Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері

1. Метатезаға ұшыраған сөздер әуелде жарыса жұмсала келіп, тілде тек 
бір ғана вариант түрінде орнықты. Мысалы: 
қақпан, қақпақ, өкпе
т.б. Бұлар 
синхрония тұрғысынан 
қапқан
,
қапқақ, қапқа, өпке
делініп, әуелдегі
күйіндегідей қолданылмайды деуге болады. Себеп сөзі де осы тәрізді, 
бастапқы түрі 
әсбәб
(араб сөзі). 
Малақай 
сөзінің «
малай
» диалектизмімен 
метатезалық байланыста екендігін этимология жасай отырып айқындауға 
болады. 
Салыстырыңыз: 
малақай
(Замахшари, 
Мукаддимат) 
<
маңқалай>мақалай>
қазақша
малақай
. 
Малақай
сөзі
маңдай, маңлай
, 
маңқа
атауларымен тектес түбірлер болуы ықтимал [40, 288б.]. 
2. Метатезалық варианттар мағыналық жақтан сараланып дербес сөзге 
айналған: уақ (уақыт) – ауық (бір ауық), демеу (етістік) – медеу (зат есім),
тебірен (әсерлен), тербе (шайқа), айнал (су буға айналады), айлан (айланып- 
толғану).
Ш
мен 
қ 
дыбыстарының орын алмасуынан 
балшық
(
балшақ, а/ы
дауыстыларының алмасуы) және балқаш варианттары пайда болған. Кейбір 
түркі тілдерінде балғаш «балшық» деген мағынаны білдіреді [41, 239б.]. 
Қазақ тілінде 
Балқаш
сөзі гидроним ретінде ғана емес, әсіресе байырғы 
әдебиет өкілдері шығармаларында, аға бун тілінде, жалпы есім мәнінде 
жұмсалады. 
Балқаш, балшық
(балшақ) әуелде мағыналық жақтан жарыса
қолданылғанмен, келе-келе семантикалық дербестікке ие болған. 
Балшық 
«лай», «батпақ» деген мағынаны білдірсе, балқаш «сулы, шөбі мол жер» 
дегенді аңғартады:
Балқашын
орып мал жеген 
Аралас үйрек, қаз жеген
(Қашаған Күржіманұлы)
Метатезалық варианттардың кейбірінде стильдік айырым барлығы 
байқалады: ұшпақ – жұмақ. Қазақ тілінде жұмақ стильдік жақтан бейтарап, 
ұшпақ көбіне сөйлеу тіліне тән. Сондай-ақ 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: