Пәні бойынша оқыту бағдарламасы

Қызметтері

Шығармалары: Менің майдандас достарым, А., 1947; Алтын жұлдыз, А., 1948; Май­дан очерктері, А., 1949;Проблема народ­ности қазахского героического эпоса, А., 1953.Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1958;Майдан очерктері, А., 1959;Ел намысы - ер намысы, А., 1966;Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес, А., 1966;Сұрапыл жылдар. А., 1972;Қазақ эпосы, А., 1971;Менің майдандас достарым, А., 1985.

Мәлік Ғабдуллин туралы Борис Полевой «Елдің Ері» деген көркем очерк жазған. Очеркте бір жауынгер ән айтып отырады. Ол ән батыр Мәлік туралы екен. «- Мұның кім жайында өлең айтып отырғанын білесіз бе? Ол, жақында ғана біздің батальонға келіп, жауынгерлермен әңгімелесіп кеткен Мәлік Ғабдуллинді жырлап отыр, - деп, лейтенант Плимов бізге өлеңінің жайын түсіндірді:

– Ол, Мәлік – батыр, әрі күшті, әрі ержүрек дейді. Қыр түлкісінен айлакер, ақ бөкендей саққұлақ, жау дүрсілін қырымнан біледі. Ақ тұйғындай қырағы, бұққан жауды қиядан көреді. Темірдей қатты білектері неміс төбеттерін қырудан қалжыраған емес: қанша қырса, сонша көбейе береді. Үрейі ұшқан немістер Мәлікті көрген жерден-ақ зыта бастайды.

1941 жылдың күзінде, немістердің октябрь ішінде Москваға жасаған шабуылында жас ғалым, дивизияның барлық жауынгерлерімен бірге астананың іргесін қорғады. Руза өзенінің жағасынан асығыста қазылған тоң қатқан сазды окоп Мәліктің бірінші өткен соғыстық мектебі болды.

Мәлікке оққа ұшқан взвод командирінің орнын басуға тура келді. Сол взвод ең бір қиынға түскен, арпалыстан көз ашырмаған сол қанатты қорғады. Берілген бұйрық: немістерді өзеннен өткізбеу, қанша сұрапыл айқас болса да табан жылжытпау, ақтық күш сарқылғанша тырп етпеу еді.

Мәліктің алғаш көрген соғысы тым-ақ сұрапыл болды. Дем алдырмай, көз аштырмай, мұрын сіңбіртпей, түтеген оқ бір тынбаған аяусыз айқас ұзақ күнге созылды. Немістің бір ротасы өзеннен өтпек болып күні бойы ентеледі. Немістердің әрбір атакасын тойтарған сайын жас ғалым өзінің командирлік міндетіне сенімді түрде кірісіп, бойы түгел үйрене берді. Оның тек 43 жауынгері қалған екен. Қазылған жыралар суға толып қалған екен. Азық таусылуға жақын.

Келер күн бойы взвод үздіксіз соғыста болды. Немістер өзеннің нақ жағасына әкеліп үш машина толы жаяу әскер түсірді. Бронебойщиктер оқтың астына алып, тоқтап үлгіргенше машиналарды өртеп те жіберді. Машиналардан қарғып түсе бастаған фашист әскерлерін пулеметчиктер баудай түсірді, енді немістер біздің взводты бір бүйірінен соқпаққа айналды. Мәлік взводы осы қоршауда тағы бір тәулік соғысты. Сухарь желініп болды. Темекі бітіп, жұрт балдыр тарта бастады. Соңғы оқтар да бітуге таянды. Взводта 23 қана жауынгер қалды. Мәлік бұл жерді тастап, жау қолын кесіп өтіп, өз бөліміне қосылуға бел байлады.

Мәлік взводын үш күн бойы ағаш ішімен жүргізіп отырды. Төрт күннен бері нәр татпаған аш адамдар жауынгерлік тәртіпті бір бұзбастан келе жатты.Пулеметтерді жаяу сүйретіп, жаралыларды плащ-палаткамен алысып жүрді.

Кешке қарай алдыңғы шолғыншылар – алдымызда немістер алған деревня бар деген хабар әкелді.отряд ағаш арасына тоқтады. Зерттеуге жіберілген сержант Коваленко төрт сағат жоқ болып кетіп, қайтып келіп,деревняда немістің штабы бар,қару-құралдың мол складтары бар; әлі бекінбеген, бірақ, қору мықты деген анық хабар айтты.

Мәлік қалаға шабуыл жасап, немістердің азық-түліктерін соғыспен тартып алуға байлам жасады.

Мәлік бел байлаған шабуыл жоспарында тездік пен айла отрядтың әлсіздігін түгел байқатпауға тиіс еді . таңертен отряд деревняны қоршап алып, барлық отыз екі пулеметтен оқты бұршақтай боратты. Содан кейін, немістерге ес жидырмай, «уралап» айғай сала ,жауынгерлер қаланың төрт жағынан бірдей қаптап , деревняға өздері ұмтылды. Соғыстың нәтижесін деревняның ортасында , көшеде болған қысқа ғана қол айқаста шешілді. Немістер өлгендерін де, азық- түліктерін де, қару жарақ складтарын да тастай қашты. Гитлердің 27 қанды балағы қолға түсті. Жеті күннен кейін немістердің майдан шебін бұзып-жара мәлік отряды өз дивизиясына қарай өтіп кетті . манағы отыз екі пулеметті отряд аман алып келді . жауынгерлердің көбі өз мылтықтарынан басқа, бір-бір неміс автоматтарын ала келіпті . он алты жаралы жауынгер көтеруде келді. Ақ көңіл, алып денелі Коваленко өз полкіне төрт жасар бала вованы ала келді, ол баланы мәлік екеуі немістер өртеп жіберген деревнядағы көп өліктің ішінен тауып алған еді. Мәлікті дивизия командирі генерал Панфиловтың өзінің көргісі келді. Сұңғақ бойлы, талдырмаш жаста Панфилоф ұзақ айналдырып қарады. Шынын айтқанда мәліктің денесіне соғыстық әскери киім әлі қона да қоймаған кезі еді.- мә, саған ғылым адамы! Жарайсың! Жаман солдат болмассың, - деді ол Мәлікке жарықшақты дауысымен.»
5-тақырып Ғ.Мүсірепов

Жоспар

1. «Ер ана», «Ақлима» әңгімелері

Ғ. Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына қайта оралып, екі әңгіме жазды. Оның бірі – «Ер ана» (1942). Онда жау уақытша басып алған селода ауру немересімен қалған Наталья ананың партизандар көмген минаны жарып, неміс офицерлері орналасқан мектеп үйін өртеп, ормандағы партизандарға қосылуы суреттеледі.Кішкентай қаладағы мектепте Натальяның немересі Лида ауырып жатады. Қыз жатқан соң қауіпсіз болар деп немістер де орналасады.

– Мына бір еврейдің құрт көзін ! – деген әмір берілгенде, ақ гипстен жасалған Пушкин мүсіні терезеден атып шықты.

Мұнда автор фашистердің еврейлерге деген өшпенділігін аңғартып отыр. Олар Натальяны түн ішінде немересімен далаға шығарып жібереді. «Наталья қарға кеудесінен кіріп отыра қалған Толстой мүсінін көрді. Қалың қабақтың астынан түйіле қараған шүңірек көздер әлденені айтып, әмір етіп тұрғандай, «Аннаны» бастарда жазған «егер кегім бір алынса!» деген сөздері еске түседі». Наталья бомба көмілген жерге от жағып, кетіп қалады. Бір кезде мектептің күлі көкке ұшқанын көреді.

Ал  «Ақлима» (1944) әңгімесінде жалғыз ұлы соғыста ерлікпен өлген ананың майданнан мүгедек болып оралған Сапар деген жігітті асырап алып күтуі, оны өз баласы Қасымнан кем көрмеуі баяндалады.Ақлима баласы Қасымнан қара қағаз алған. Бірақ тағы бір хат келеді. Оны көрші қыз Нұрила оқып береді.Хат Сапар деген жігіттен екен. Оның шешесі Ақлима тұрып жатқан үйде бұрын тұрып, қайтыс болған. Баласы шешесінің қазасынан хабарсыз екен. Ол танк ішінде өртеніп, екі аяғынан айрылады. Мұрны да жасанды.Енді жасанды аяқ салғызғалы жатқанын жазады.Ақлима оны өз баласындай күтіп алуға бел байлайды. Жазушының айтпағы: соғыс талай ананы ұлынан айырды, сондықтан соғыс кезінде талай Ақлима мен Сапар секілділер «екі жарты бір бүтін» болып бірінің қайғысын бірі толтырған.

1945 жылы «Қазақ батыры» деген атпен повесі шықты. Кейін өңделіп, «Қазақ солдаты деген атпен шықты». Совет Одағының батыры Қайырғали Смағұлов бас кейіпкер Қайрош Сарталиевтің түп тұлғасы ретінде алынған.Жазушы өмірде нақты болған адамның өмір жолын тізбектеп жаза бермейді. Оларды суреткерлік елегінен өткізіп, оқиғаларды саралап, іріктеп береді.

1. 
   Романның жазылу тарихы
   
2. 
   «Шығанақ» романы
   

С.Мұқанов Москвадан Алматыға келгеннен кейін шығанақтың диқаншылық өмірі жайлы шығарма жазуды Ғ.Мұстафиннен өтінеді. Жазушы Шығанақты көре алмай қалады. Романға материал іздеп Ойылға барады. Жазушы атақты диқаншының шәкірттерімен, туыстарымен сөйлесіп, дән еккен алқаптарды аралайды.

«Шығанақ» романында екі жүйе бар. Оның бірі – колхоздан қашқан Олжабектің басынан өткен оқиғалар. Екіншісі Шығанақтың диқаншылық еңбектерімен сабақтасады. Шығанақ – романдағы басты тұлға. Жер жүзіне аты әйгілі тарихи адам. Тары өнімінен дүниежүзілік рекорд жасап, әлемді таң қалдырған. Романда Шығанақтың үй ішін қағыс қалдырмай, бар мәзірмен суреттеген. Обкомның секретары үйіне қонақ боп келгенде Шығанақтың екі әйелі бар екенін аңғарып қалады. М.Хасеновтің пікірінше, осы ескіліктің сарқыншағы жазушы тарапынан сынға ұшырамаған. Қайта бәйбіше, тоқалдың әзілдері жарасып, бірі үйде, бірі жұмыс басында жүреді.
7-тақырып. М.Әуезовтің «Абай» романы

Жоспар

Романның алғашқы кітабы 1938-1940 жылдары «Телқара» деген атпен қағазға түсті. «Оқудан қайтқанда», «Қат-қабатта» атты тараулары 1939 жылы баспасөзде жарияланды. Романға кірісер тұста Леонид Соболевпен бірігіп «Абай» трагедиясын жазды. 1940 жылдың күзінде «Телқара» атты бірінші кітап жазылып бітті. Әуелі араб әрпімен баспаға тапсырылып, кейін кирилл әрпіне түсірілген «Телқара» 1942 жылы шілде айында «Абай» деген атпен басылып шықты.Бейсенбай Кенжебаев баспа қызметкерлеріне құпиялап шығартады. «Абай» романы қызу талқыланды. Ғ.Мүсірепов «Абай» романы туралы деген мақаласында жұрттан өзгеше пікір айтты. Ол романдағы Қодар мен Қамқа оқиғасының кіргізілгенін құптамады. Құнанбайдай әкім, Абайдай ақын шыққан елге бұл оқиға мін деді. Талай елге аударылатын шығармада қазақ еліне сын болатын мұндай жайтты айтудың қажеті жоқ еді деді. Романды қазақтың елдігін танытатын шығарма деп өзінің әділ сыншы екенін танытты. Ол кезде елдік туралы сөз қозғаудың өзі қауіпті болатын.Романдағы бірнеше басты кейіпкерлерді бір-бір сөзбен бағалады. Мысалы, Сүйіндік жалтақ, Бөжей сыр бермес, Қаратай жеңген топтың қасында. Құнанбайдың шешендік сөздерін жетілдіру керектігін ұсынды. Басқа сыншылар айтқан Құнанбайдың Қодарды өлтіртудегі мақсаты оның қыстауын иемдену деген пікірге қарсы болды. Құнанбай көзі тірісінде Байсалдардың жерін тартып алды, сонда Құнанбайдың қорыққаны Қодар болып па деді. Абайдың Қуандық қызбен байланысын арзан мінезге балады.

З.Қабдолов өзінің «Менің Әуезовім» роман – эссесінің аяқталмай қалған екінші кітабында «Абай» романы туралы Қ.Сәтбаевтың пікірін келтіреді: «Абай» романы – аса көрнекті көркем шығарма ғана емес, бағалы ғылыми еңбек. «Абай» романына қалың оқырман ғана емес, әр саладағы ғалымдар да назар салмай өте алмайды. Ғалым-филолог одан фольклордың бай материалдарына қанығумен қоса, қазақ әдеби тілінің тууы мен қалыптасуын көреді. Ғалым-этнограф қазір көне заманмен қоса көнерген небір тұрмыстық бейнелер мен өмір құбылыстарын біледі. Құс салып саят құрған, қыз ұзатып, ас беруді, өлік жөнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен қазылық көріністерінің әрқайсысы жеке-жеке ғылыми-этнографиялық толайым еңбектерге пара-пар. Ғалым-экономистер Қазақстанның 19 ғасырдағы халықтың мал шаруашылығы құрылысынан нақты мәлімет алады. Ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер кесіміне шейінгі даланың заң жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды. Терең жазушының шебер қолынан шыққан «Абай» романының шын мәніндегі көркем энциклопедия екені осы ғой!» (З.Қабдолов. Дана дидар.59-б.)

1949 жылы 10 сәуірде Әуезовке екі томдық «Абай» романы үшін Бірінші дәрежелі Сталиндік сыйлық беріледі.Шетел әдебиеті мен әдеби сынында әділ пікірлер айтылып жатты. 1954 жылы «Абайды» неміс тілінде оқып, өз отандастарына насихат жүргізген неміс әдебиетшісі Альфред Курелла 1957 жылы неміс газетінде Әуезовтің шеберлігіне тамсанып мақала жазады.

Қабдоловтың «Менің Әуезовімде» «Абай» туралы, Құнанбай туралы орыс жазушысы Леоновтың мынадай сөздерін келтіреді: «Тірі пендеге бас имейтін тәкаппар Леонов өмір мен өнер туралы түгесілмес философиясын тек Әуезовпен ғана бөліспекке келеді.

• 
  Мұхтар Омарханович, Сіздің ақыл-ойыңызға, сыр-сезіміңізге суарылған Құнанбай бейнесіндей ғажайып бейне сізге дейін бүкіл әлем әдебиетінде жасалған жоқ, соны білесіз бе? Біз стандартқа айналдырған ұнамды кейіпкер, ұнамсыз кейіпкер дегендер бар, қалай ойлайсыз: Құнанбай ұнамды ма, ұнамсыз ба? Екеуінің шекарасын сіз қалай жойып жібердіңіз? Әлгі ұғымның адамдарында спектрдың екі-ақ түрі – ақ бояу, қара бояу ғана бар. Ал сіз басқа бояуларды қайдан тауып, қалай қосып жүрсіз? Құнанбайдың «адамның құны не болса, міні де – сол!» дегені қандай терең философия!» (сонда, 48-б.)
  

1. 
   Соғыс кезіндегі пьесалардың тақырыптары
   

1. 
   Соғыс кезіндегі ақындардың шығармалары
   

1. 
   Ақындардың соғыс тақырыбындағы өлеңдеріне талдау жасау
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. Шығармалары

1. 
   Бұлқышевтің «Шығыс ұлына хат, «Жауыздық пен махаббат», «Мен өмір сүргім келеді», «Өмір мен өлім туралы», «Тыңда, Кавказ» очерктеріндегі ерлік пен жауынгер арманы
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   «Есімде Айдар өзені», «Ұрыстан кейін», «Днепрге қарады» өлеңдері
   

1. 
   «Есімде Айдар өзені», «Ұрыстан кейін», «Днепрге қарады» өлеңдеріне талдау жасау.
   
2. 
   Жұмағали Сайн ақындығы туралы зерттеулерге щолу жасау (конспект)
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   «Менің майдандас достарым» очерктері
   
2. 
   «Алтын жұлдыз» кітабы
   

1. 
   «Менің майдандас достарым» очерктерін оқып, талдау жасау
   
2. 
   «Алтын жұлдыз» кітабындағы Бауыржан Момышұлы туралы әңгімелерді оқып, Бауыржан бейнесіне тоқталыңдар.
   

1. 
   М.Ғабдуллин. «Алтын жұлдыз», Алматы
   

1. 
   «Ер ана» әңгімесі
   
2. 
   «Ақлима» әңгімесі
   

1. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі Наталья бейнесін ашыңдар
   
2. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі детальдарға көңіл бөліңдер
   

3. 
   «Ақлима» әңгімесіндегі Ақлима бейнесіне тоқталыңдар.
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   Романның жазылу тарихы
   
2. 
   Романдағы Шығанақ, Олжабек бейнелері
   
3. 
   Романның көркемдік ерекшеліктері
   

1. 
   Романдағы Шығанақ бейнесін ашатын үзінділер келтіріңдер.
   
2. 
   Роман туралы ғалымдар пікірлерін келтіріңдер
   

3. 
   Романның көркемдік ерекшеліктеріне мысалдар келтіріңдер, романға бүгінгі көзқарас
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   «Абай романы» туралы пікірлер
   
2. 
   «Абай» романындағы Құнанбай, Абай бейнелері
   
3. 
   Романдағы жазушының сөз қолданысы
   

2. 
   «Абай» романындағы Құнанбай бейнесін ашатын мысалдар келтіріңдер
   

3. 
   Абай бейнесіне мысалдар келтіріңдер
   
4. 
   Романдағы жазушының сөз қолданысындағы шеберлікке мысалдар келтіріңдер
   

1 М.Әуезовтің «Қынаптан қылыш» пьесасы

2 М.Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасы

Тапсырма

2 М.Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасындағы кейіпкерлерге талдау жасаңдар

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   А.Бектің «Волокаламск тас жолы» повесі
   
2. 
   Б.Момышұлының «Ұшқан ұя» повесі
   
3. 
   Бауыржан Момышұлы туралы «Легендарный батыр» кітабы
   
4. 
   Қ.Қайсеновтің «Партизан соқпағы» кітабы
   

1. 
   Соғыс кезіндегі қазақ поэзиясы
   
2. 
   Ж.Сайн поэзиясы
   
3. 
   М.Ғабдуллиннің очерктері
   
4. 
   Б.Момышұлы туралы естеліктер
   
5. 
   Соғыс кезіндегі драматургия
   

Оқу процесіне қатысу дегеніміз – сабаққа қатысу, пікірталаста және топ жұмысында белсенділік көрсету, топтастарының оқуына әсер ету. Студент аудиториялық сабақтарға, міндетті түрде дәріс сабақтарына, тәжірибешілік сабақтарға қатысып, кешікпей, берілген тапсырмаларды уақытында орындауы керек, сондай-ақ ішкі ережелерді сақтап, өздеріне тиісті жүктелген міндетті дұрыс атқаруы керек. Сабақты босатқан жағдайда деканаттың шешімімен босатқан сабақты қайта толықтырады. Сабаққа екі рет кешігу – бір рет босату болып есептеледі. Сабақты екі реттен артық босатса, оқытушы студентті сабаққа кіргізбеуге құқығы бар.

Студентке берілген тапсырманы уақытында тапсыру керек. Емтихан сессиясына үш күн қалған кезде тапсыру ең кеш тапсыру болып саналады.Берілген тапсырманы және курстық жұмысты тапсырмаған студенттер емтиханға кіре алмайды.

Қойылған талаптар орындалмаса, жаза қолданылады. Сабаққа 100 пайыз қатысып, берілген тапсырмаларды уақытымен және дұрыс орындаса – ең жоғарғы балл 100 б. қойылады.

1. 
   сабақты босату (себепсіз);
   
2. 
   тапсырмаларды уақытымен орындамау;
   
3. 
   тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу, яғни,студент материалды толық меңгермеген жағдайда.
   

1 Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар, 2011

2 Қирабаев С. Әдебиетті қайта оқу. Алматы, 2010

3 Ысқақұлы Д. Әдеби сын тарихы. Алматы, 2012

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

5 Дәдебаев Ж. Қазiргi қазақ әдебиетi:лекциялар курсы. Алматы, 2003

6 Рымғали Н. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана, 2000

7 Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы, 1998


Пәннің еңбек сыйымдылығы

Кафедра меңгерушісі ______ Н.Қ.Жүсіпов 2013 ж. «__» __________

Мамандық(тардың) жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/33

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Кафедра меңгерушісі: ___________Жүсіпов Н.Қ. «____» 2013 ж.

1 Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар, 2011

2 Қирабаев С. Әдебиетті қайта оқу. Алматы, 2010

3 Ысқақұлы Д. Әдеби сын тарихы. Алматы, 2012

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

5 Дәдебаев Ж. Қазiргi қазақ әдебиетi:лекциялар курсы. Алматы, 2003

6 Рымғали Н. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана, 2000