Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник № 4(5), 2010
112
арқылы тәрбиелеген. Әдетте "Қызым, саған айтам, келінім, сен тында" деп құлаққағыс
еткен.
Қазақтың ұлы ағартушысы : әрі этнографы Ыбырай Алтынсарин ӛзінің
лингвистикалық еңбектерінде әйел тілін этнографиялық шығармашылығында келін
тілін арнайы сӛз қылады. Қазіргі ауылдық жердегі ескі дәстүрмен тәрбиеленген
келіндер атасының, қайнағасының, әжесінің қайнысінің аттарын атамай, еркелетіп ат
қою дәстүрін сақтап келеді. Бұл - ӛз алдына жеке сӛз ететін мәселе. Ал қыз сӛзінің,
сӛйлеу әдебі жӛні мүлде басқа. Қазақ қызы - әлемдік әйел затының құрамдас бір бӛлігі.
Әйел - қыз емес, бірақ оның қызға деген ықпалы зор. Қыздың тілі анасына қарап
шығады. Шешесі тілге келгенде шерменде болса, қызы қайтіп анасынан ӛнеге алсын!
Екі түрлі анадан екі түрлі қыз ӛседі. Ала тілінде сайраған қазақ қызы мен орыс тілді
қазақ қызы — екеуі екі түрлі әлем.
(Мӛңке би) бӛгде тілді ұлға шықса, бір жӛні
болар-ау, тек екеуі бірдей жатұлттық
боп, "ұл ұрымға, қыз қырымға" кетсе - қасірет шегу сонда болар!
Қыз деген — басына үкі тағып, үлпілдеп ӛсіп, ерке күн кешкен, ӛзге босағаны
аттамаған, етегін жел ашпаған бүлдіршін.
Қазақ қызды сыйлап, ерекше құрметтеген. Қызды, қайталап айтамыз, тӛрге
отырғызған.
Қазақ эпосында, мысалы, былай дейді:
Түрегеп күйеу іззет қып,
Қыздарға тӛрден жай берді.
Гүлбаршын сұлу айдай боп,
Қысыр емген тайдай боп,
Оң жағына барды енді.[1].
Қазақта кӛшті қыз бастаған.
Кӛшкенде кӛштің кӛркі - кӛгершінім...-, дейді ескі жырда.
Даудың түбін қыз бекіткен.
Судың түбін шым бекітеді,
Даудың түбін қыз бекітеді,-дейді [2]. . Қызды олжа деп сӛйлеу де кездеседі: Қыз
деген ердің олжасы,
Әлі жеткен алады, - дейді Алпамыс жырында [3]. Қызды алдымен жеңгесі
мәпелеп, қадірлеген.
Асан Қайғы:
Қадірін жеңге білмесе,
Қыздың аты - қыз. "Кеткен қыз шиден тысқары". Ерге шықпастан оң босағада
босанған қыз - қыз емес, қырқын.
Біздің қазақ дұрыс айтады: "Қызды кім айтпайды, қымызды кім ішпейді". Қызды
әлемнің қанша халқы болса - соның бәрі жақсы кӛреді. Кімнің болса да жаны сүйетіні
қыз, қыз болғанда да пәктігі сақталған қыз және бұл - кездейсоқ емес, анығы сол -
мұның ӛзі телегония тиімділігі атты ғылымға құрылған.
Бұл қағиданың иесі - XIX ғасырда атақты Чарльз Дарвиннің досы, Лорд Мортон
кейін Феликс Ледантек ӛзінің "Жеке адам, эволюция, ұрпақ жалғастығы және жаңа
дарвинстер" деген еңбегінің "Телегония немесе алғашқы айғырдың әсері" атты
тарауында әйелдің ұрпағының қандай болмағына ол тӛсектес болған бірінші еркектің
ықпалы зор болатынын, ұрпақтың генефондын баланың ӛз, әкесі емес, сол алғашқы
еркек қалайтынын мәлімдеді. Алғашқы еркек белгілі бір әйелдің пәктігін бұзу арқылы
оның: келешекте туатын барлық балаларының генетикалық әкесі болатынын ескертті.
Себебі алғашқы жанасқан еркектің шауһатының табы бір бұрышта мәңгі қалып, кейін
әсерін тигізеді екен. Бұрынғы еуропалық ел басқарғандар алғашқы түн құқығы деген
артықшылықты пайдаланып, асылдандыруға атсалысқан.
Қазақстан тарихында әйел әрқашан үлкен роль атқарған.
Қазақ эпостары мен ауыз
әдебиетінде қазақ әйелдерінің жанқиярлығы мен мейірбандығы әрдайым
жырланып, әлемдік қауымдастық тарапынан құрмет пен сенімге бӛленген.
Томирис /Тұмар/, Қарашаш, Домалақ ана, Айшабибі сияқты қазақ халқының
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
Хабаршысы № 4(5), 2010
113
тарихында есімдері қалған әйелдердің даналығы байырғы қазақ жерінде
мемлекеттіліктің қалыптасуына ықпал етті. Одан кейініректегі тарихи кезеңнің
кейіпкерлері: Ұлы Отан соғысына қатынасушылар М.Мәметованың,
Ә.Молдағұлованың, Қазақстанда әйелдер қозғалысын ұйымдастырушылар Сара
Есованың, А.Оразбаеваның, М.Бегалиеваның, ӛнердегі әйелдер және мәдениет пен
ғылым қайраткерлері К.Байсеитованың, Л.Базанованың есімдері кӛпке мәлім. [2].
Әрбір ғұрып пен салт-жораның қоғамдық ӛмірді, қарым-қатынасты реттеуші,
үйлестіруші құбылыс екенін ескерсек, осы тұрғыда ӛмірлік мәселелерді шешуде,
ұйымдастыруда қазақ әйелдерінің орны айрықша болып келген.
Қазіргі танда дәстүрлі ұлттық сана-сезімге сай ұлттық идеологияның қалыптасуы
аса маңызды болып отырған кезеңде, әрбір мәселенің жалпыдан жалқыға деген
қағидасынан гӛрі жалқыдан жалпыға қарай бағытталғаны аса маңызды болмақ. Осы
тұрғыда, халқымыздың сан ғасырлар тезінен, ӛмір тәжірибесінен ӛткен дәстүр
жалғастығын ұстана, білгеніміз тұрмыстық санадан да әлдеқайда маңыздырақ.
Егемендіктен кейінгі кезеңдерде қалыптасқан тарихқа, ұлттық мұраға жаңаша
кӛзқарастармен келу ӛзекті болып отырған тұста философия, этнология, мәдениеттану,
дінтану, педагогика, психология, социология сынды ғылым саласы мамандарының
әйел-ана-бала-ұрпақ мәселелері бойынша зерттеу жұмыстарының берер игі
нәтижелері әлі алда екендігі сӛзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Мүсірепов (Мүсірепов F. Күнделік. Алматы, 1997, 181-бет)
2..Қазақ эпосы. Алматы, 1958. 250-бет).
3. Қазақстан Реснубликасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты. 41 қор, 1 тізбе, 256
іс, 645 парақ. 2. ОзРОММ. 461 қор, 1 тізбе, 1788 іс, 1-3 парақ. З.ОзРОММ. 461 қор, 1
тізбе, 1886 іс, 403 парақ.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада ұлттық салт-дәстүр мен әдебиеттің қыздың сӛйлеу әдебін
қалыптастырудағы рӛлі қарастырылады. .
РЕЗЮМЕ
Данная статья о воспитании девочек на основе народных традиции и о роли
литературы и искусства в формировании личности. О роли исторических личностей
Томирис, Карашаш,
Домалак ана, Айшабибі и др...воспитании девочек.
ТҤЙІНДІ ҚҦЗЫРЕТТІЛІКТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Рысқұлбекова А.Д. –аға оқытушы (Алматы қ., ҚазмемқызПУ)
ХХІ ғасырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең тұғырлы
мәселеге айналды. Бастауыш сатыдағы білім мазмұнын жаңарту біліми кеңістікті
оқушыға жеке тұлғалық тұрғыдан ұйымдастыруды қамтамасыз ететін деңгейде
ӛзгертумен қатар, оқу пәндері бойынша түйінді құзыреттіліктерін қалыптастырудың
басымдылығы берілетін білім мазмұнына да ӛзгеріс енгізудің қажеттілігі артуда.
Біздің ертеңгі болашағымыз бүгінгі күннен асып түсуіне ықпал етіп, адамзат
қоғамын алға қарай жетелеуші құдыретті күш тек білімге ғана тіреледі. Заман талабы
