86
8. Mehman Süleymanov, Kafkaz İslam Ordusunun Taşkili va Faliyyetleri, Ed: Mehmet Rıhtım, Mehman Süleymanov,
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti va Kafkaz İslam Ordusu, Kafkaz Universitesi Kafkaz Araşdırmaları İnstitutu
Naşriyyatı, Bakı 2008.
9. Behiç Erkin, Hatırat 1876 – 1958, Haz: Ali Birinci, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010.
10. Nasır Yüceer, Birinci Dünya Savaşı^nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı, 2. Baskı, Ankara
2002.
11. Nasiman Yaqublu, Bakının Kurtuluşu (Bakının Kurtuluşunun 90 İlliyina), Elm va Tahsil Yayınları, Bakı 2010.
12. Musa Gasımov, «Azerbaycan Cumhuriyeti», Ed; Celel Güzel, Ali Birinci, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara
2002.
13. Raevski A, Angliskia İntervensia i Musavatskoe Pravitelstvo, İz İstorii İntervensii i Kontr – Revolyutsii v
Zakafkaze, İstpert Yayınları, Bakü 1927.
ƏБІЛҚАЙЫР ХАННЫҢ ХАТЫ – ДЕРЕКТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ
Ұстағалиев Ернар Опағалиұлы
тарих магистрі, аға оқытушы
Сулейман Демирель атындағы университет
Түйін. Мақалада қазақ билеушілерінің бірі болған Əбілқайыр ханның дипломатиялық хатының де-
ректанулық тұрғыдан талдану мəселесі басты нысанға айналып отыр. Аналитикалық талдауды бас-
шылыққа ала отырып, автор хатқа ішкі жəне сыртқы сын жүргізуге талпыныс жасады. Хаттың түп-
нұсқалық мəтінінің тікелей аудармасы зерттеу объектісі ретінде алынды.
Кілт сөздер: деректану, деректанулық сын, аналитикалық талдау, дипломатиялық хаттар, түпнұсқа-
лық мəтін.
Аннотация. В статье как главный объект исследования был взятисточниковедческий анализ дипло-
матического письма казахского правителя Абулхаир хана. На основе аналитического анализа автором
была сделана попытка проведения внутренней и внешнейкритики письма. Объект исследования пря-
мой перевод текста копии оригинала письма.
Ключевые слова:источниковедение, источниковедческая критика, аналитический анализ, дипло-
матические письма, текст оригинал.
Тарих – адам қызметі мен іс-əрекетінің жемісі ретінде түрлі бейнеде көрініс тапқан қоғамдық ілім.
Тарих – белгілібір кеңістік пен уақытта орын алған объективті шындықты бейнелейтін тарихи дерек-
тердің үнқатуы. Белгілі бір тарихи оқиғалар мен құбылыстардың сырына бойлау үшін, біз, сол оқиға-
лардан хабар беретін түрлі кешендегі дерек көздерге жүгінеміз. Ол заңдылық! Ал сол деректерді дұрыс
сөйлете білу – деректермен дұрыс жұмыс істей білуді қажет етеді. Демек, тарихшы деректермен жұмыс
барысында деректануға арқа сүйейді.
Сонымен, деректану дегеніміз – тарихи деректердің пайда болу заңдылықтарын, олардағы тари-
хи құбылыстардың объективті бейнелену дəрежесін зерттейтін, деректерде сақталған мəліметтердің
шынайылық деңгейін анықтайтын ғылым саласы. Егер тарих ғылымы қоғамда болған оқиға, құбылы-
старды кешенді түрде зерттесе, деректану ғылымы сол оқиғаларды бейнелейтін тарихи деректерді
зерттейді. Бұл жердегі деректанулық сынның мақсаты – деректегі тарихи оқиға туралы мəліметтің
шынайылық деңгейін, ғылыми құндылығын анықтау.
Деректану ғылымында деректі талдаудың екі əдісі бар. Біріншісі, синтетикалық талдау, яғни, оқиға
не құбылысқа түрлі деректер кешенін қолдану арқылы жүргізілетін талдау əдісі. Екіншісі, аналитика-
лық талдау əдісі – бір дерекке жан-жақты талдау жасау. Нақты жұмыс барысында, біз, осы екінші əдісті
басшылыққа аламыз. Ал, зерттеу нысаны – Кіші жүз ханы Əбілқайырдың 1730 жылғы тарихи хаты.
Жазылған дипломатиялық хаттар көп, түрлі мазмұнда, түрлі бағытта. Ал көп топтамалы хаттар ішін-
де Əбілқайыр ханның 1730 жылы Петерборға бағыттап жазған хаты өте күрделі де мазмұнды болып
отыр. Бұл хатқа кезінде де, тəуелсіз күнде де сан тоқталған ғалымдар бар, бірақ хат сырына үңілмей,
мазмұнына терең бойламай кеткен. Біздің пікірімізше, хат тиісті ғылыми деңгейде өзінің орнын ал-
маған. Себебі, хатқа ғылыми негізде деректанулық талдау жасалмаған. Сол олқылықтың орнын толты-
рмаққа талпыныс жасап, хатқа талдау жасауды мақсат етіп отырмыз.
Кез келген дерек белгілі бір жерде дүниеге келеді. Пайда болған жерін анықтау арқылы деректің
қай ортада, қандай саяси жағдайлардың барысында туындағанын білуге мүмкіндік аламыз. Біз қара-
87
стырып отырған тарихи хаттың пайда болған уақыты 1730 жылдың жазы, нақтырағын айтсақ, маусым
айы.Сыртқы істер коллегиясының тілмашы татар мырзасы Құтлы-Мұхаммед Тевкелевтің арнайы жі-
беруімен башқұрт тарханы Алдарбай Исенгелдин Əбілқайыр хан ордасына келеді. Қ.-М.Тевкелевтің
күнделігінде хан ордасы орналасқан жер Ырғыз өзенінің бойында Майтөбе деп келтірілген, ол қазіргі
Ақтөбе облысының аумағында [1, 51 б.]. Ал Алдарбай деген кім жəне неге ол жіберілді дегенге келсек.
Алдарбай Исенгелдин – башқұрт батыры, екі мəрте орыс əкімшілігінен тархан атағын алған. 1704-1711
жылдардағы башқұрт көтерілісінің жетекшісі. Көтеріліс барысында 1709 жылы Əбілқайырды өздеріне
хан болуға үгіттейді. Əбілқайыр ханмен достық байланыста болған. Тевкелев миссиясының мүшесі.
1735-1740 жылдардағы башқұрт көтерілісін басуға атсалысады. Алайда, 1740 жылы орыс əкімшілігі-
нен көтеріліске қатысушыларға жазаны жеңілдетуді сұрағаны үшін күдіктіге айналып, сыбайлас ретін-
де тұтқындалады, азапталып өлтіріледі.
Алдарбай хан ордасына қандай мақсатпен келді? Ол Əбілқайыр ханның хатын Сыртқы істер колле-
гиясының кеңсесіне жөнелту үшін алуы тиіс болды.Себебі, І Петр патшаның 1722 жылғы қазақ орда-
сына қатысты айтқан арман-тілегінің негізінде жасалған бодандық жобасы «бір парақ қағаздың» жү-
зеге асып кетуіне мейлінше мүдделі болды [2, 31 б.]. Алдарбайдың қазақ жеріне келуі сол жобаның
алғашқы қадамы екені даусыз.
Хаттың түпнұсқалық мəселесіне келсек, оның біраз түйткілді жері бар. Түпнұсқа, біздің білуімізше,
Санкт-Петербург қаласындағы Ресейдің сыртқы саясаты мұрағатында, «Қырғыз-қайсақ істері» атты
122/1 қордың, № 1 істің 46-47 беттерінде тігілген. Ал сол хаттың түпнұсқалық көшірмелері 1960 жылы
жарыққа шыққан «Материалы по истории политического строя Казахстана. Том 1» атты [3] жинақта
жəне 1961 жылы жарық көрген «Казахско-русские отношения в XVI-XVIIIвв. Сборник документов и
материалов» атты [2, 35-36 б.] құжаттар жинағында орысша аудармасымен қоса берілген. Біз зерттеуге
қолданып отырған осы жинақтардағы хат көшермесі болатын. Қорда сол құжат осы күнге жеткені не
жетпегені беймəлім, сондай-ақ қордағы хат түпнұсқа ма əлде фотосуреті ме, ол жағы да бізге белгісіз.
Жинақтардағы хат мəтінінің біршама анық екендігі, хаттың жақсы сақталғандығын көрсетеді. Əрине,
түпнұсқаны қолға алып зерттеу бізге үлкен мұрат болып отыр.
Атрибуция немесе хат авторын анықтау қиындық тудырмайды. Хат соңында арнайы жеке мөрі ба-
сылған. Онда ханның толық есімі жазылған.
Хат мəтінін оқу проблемасы өте өзекті болып қала береді. Хат мəтінін дұрыс оқу оқиға барысын
дұрыс бағдарлауға мүмкіндік береді. Нақты зерттеу нысанымызға келсек, хат Петерборға 1730 жылы
қыркүйекте түскен, оған Сыртқы істер Коллегиясының кеңсесінде Мұстафа Турченинов есімді аудар-
машы орысша аудармасын жасайды. Өкініштісіс сол, орысша аудармасының мəтінін əлі күнге дейін
қолданып келеміз. Орысша аударма мазмұнын көпшілік қауым, ғылыми орта жақсы біледі, соған негіз-
деп бодандық бастауының алғашқы қадамы деп баға да береді. Бұл хатты академиялық негізде аудару-
ды алғаш қолға алған ғалым Амантай Исин есімді тарихшы екен. Ол тарихшы аудармасы 2001 жылы
«Абай» журналында жарық көрді[4, 42-44 б.].Істің мəн-жайын ұғыныңқы ету мақсатында, хаттың
шағатай тіліндегі түпнұсқалық мəтінін, Амантай Исин жасаған түпнұсқалық аудармасын ұсынамыз.
Достарыңызбен бөлісу: |
