Графика. Орфография. Орфоэпия

Бұл процесті біз шартты түрде дыбысталған сөзді фонологиялық електен 
өткізу деп алдық. Алғаш сауат ашып жүрген адам қашан қара танып 
кеткенше жазылған сөзді ежелеп оқиды. Яғни әріптің фонемалық мәнін 
іздейді. Мысалы, 
тіс
деген сөздегі дауыссыз фонемаларын жуан әуезбен 
[ты], [сы] деп, дыбыстық құндығынан бөліп жеке-жеке дыбыстап алады да, 
соңынан бәрінің басын қосып жіңішке тембрмен [т′, і, с′] түрінде 
дыбыстайды, яғни сол сөздегі фонемаларды өзінің дыбыстау құндылығына 
қайта бөлеп айтады. Әдетте, жазылған сөзді оқуға жақсы дағдыланғанға 
дейін осылай болады. Ал оқу дағдысы жетілген кезде жазылған әріптерді 
(әріп-фонеманың өкілі) сол сөздегі фонемалардың дыбыс құндылығына 
бөлеп сөз түрінде айту сананың бақылауымен тыс, өздігінен (автоматты 
түрде) болады.
Жазылған сөзді айтқанда ондағы фонемаларды белгілі бір позицияға 
тәуелді реңктерін (аллофондармен) дұрыс айту орфоэпиялық нормаларды 
сақтау болып табылады. Соңғы жылдарда әсіресе жас буын өкілдерінің
тілінде орфоэпиялық нормалардың бұзылуы көбіне оқушы жастардың 
тілінде, радио-телевизиядан айтылатын сөздерде жиі ұшырайды. Әсіресе 
жазба текске сүйенген дикторлар мен комментаторлардың тілінде ауызша
тілдің нормалары өрескел бұзылып жатыр. Мысалы: 
қазақ елі, ақ орда, бір
қатар, он бес 
тәрізді т.б. сөздердің аралығында <қ>, <н> фонемаларының 
аллафоны [ғ], [м] түрінде дыбысталуы керек: [қазағ елі], [ағ орда], [бірғатар] 
т.б. Бірақ жазылған сөзді оқығанда ауызша сөздер аса мәнді бұл заңдылыққа
жете мән берілмегендіктен, сөздің дыбысталу тұрқы бұзылады да ондай сөз
құлаққа тосын естіледі. Сөз жазылуынша [қазақ елі], [ақ орда], [бірқатар] деп 
айтылды делік. Әрине, бұл жерде сөздің фонемалық құрамы бұзылған жоқ 
(МФМ). Егер сөздің фонемалық құрамы бұзылса, онда ол басқа сөзге немесе 
дыбыстардың мағынасыз тіркесіне айналады да тыңдаушыға мүлде 
түсініксіз болып қалады. Бірақ сөздің фонемалық құрамын бұзбай айту
жеткіліксіз, сонымен бірге фонеманың белгілі бір позициядағы
аллофондарымен дұрыс айту да аса қажет. Олай болса орфоэпиялық норма
дегеніміздің өзі сөз құрамындағы фонемалардың белгілі бір позициядағы
құндылығына бөлеп, айту дегенге саяды. Сонда жазу-сызу дегеніміз 
(орфоэпияны қоса алғанда) жазушының ғана үдесінен шығып қоймауға тиіс, 
сол жазылғанда оқушылардың да талабын қанағаттандыратындай болуы 
керек. Олай болмаған жағдайда орфоэпия тек қалам ұстаушылар үшін ғана
болып қалады. Ал жазудың өз ерекшеліктерін ескермей, емле тек оқуға 
бейімделсе, онда орфография тек оқушылар үшін ғана болып қалады.
Ал жазылған сөзді оқығанда (оптикалық сигналды акустикалық 
сигналға көшіргенде) бұл әрекет керісінше болады:
1. Сөз (речь) 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: