2.1.2. Ғарыштық триангуляцияның құрылу тəсілі

35
2.1.2. Ғарыштық триангуляцияның құрылу тəсілі
Спутникалық трангуляция кеңістіктік геодезиялық торап 
деп аталады, оның элементтері кез келген жер үсті станциядан 
ЖЖС-ға бағытталған сфералық бойынша алынған. Спутникалық 
трангуляцияның ерекшелігі оның бастапқы жəне анықталған 
пункттермен байланысының болмауы. Олардың арасындағы 
байланысты құру қажет. Осының негізінде спутникалық триан-
гуляция схемасының құрылады. Пункттер арасындағы байланыс 
ЖЖС-нің əртүрлі уақыт аралығындағы орындары арқылы орна-
тылады. Ғарыштық триангуляция құрудың бірнеше тəсілдері бар. 
Қиылыстыру тəсілдері (2.2-сурет). Бұл тəсілде ЖЖС қоз-
ғалысын бастапқы А жəне В пункттері тұрып, кеңістікте тура 
қиылыстыру арқылы ЖЖС координаталары анықталады. Ал 
ЖЖС-нің S
1
 жəне S
2 
орындарын пайдаланып,
 
Р пунктінің коор-
динаталарын кеңістікте кері қиылыстыру арқылы анықтауға бо-
лады.
2.2-сурет. Қиылыстырулар тəсілдері
Хорда тəсілі (2.3-сурет) ЖЖС-нің екі орнының бақылауы 
бірдей екі пункттерден жүргізіледі. Бастапқы жəне анықталатын. 
Сонымен бірге бастапқы пункттердің саны, кем дегенде, екеу 
болу керек.
Бірдей өлшенген А жəне Р бағыт кеңістікте жазықтық деп 
аталатын Qb берілгенді А жəне Р пункттерімен өлшенген S 
спутниктің орнына бағыттау арқылы Q
2
 жазықтығын алуға бола-
ды. Екі жазықтықтың қиылысуы АР хордасын анықтайды. Осыған 

36
ұқсас В жəне Р пункттерінің бақылаулары ВР хордасын береді. 
Осылайша Р пунктінің орналасқан орны А жəне В пункттерінен 
АР жəне ВР хордалары арқылы анықталады.
Жазықтық тəсілі (13-сурет). Бұл тəсілде бастапқы А жəне 
анықталатын Р пункттерінен S
1
 спутниктің бір орналасқан орны 
бақыланады. Осы бақылаулар арқылы жазықтықтың теңдеуі 
құрылады. Басқа екі бастапқы В, С пункттеріндегі бақылаулар 
екі жазықтық теңдеулерін құруға мүмкіндік береді. Кеңістік 
пункттің орналасу үш жазықтықтың қиылысқандағы нүкте 
түрінде анықталады.
2.3-сурет. Хорда тəсілі
2.4-сурет. Жазықтық тəсілі
ЖЖС-мен бақылауы бойынша пункттерде өлшенген көлем-
дері:
- топоцентрлік бұрылу - δ ЖЖС;

37
- топоцентрлік ЖЖС-нің тура ұшар басына шығуы координата 
жүйесінде, мұндағы, S - жұлдыздық уақыт( граинвич бойынша);
- топоцентрлік арақашықтық - Р;
-  Пункттен ЖЖС-нің екі орналасқан орнына (S
1
  S
2
) дейінгі 
арақашықтықтың айырмашылығы немесе S спунтигінен жер үсті 
екі К
1
 К
2
 пункттеріне дейінгі.
-  Радиалды құрылған ЖЖС жылдамдығы (КS бағытталған 
жылдамдық векторы модулінің проекциясы)
- Н
s
 теңіз деңгейінен ЖЖС биіктіктігі. Шартты көлемдердің 
пункт координаттары жəне ЖЖС-мен байланысты мына форму-
лалар арқылы орналасуы (2.5 жəне 2.6-суреттер).
ks
ys Yk
arctg
xs
Xk
γ
−
=
−
                                  (2.9)
(
)
ks
zs
Zk
arctg
.
( zs
Xk )
ys Yk
δ
−
=
−
+
−
2
2
                       (2.10)
(
)
ks
( xs
Xk )
ys Yk
( zs
Xk )
ρ
=
−
+
−
+
−
2
2
2
.                  (2.11)
ks
ks
ks
ρ
ρ
ρ
=
−
1
2

                                  (2.12)
2.5-сурет. Топоцентрлік координаталар
Радиалдық жылдамдықтың К пункт координаталарымен құ-
рылған жылдамдықпен S спутниктің коодинатасымен байланыс 
мына формуламен орнатылады:
ρ = [(x
s
-X
k
)+(y
s
-Y
k
)+(z
s
-Z
k
)]                       (2.13)

38
Бұрыштың көлемдері λ жəне δ бірыңғай координат жүйесіне 
тəуелсіз болып шығады жəне соған байланысты солар арқылы 
бағдарлау топотарын жасайды. Спутникалық топотардың мас-
штабы көлемдердің ұзындық өлшемдері (лазерлік тəсілмен) 
Δр,р,р, (радиотехникалық тəсілмен) бойынша беріледі, спут ни-
калық топотарды құру үшін өлшенген көлемдерден басқа оның 
кейбір функциялары қолданылуы мүмкін: дəл жазықтық жəне 
хорда векторының компоненті.
2.1.3. Ғарыштық триангуляцияны жобалау
Ғарыштық триангуляция - геометриялық жобалау пункттердің 
өзара орналасуын анықтауға негізделген. Осындай трангуляцияны 
шығару кезінде спутник биік орналасқан визирлік нысана болып 
табылады. ЖЖС-нің триангуляция пунктінен бақылау бірдей 
жүргізіледі. Сонымен бірге, қатаң дəл бақылауының қажеті жоқ. 
Ғарыштық триангуляция тораптардың берілгеніне байланысты 
олардың құрылуының 3 түрі ажыратылады:
1. Жеке денелердің немесе засечкалардың біріктірілген пунк т- 
тердің координаталарын анықтау үшін құрылуы, мысалы, те-
ңізбен бөлінген жергілікті құрылуы, теңізбен бөлінген жергі лікті 
геодезиялық жүйелерді бірыңғай геодезиялық топтарға бекітілуі.
2. Триангуляциялық тораптар қатарларының координата жү-
йесінің немесе бір-бірінен алыс орналасқан геодезиялық жү йенің 
байланысы үшін.
2.6-сурет. Радиалдық жылдамдық

39
3. Бірталай территорияны бірыңғай координата жүйесімен 
қамтамасыз ету үшін тораптардың берілген жазықтықпен дамуы. 
Триангуляция пункт тораптарының жасалуы. Ғарыштық триан-
гуляцияның 2 негізгі бөлімдері бар. Бірінші, бүкіл триангуляция 
тораптарындағы өлшемдері бір бағытта болып келеді. Өйткені 
ЖЖС бортынан өлшем жүргізілмейді. Екіншіден, ЖЖС-нің 
орналасу орны пункттің орналасқан орнына қарағанда аздау 
салмақпен анықталады, себебі ЖЖС-нің əр орналасқан орны тек 
бірнеше пункттерден бір рет бақыланады.
Жерсеріктік əдістермен құрылатын триангуляциялық торап-
тарды жобалаудың алғашқы кезеңі бақылаудың мына төмендегідей 
жалпы стратегиясын жасау болып табылады:
- жерсеріктік өлшеулерге негізделетін тораптарды құрудың 
жалпы принциптері;
- жерсеріктік бақылау мен əрі қарай есептеу əдістерін таңдау-
ды негіздеу;
- техникалық құралдардың барлық кешені мен бақылау жағ-
дайларын таңдап алуға байланысты алғышарттарды құру;
- таңдап алынған жерсеріктік технологияның техника-эко-
номикалық негіздемесі.
Жерсеріктік технологияға негізделген тораптарды жобалау 
жəне құру бойынша жалпы ұсыныстар:
- жуық мəндерді анықтау мақсатында əрбір анықталатын пун-
ктте жер серіктерін бақылаудың əртүрлі жағдайларында екі рет 
жүргізген жөн;
- бір мезгілде бақылауды көршілес пункттерде қарастыру қа-
жет. Өйткені мəндердің бірдей болмауын қысқа арақашықтықта 
шешу едəуір сенімді жүргізіледі;
-  орташа мөлшердегі аймақтық жəне жергілікті тораптар 
үшін 4-тен 10-ға дейінгі қабылдағыштарды пайдаланған жөн. 
Ол ұйымдастыруды, жұмысты орындау жылдамдығы мен өлшеу 
тиімділігін үйлестіруге мүмкіндік береді;
- алынған дəлдікті тексеру үшін бірнеше базистік аралықтар-
ды екі рет өлшеу қажет.
Сонымен қатар, жер серіктерін пункттердің əрқайсысында ба-
қылаудың қолайлы жағдайын қамтамасыз ету талаптарын орын-
дау керек.