Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

122  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Каспий  теңізі  жағалауында  10-нан  астам  елді  мекендер  салынды.  Ал  ӛнеркәсіптің  нағыз 
дамуы,  осы  аймақтың  жер  қойнауынан  мұнай,  газ  кен  орындарының  табылуынан 
(Оңтүстік-Маңғыстау мұнай-газ кен орны) және оны игеруден басталды. Маңғыстау жер 
қойнауын  зерттеп,  мұнай-газ  байлықтарын  ашуда  жүргізілген  қыруар  жұмыстарды 
негізінен тӛрт кезеңге бӛлуге болады [1]. 
1-кезең  1887-1949  ж.  аралығындағы  жалпы  геологиялық  зерттеулерді  қамтиды. 
1887ж.  басшылығымен  алғаш  рет  Маңғыстаудың  геологиялық  картасы  жасалды.  Кейінгі 
жылдары ӛлкенің стратиграфиялық сұлбасы мен тектоникалық құрылымдары анықталды. 
1911ж.  және  1926-1927ж.    М.В.Бярунас  Маңғыстау  жерінің  стратиграфиясы  мен 
тектоникасын  зерттеп,  бұрынғы  Андрусовтың  ұсынған  болжамдарын,  сондай-ақ  Қарасаз 
Тасбас  және  Қошақ  антиклинальді  құрылымдарын  анықтады.  Қарасаз-Тасбас 
алаңдарының  мұнай  белгілерінің  барлығын  байқады.  1926ж.  В.Соколов  Маңғыстауда 
мұнай  кӛздерін  іздестіру  жұмыстарын  жүргізу  керектігі  жӛнінде  пікір  айтты.  1932  – 
1933ж. С.И.Аликсейчик Қанға, Түбіжік, Мыңсуалмас (Маңсуалмас) алаңдарында зерттеу 
жүргізіп,  олардың  геологиялық  картасын  жасап,  бұл  жерлерде  мұнай  қорларының  болу 
мүмкіндіктерінің жоғары екендігі туралы тоқтамға келді. 1933-1937 ж. Маңғыстау, Үстірт 
аймақтарына геофизикалық жұмыстары жүргізілді. Осы жасалған зерттеу жұмыстарының 
нәтижесінде  Орталық  Маңғыстауда  ірі  жер  асты  құрылымдардың  барлығы  анықталды. 
1937-1940  ж.  түбекті  зерттеу  ісін  Бүкілодақтық  ғылыми-зерттеу  геологиялы  барлау 
институты  (БҒЗГБИ)  қолға  алды,  зерттеу  жұмыстарын  Алексейчик,  А.В.  Фурсенко, 
Е.И.Соколова, Е.В.Мятлюк, т.б. ғылыми қызметкерлер жүргізді. Бұлар бұрынғы жасалған 
геологиялық  зерттеу  жұмыстарына  тыңғылықты  шолу  жасап,  түбектің  стратиграфиялық 
түзілімдерін,  тектоникасын,  палеогеографиясын  анықтап,  түзілімдердің  мұнайлылығы 
жӛнінде ғылыми болжамдар айтты. Соғыстан кейінгі жылдары да Маңғыстау геологиясын 
зерттеу жұмыстары жедел жүргізіле бастады. 1946 ж. В.В.Мокринскийдің басшылығымен 
БҒЗГБИ-дің  геологиялық  экспедициясы  соғыс  кезінде  уақытша  тоқтатылған  ізденіс 
жұмыстарын  қайта  жалғастырды.  Сӛйтіп,  ол  ӛзінің  кӛп  жылғы  зерттеу  еңбектерін 
қорытындылады.  Қаратаудың  геологиялық  құрылымын,  кӛмірлілігін,  пермь,  триас,  юра, 
бор,  т.б.  жас  шӛгінділердің  стратиграфиялық  түзілімдерін,  құрамдарын,  тектоник, 
палеогеографиялық  ерекшеліктері  мен  қасиеттерін  талдады.  1947-1950  ж.  БҒЗГБИ 
геологтары А.А. Савельев, Н.Ф. Кузнецова Солтүстік Ақтау жотасына геологиялық түсіру 
мен Бозащы түбегіне  шолу  жұмыстарын жасап, нәтижесінде Солтүстік Ақтауда бірнеше 
шағын құрылымдар бар екені анықталды [1]. 
