А. Т. Оралова, Н. К. Цой, Ю. Д. Обухов, А. М. Суимбаева, А. Ж. Ауелбекова

Экологиялық факторлар мен олардың классификациялануы

жүктеу 1,39 Mb.

Pdf просмотр

бет	13/72
Дата	15.09.2023
өлшемі	1,39 Mb.
	#43403

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 72

УП Экология 1 болим каз

2.2 Экологиялық факторлар мен олардың классификациялануы
Экологиялық факторлар
– бұл белгілі бір популяция ағзаларына,
сонымен қоса олардың бір-бірімен және басқа популяция ағзаларымен
қарым-қатынасы сипатына тікелей әсерін тигізетін экожүйе мен оның
сыртқы ортасы компоненттерінің қасиеті.
Экологиялық
факторлар
бірнеше
критерийлер
бойынша
топтастырылады (2.2 - сурет),
1.
Оларды сыртқы (экзогенді) және ішкі (эндогенді) деп бөледі.
Сыртқы факторларға сәулелік радиация, атмосфералық қысым,
температура мен ауа ылғалдығы, жел, су ағысының жылдамдығы жатады.
Ішкі факторларға саны, популяцияның қаттылығы мен құрылымы, қорегі
мен оның қолжетімділігі, экожүйелер айналымында қатысатын заттар
концентрациясы жатады.
2.
Экологиялық факторларды бұдан басқа императивті (тіршілік
ету шарты – бұларсыз өмір сүру мен организмнің дамуы мүмкін емес
тамақ, су, жылу, жарық, оттегі) және әсер ету факторларына (әрдайым
әрекет етпейді, бірақ өмір сүру қабілеттілігіне және организмдердің
таралуына, мысалы, күн мен түннің кезектесуіне әсер етеді) бөледі.
3.
Экологиялық факторлар сонымен қатар, өз ішінде абиотикалық
(бейорганикалық, өлі табиғат факторлары) және биотикалық (тірі табиғат
факторлары) деп бөледі. Абиотикалық факторларға температура,
ылғалдылық, күн сәулесі, қысым мен басқа да климаттық, геофизикалық
факторлар әсер етеді; ортаның өз табиғаты – ауа, су, топырақ (эдафиттік
факторлар);
ортаның
химиялық
құрамы;
физикалық
өрістер
(гравитациялық, магнитті, электромагнитті), иондаушы және өткінші
радиация, табиғаттағы тәуліктік және кезеңдік өзгерістер жатады.
Биотикалық факторларға тірі организмдердің бір-біріне көрсететін
әрекеттердің барлық сомасын жатқызады. Олар үш негізгі топқа бөлінеді:

17
топикалық, трофикалық және генеративті. Топикалық факторлар
организмдердің олардың бірігіп мекендеуі негізіндегі өзара әрекеттесуін
анықтайды. Трофикалық факторлар организмдердің олардың бірігіп
қоректенуі негізіндегі өзара әрекеттесуін анықтайды. Генеративті
факторлар организмдердің өзара әрекеттесуін олардың көбеюі негізінде
анықтайды. Биотикалық факторлар, сонымен қоса, түрішілік және
түраралық өзара әрекеттесулермен түсіндіріледі. Түрішілік факторлар –
бұл отбасы мүшелерінің, топ, бірлестіктер, бір түрлі популяциялар
арасындағы қарым-қатынас: жыныстардың қатынасы, көбею, мұраға қарау,
иерархия және т.б. Түраралық факторлар – ағзалар мен әртүрлі түр
популяцияларының арасындағы қатынас, алуан түрлі тағамдық
байланыстар, аулаушылық, симбиоз, паразиттілік т.с.с.
4.
Негізгі топты, адам әрекетімен пайда болған, антропогенді
факторлар құрайды. Олардың бір бөлігі табиғи ресурстардың
шаруашылықтан
алынып
тасталуымен,
табиғи
ландшафттардың
бұзылуымен,
табиғи
комплекстердің
қару
жарақтармен,
коммуникациялармен, қоқыстармен алмасуымен байланысты. Қалған
антропогенді әсерлер қоршаған ортаның зиянды өнімдерімен, өндіріс
қалдықтарымен ластануымен түсіндіріледі. Экологиялық табиғи жүйелер
мен адамды қоршайтын ортаға құрылыстың, транспорттың, өнеркәсіптің
әрекетімен, техниканы қолданумен, өндіріспен байланысты, орны жоғары
антропогенді факторлардың бір бөлігі техногенді факторлар атауын
иемденеді.
2.2 - сурет – Экологиялық факторлардың классификациясы
Факторлардың жоғарыда көрсетілген категорияларының шекаралары
арасы кейде нақты емес. Кейбір абиотикалық факторлардың биогенді

жүктеу 1,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 72