35
2.1.2. Ғарыштық триангуляцияның құрылу тəсілі
Спутникалық трангуляция кеңістіктік геодезиялық торап
деп аталады, оның элементтері кез келген жер үсті станциядан
ЖЖС-ға бағытталған сфералық бойынша алынған. Спутникалық
трангуляцияның ерекшелігі оның бастапқы жəне анықталған
пункттермен байланысының болмауы. Олардың арасындағы
байланысты құру қажет. Осының негізінде спутникалық триан-
гуляция схемасының құрылады. Пункттер арасындағы байланыс
ЖЖС-нің əртүрлі уақыт аралығындағы орындары арқылы орна-
тылады. Ғарыштық триангуляция құрудың бірнеше тəсілдері бар.
Қиылыстыру тəсілдері (2.2-сурет). Бұл тəсілде ЖЖС қоз-
ғалысын бастапқы А жəне В пункттері тұрып, кеңістікте тура
қиылыстыру арқылы ЖЖС координаталары анықталады. Ал
ЖЖС-нің S
1
жəне S
2
орындарын пайдаланып,
Р пунктінің коор-
динаталарын кеңістікте кері қиылыстыру арқылы анықтауға бо-
лады.
2.2-сурет. Қиылыстырулар тəсілдері
Хорда тəсілі (2.3-сурет) ЖЖС-нің екі орнының бақылауы
бірдей екі пункттерден жүргізіледі. Бастапқы жəне анықталатын.
Сонымен бірге бастапқы пункттердің саны, кем дегенде, екеу
болу керек.
Бірдей өлшенген А жəне Р бағыт кеңістікте жазықтық деп
аталатын Qb берілгенді А жəне Р пункттерімен өлшенген S
спутниктің орнына бағыттау арқылы Q
2
жазықтығын алуға бола-
ды. Екі жазықтықтың қиылысуы АР хордасын анықтайды. Осыған
36
ұқсас В жəне Р пункттерінің бақылаулары ВР хордасын береді.
Осылайша Р пунктінің орналасқан орны А жəне В пункттерінен
АР жəне ВР хордалары арқылы анықталады.
Жазықтық тəсілі (13-сурет). Бұл тəсілде бастапқы А жəне
анықталатын Р пункттерінен S
1
спутниктің бір орналасқан орны
бақыланады. Осы бақылаулар арқылы жазықтықтың теңдеуі
құрылады. Басқа екі бастапқы В, С пункттеріндегі бақылаулар
екі жазықтық теңдеулерін құруға мүмкіндік береді. Кеңістік
пункттің орналасу үш жазықтықтың қиылысқандағы нүкте
түрінде анықталады.
2.3-сурет. Хорда тəсілі
2.4-сурет. Жазықтық тəсілі
ЖЖС-мен бақылауы бойынша пункттерде өлшенген көлем-
дері:
- топоцентрлік бұрылу - δ ЖЖС;
37
- топоцентрлік ЖЖС-нің тура ұшар басына шығуы координата
жүйесінде, мұндағы, S - жұлдыздық уақыт( граинвич бойынша);
- топоцентрлік арақашықтық - Р;
- Пункттен ЖЖС-нің екі орналасқан орнына (S
1
S
2
) дейінгі
арақашықтықтың айырмашылығы немесе S спунтигінен жер үсті
екі К
1
К
2
пункттеріне дейінгі.
- Радиалды құрылған ЖЖС жылдамдығы (КS бағытталған
жылдамдық векторы модулінің проекциясы)
- Н
s
теңіз деңгейінен ЖЖС биіктіктігі. Шартты көлемдердің
пункт координаттары жəне ЖЖС-мен байланысты мына форму-
лалар арқылы орналасуы (2.5 жəне 2.6-суреттер).
ks
ys Yk
arctg
xs
Xk
γ
−
=
−
(2.9)
(
)
ks
zs
Zk
arctg
.
( zs
Xk )
ys Yk
δ
−
=
−
+
−
2
2
(2.10)
(
)
ks
( xs
Xk )
ys Yk
( zs
Xk )
ρ
=
−
+
−
+
−
2
2
2
. (2.11)
ks
ks
ks
ρ
ρ
ρ
=
−
1
2
(2.12)
2.5-сурет. Топоцентрлік координаталар
Радиалдық жылдамдықтың К пункт координаталарымен құ-
рылған жылдамдықпен S спутниктің коодинатасымен байланыс
мына формуламен орнатылады:
ρ = [(x
s
-X
k
)+(y
s
-Y
k
)+(z
s
-Z
k
)] (2.13)
38
Бұрыштың көлемдері λ жəне δ бірыңғай координат жүйесіне
тəуелсіз болып шығады жəне соған байланысты солар арқылы
бағдарлау топотарын жасайды. Спутникалық топотардың мас-
штабы көлемдердің ұзындық өлшемдері (лазерлік тəсілмен)
Δр,р,р, (радиотехникалық тəсілмен) бойынша беріледі, спут ни-
калық топотарды құру үшін өлшенген көлемдерден басқа оның
кейбір функциялары қолданылуы мүмкін: дəл жазықтық жəне
хорда векторының компоненті.
2.1.3. Ғарыштық триангуляцияны жобалау
Ғарыштық триангуляция - геометриялық жобалау пункттердің
өзара орналасуын анықтауға негізделген. Осындай трангуляцияны
шығару кезінде спутник биік орналасқан визирлік нысана болып
табылады. ЖЖС-нің триангуляция пунктінен бақылау бірдей
жүргізіледі. Сонымен бірге, қатаң дəл бақылауының қажеті жоқ.
Ғарыштық триангуляция тораптардың берілгеніне байланысты
олардың құрылуының 3 түрі ажыратылады:
1. Жеке денелердің немесе засечкалардың біріктірілген пунк т-
тердің координаталарын анықтау үшін құрылуы, мысалы, те-
ңізбен бөлінген жергілікті құрылуы, теңізбен бөлінген жергі лікті
геодезиялық жүйелерді бірыңғай геодезиялық топтарға бекітілуі.
2. Триангуляциялық тораптар қатарларының координата жү-
йесінің немесе бір-бірінен алыс орналасқан геодезиялық жү йенің
байланысы үшін.
2.6-сурет. Радиалдық жылдамдық
39
3. Бірталай территорияны бірыңғай координата жүйесімен
қамтамасыз ету үшін тораптардың берілген жазықтықпен дамуы.
Триангуляция пункт тораптарының жасалуы. Ғарыштық триан-
гуляцияның 2 негізгі бөлімдері бар. Бірінші, бүкіл триангуляция
тораптарындағы өлшемдері бір бағытта болып келеді. Өйткені
ЖЖС бортынан өлшем жүргізілмейді. Екіншіден, ЖЖС-нің
орналасу орны пункттің орналасқан орнына қарағанда аздау
салмақпен анықталады, себебі ЖЖС-нің əр орналасқан орны тек
бірнеше пункттерден бір рет бақыланады.
Жерсеріктік əдістермен құрылатын триангуляциялық торап-
тарды жобалаудың алғашқы кезеңі бақылаудың мына төмендегідей
жалпы стратегиясын жасау болып табылады:
- жерсеріктік өлшеулерге негізделетін тораптарды құрудың
жалпы принциптері;
- жерсеріктік бақылау мен əрі қарай есептеу əдістерін таңдау-
ды негіздеу;
- техникалық құралдардың барлық кешені мен бақылау жағ-
дайларын таңдап алуға байланысты алғышарттарды құру;
- таңдап алынған жерсеріктік технологияның техника-эко-
номикалық негіздемесі.
Жерсеріктік технологияға негізделген тораптарды жобалау
жəне құру бойынша жалпы ұсыныстар:
- жуық мəндерді анықтау мақсатында əрбір анықталатын пун-
ктте жер серіктерін бақылаудың əртүрлі жағдайларында екі рет
жүргізген жөн;
- бір мезгілде бақылауды көршілес пункттерде қарастыру қа-
жет. Өйткені мəндердің бірдей болмауын қысқа арақашықтықта
шешу едəуір сенімді жүргізіледі;
- орташа мөлшердегі аймақтық жəне жергілікті тораптар
үшін 4-тен 10-ға дейінгі қабылдағыштарды пайдаланған жөн.
Ол ұйымдастыруды, жұмысты орындау жылдамдығы мен өлшеу
тиімділігін үйлестіруге мүмкіндік береді;
- алынған дəлдікті тексеру үшін бірнеше базистік аралықтар-
ды екі рет өлшеу қажет.
Сонымен қатар, жер серіктерін пункттердің əрқайсысында ба-
қылаудың қолайлы жағдайын қамтамасыз ету талаптарын орын-
дау керек.
Достарыңызбен бөлісу: | 