2-кезең  1950-1957ж.  қамтылып,  арнайы  геологиялық-геофизикалық  зерттеу 
жұмыстарының кең кӛлемде жүргізілгенін кӛрсетеді. БҒЗГБИ экспедициясы Маңғыстауға 
орнығып, түбектің мұнай, газ іздестіру сияқты жұмыстардың ғылыми негізін (Б.Ф.Дьяков, 
Н.Н.Черепанов,  Н.К.Трифонов,  Д.С.Несвит,  В.Г.Юров,  А.И.Димаков,  А.Б.Кочан,  т.б.) 
құрды. Зерттеу жұмыстарының барысында стратиграфия, литология, белгілі горизонттар, 
юра,  бор  және  палеоген-неоген  дәуіріндегі  тау  жыныстарының  коллекторлық 
сипаттамалары  анықталды.  Маңғыстаудың  геологиялық  құрылысы,  гидрогеологиясы, 
мұнай  мен  газдың  геохимиясы,  әр  түрлі  карталар  тұрғызылды;  геологиялық,  тектоник, 
мұнай мен газдың перспективалық, т.б. арнаулы зерттеулері жүргізілді. Осы БҒЗГБИ-дің 
жүргізген  ғылыми-зерттеулерінің  қорытындысында  Маңғыстаудың  әрбір  аймақтарына, 
аудандарына,  құрылымдарына  жеке-жеке  геология-тектоникалық  тұрғыдан  баға  берілді, 
белгілі  құрылымдарға  ӛндірістік  тұрғыдан  барлауға  дайындау  үшін  іздестіру 
жұмыстарының  нақтылы  бағыттары  анықталып,  оны  іс  жүзінде  асыру  жұмыстары 
қаралды.  Солтүстік  Маңғыстау  тектоникалық  аймағында  Қызан  құрылымы  табылып, 
барлау  жұмыстарына  дайындалды.  Орталық  Маңғыстауда  барлау  жұмыстарына  Түбіжік 
және  Құсайын  құрылымдары  ұсынылды,  ал  Оңтүстік  Маңғыстауда  Жетібай,  Еспелісай 
құрылымдары белгіленді. 
1951  жылдан  бастап  кең  кӛлемде  геологиялық  барлау  жұмысын  «Қазақстанмұнай» 
бірлестігі  (Н.А.  Калининнің  басшылығымен)  жүргізе  бастады.  Маңғыстаудағы  барлау 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 123
 
жұмыстарының  жоспары  анықталды,  бірлестіктің  түбекте  «Геологиялық  іздестіру 
конторы»  (ГІК)  құрылып  Түбіжік,  Бекі-Басқұдық  алаңдарында  геологиялық  іздестіру 
жұмыстары,  ал  1952  –  1956  ж.  БҒЗГБИ  сейсмикалық  зерттеу  жұмыстарын  кең  кӛлемде 
жүргізе бастады. Солтүстік Бозащының шығыс бӛлігін Бекі-Басқұдық дӛңінің батысында, 
Түбіжік,  Құсайын,  Қызан  алаңдарында  жүргізілген  жұмыстар  бұрыннан  белгілі 
құрылымдарын растағаннан басқа тағы да жаңадан Жоласқан, Еспелісай, Жетібай, Жазбай 
сияқты  құрылымдарды  анықтауға  мүмкіндік  берді.  Бұдан  кейінгі  жылдары  (1956  –  58) 
сейсмикалық  зерттеулердің  барысында  Оңтүстік  Маңғыстаудың  геологиялық  жағынан 
нақтыланып  (Песчаный  мүйісінде)  Қараудан,  Қауынды,  Ӛзен,  Тоқпақ  құрылымдары 
анықталды,  сонымен  қатар  ірі  Қарақия,  Қауынды,  Жазыгүрлі  сияқты  ойыстарының 
барлығы  белгілі  болды.  Осы  жылдары  Маңғыстауда  басқа  да  ғылыми  мекемелер  жұмыс 
істеді.  КСРО  ҒА-ның  музей  ғалымдары  Қаратаудағы  пермь,  триас  қабаттарын  зерттесе, 
Бүкілодақтық  аэрогеологиялық  тресі  (БАГТ)  Маңғыстауда  геологиялық  түсіру 
жұмыстарын  аяқтады.  Ал  «Қазақстанмұнайбарлау»  тресінің геологиялық  іздену конторы 
Қарасаз  –  Тасбас  және  Бекі  –  Басқұдық  маңында  геологиялық  жұмыстарын  жүргізді. 
БҒЗГБИ-дің ғалымдары Дьяков пен Черепановтар осы ӛлкеде ӛткізген кӛп жылғы ізденіс 
жұмыстарын жинақтап Маңғыстаудың тектоникасы мен мұнайлылығын және газдылығы 
туралы  ғылыми  қорытынды  жасаудың  нәтижесінде  Оңтүстік  Маңғыстау  мен  Бозащы 
түбегінің  болашағы  зор  екенін  дәлелдеді.  Осы  қорытындылар  Маңғыстау  геологиялық 
ізденістерінің  және  мұнайлылығы  мен  газдылығының  ғылыми  негізі  болды  да,  болашақ 
мұнай мен газ барлау жұмыстарына жалпы бағыт кӛрсетті [2]. 
3-кезең  1957  –  1961  жылдарды  қамтиды  да,  Маңғыстаудың  мұнай  мен  газдылығын 
айқындағанын  сипаттайды.  Сол  себептен  БҒЗГБИ  үш  бағытта  барлау  жұмыстарын 
жүргізу  керектігін  ұсынды:  Солтүстік  Маңғыстау  тектоникалық  зонасында  Қызан 
құрылымы, Орталық Маңғыстау тектоникалық зонасында Түбіжік пен Құсайын алаңдары 
және  Оңтүстік  Маңғыстау  тектоникалық  зонасы.  1957  ж.  Форт-Шевченко  қаласында 
«Маңғыстаумұнайгазбарлау» (ММГБ) тресі құрылып, ол БҒЗГБИ ғалымдарының ғылыми 
ұсыныстарын іс жүзінде байқау үшін Маңғыстауда терең бұрғылау жұмыстарын бастады. 
Осы  жылы  «ММГБ»  тресі  Жетібай  алаңына  таяз  (структуралық)  бұрғылау,  ізденіс 
жұмысын қолданып сол жерде кӛтеріңкі құрылым барлығы дәлелденді. Дәл сондай жұмыс 
Ӛзен  алаңында  да  жүргізіліп,  жоғарғы  бор  қабаттарында  құрылымның  барлығын  жете 
тексеріп  және  оларда  ӛндірістік  газ  горизонттарының  белгілері  анықталды.  Жасалған 
жұмыстардың  нәтижесінде  1959  ж.  Жетібай  мен  Ӛзен  құрылымдары  терең  бұрғылау 
арқылы  мұнай-газ  кен  орындарын  іздеу  жұмыстарына  толықтай  дайындалды.  1959  ж. 
Жетібай  алаңында  терең  бұрғылау  жұмыстары  басталды,  ал  1961ж.  5  шілдеде  №6 
ұңғымадан 2400 м тереңдіктен мұнай фонтаны атқылады. Осы жылдың желтоқсан айында 
Ӛзен  алаңында  юра  қабатынан  мұнай  кӛзі  ашылды.  Бұл  осы  аймақтың  республикалық 
маңызы бар ірі мұнай-газ қоймасы екендігін әйгіледі. 4-кезең 1961 жылдан, яғни Оңтүстік 
Маңғыстауда  жаңа  мұнай  кӛздерін  барлау  жұмыстарының  кең  кӛлемде  жүргізілген 
кезінен  басталады.  1964  жылға  дейін  барлау  жұмыстары  кӛбіне  Жетібай,  Ӛзен 
алаңдарында  жүргізіліп,  бұл  кен  орындарын  ӛндірістік  игеруге  дайындады.  Кейінгі 
жылдары  терең  бұрғылау,  барлау  жұмыстарының  нәтижесінде  Оңтүстік  Маңғыстаудан 
Теңге  (1964),  Тасболат  (1965),  Қарамандыбас  (1965),  Шығыс  Жетібай  (1965),  Доңға  – 
Еспелісай (1969) мұнай-газ кен орындары, Қансу (1970), Ақсу – Кендірлі (1972), Оңтүстік 
Аламұрын  газ  кен  орындары  ашылды.  1973  жылдан  бастап  «ММГБ»  тресі  бұрғылау 
жұмыстарының  басым  кӛпшілігін  Бозащы  түбегіне  бағыттады  да  Қаражанбас  (1974), 
Солтүстік  Бозащы  (1975),  Қаламқас  (1976),  Жалғызтӛбе  (1976),  Арман  (1979),  Шығыс 
Қаратұрын  (1979),  Теңіздегі  Қаратұрын  (1980),  т.б.  кен  орындары  ашылып,  ӛндірістік 
игеруге берілді. Соңғы жылдары «ММГБ» тресі Солтүстік Маңғыстаудан, Үстірттен және 
Оңтүстік  Каспий  маңы  аймақтарынан  мұнай-газ  кендерін  ашып,  аудандарды  барлау 
жұмыстары  терең  бұрғылау  әдісімен  жүргізілуде.  Маңғыстау  «қара  алтынын»  ашуға 
тікелей  ат  салысқан  бір  топ  ғалымдар  мен  ӛндірістік  қызметкерлер  кезінде  одақтық  –