Графика. Орфография. Орфоэпия

(речевая 
деятельность) 
Бұл процестен де жазылған сөздің дыбысталуы фонема арқылы жүзеге
асатынын байқаймыз. Жазылған сөзді әріптен фонемаға көшіргенде, оқушы 
фонеманы сол сөздегі өзінің дыбыстық құндағына бөлеп айтады. Сонда 
орфоэпия дегеніміз, тар мағынасында, «жазылған сөзді (оптикалық 
сигналды) дыбыстық сөзге (акустикалық сигналға) көшірудің ережелері» 
болып табылады.
Біз бұл жерде дыбысты (дыбысталған сөзді) фонемаға «көшірудің» 
тәсіліне, яғни фонологиялық електен өткізуге тоқталдық. Бірақ жазудың
мәні мұнымен толық ашылмайды. Егер жазу-сызуда фонема мен әріптің
қатынасы І:І болып, бір әріп бір фонеманы белгілейтін болса, онда мәселенің
басы ашық болар еді де, дыбысталған сөздің құрамындағы фонемалардың
саны мен әріптің саны үнемі сәйкес түсіп жатар еді. Мысалы: <с> <а> <у> – 
сау дегендегі фонема мен әріптің қатынасы 3:3. Бірақ жазу тәжірибесінде 
фонема мен әріптің қатынасы үнемі бұл сияқты сәйкес келе бермейді. 
Мұндай жазудың типі тіпті жоқтың қасы. Егер тілдегі инвариант фонема мен 
әліпбидегі әріптің саны дәлме-дәл болса, онда жеке сөздің құрамындағы 
фонемалардың саны мен сол фонемаларды белгілейтін әріп саны да бірдей 
болып, жазу дегеніміз «фонемалық транскрипция» жүйесі болып табылады 
еді. Жазу теориясында мұндай жазу пәлендей қолайлы деп танылмайды.
Сонымен, қазіргі қазақ жазуында, басқа жазуларда да солай, 
дыбысталған сөздің фонемалық құрамы мен хатқа түскен сөздің әріп құрамы 
сан жағынан кейде сәйкес болса, кейде сәйкес келмей жатады. Мысалы: [тау], 
<тау>, 
тау 
деген сөздегі фонемамен әріптің қатынасы 3:3, 
ұл 
дегендегі 
фонема мен әріптің қатынасы 2:2 болса, [к˚′ү л˚′ү у′], <күлүу>, 
күлу, 
(ұл˚ ұу) 
<үлүу> сөздеріндегі фонемалар мен сол фонемаларды білдіретін әріп саны 
бірдей емес, яғни бірінші сөздегі фонема мен әріптің қатынасы 5:4, ал 
екіншісінде 4:3.
У
деген таңба бірде <у> фонемасының жазудағы өкілі болса, бірде <ұ>, 
<ү> фонемаларының да өкілі – әріп болып табылады. Мысалы: 
тау, бау, ұлу, 
күлу 
т.б. Сонда 
У
деген таңба арқылы <у>, <ұ>, <ү> фонемалары белгіленіп 
тұр. Кез келген таңбаның екі жақты: таңбаланушы және таңбалаушы қасиеті 
болатыны тәрізді 
у 
таңбасының да екі жағы-мазмұндық жағы (план 
содержания) және тұрпаттық жағы (план выражения) бар. Олай болса 
у
таңбасының мазмұндық жағы фонема, тұрпаттық жағы әріп дегенге саяды. 
Басқаша айтқанда, фонема таңбаланушы да, әріп таңбалаушы. Осы екеуінің 
бірлігі жазу теориясында графема деген ұғымды білдіреді. Бұл бірлікті 
(фонема мен әріптің ара-қатынасын) былай көрсетуге болады:
фонема 
графема (таңба)
әріп 
Енді осы қатынасты жоғарыда аталған мысалдармен көрсетейік:
<У> фонема [тау] <тау> 
тау 

У 
әріп 
(У) графема
<Ұ> + <У>[ұл˚ ұу] <ұлұу> 
ұлу 
У 
<Ү> + <У> [к˚′ү л˚′ ү у′ ] <күлүу> 
күлу
У 
Дыбысталған сөздің фонетикалық транскрипциясын беруде мына 
кітапта қолданылған белгілерді және сонда көрсетілген жүйені ұстандық: 
Абуов Ж., Джунисбеков А. 
Фонетическая запись казахского текста. Алма-ата: 
«Ғылым», 1991. Бұған қосымша алынған шартты белгілер <…> «фонема», 
[…] «дыбыс» / …/ – «графема» дегенді білдіреді.
Жазудың ең кішкене единицасы әріптің тілдің ең кішкене дыбыстық 
единицасы фонемамен қатынасының қазіргі жазуымыздағы жүйесі, сонымен, 
мынадай болып келеді.

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: