     негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері арасындағы қарыз;
     
   • 
     акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
     
   • 
     басқа да кредиторлық қарыздар.
     
4. 
   төленуге тиісті есептелген шығындар;
   
5. 
   алдағы кезең табыстары;
   
6. 
   көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.