Маемиров асхат максимович

111 
тіпті ханның тәжі де жағымсыз темірлерден құралған. Тек қыздардың киім 
үлгісінде ғана патшалық сәннің кейбір бөліктері сақталған. Атап өтетініміз, 
режиссер Шекспир мәтінін едәуір қысқартып, пьесаға қатысатын жиырма 
кейіпкердің жетеуін ғана қалдырған. 
Режиссерлік шешім сәтті актерлік ойынмен толықты. Актер К.Жұмабеков 
кейіпкерінің мінез сырын ашуда сахналық бейнелеу құралдарынан сөздің 
айтылу толқындарына, ырғақ интонациясына, керекті қимыл-қозғалысқа мән 
беріп, асқан дәлдікпен пайдалана білген. К.Жұмабеков оқиға барысында Лир 
мінезінің ерекшелігін, көңіл-күйін бірден жайып салмайды, ол оның
бойындағы өзгерістерді, сезім қалтарыстарын, ішкі жан дүниесіндегі 
дүмпулерді байыппен бірте-бірте айқындайды. Қорытындысы ретінде «Әл-
Тарази Таразға шақырады» атты халықаралық театр фестивальінде Лир патша 
роліндегі Кеңес Жұмабеков сахнадағы өнімді еңбегі үшін марапатталғанын 
атап өтуге болады. 
Спектакльдің сыртқы пластикалық шешімі жөнінде премьерадан кейін 
газет бетіне жарияланған мақалада біз толық қосылатын мынадай пікір бар: 
«Декорации завораживают. По сути, их нет. Сцена как бы вывернута 
наизнанку. Зрители видят ее темное нутро, черный квадрат, который обычно 
скрывают за расписными задниками. Нависающие над площадкой ряды 
осветительных приборов – бескомпромиссный технократический фон. Его 
дополняет лежащее на полу полотно, напоминающее шкуру, содранную с 
какого-то гигантского хищника. 
По шкуре во все стороны ездят три струганных стола на колесиках. 
Впереди стоит жестяная емкость с водой. В руках артистов – ножи, рыбины и 
битый эмалированный таз (найденный на помойке). 
На мужчинах бесформенные балахоны, не фиксирующие принадлежность 
к определенной культуре. Все обуты в солдатские ботинки с металлическими 
набивками и шипами. Две старшие безжалостные дочери одеты в черное и 
красное платья. И только младшая Корделия – воплощение чистоты и света – 
носит белое. 
Происходящее на сцене завораживает. Режиссер открывает, как устроен 
мир, из которого вырезали компонент радости. В атмосферу небытия погружает 
трек на итальянском языке «Я улетаю» из музыкального оформления цирка 
«Дю Солей»: «Ты будешь помнить каждый момент прекрасного безумия… Мы 
будем воспевать с ностальгией всё наше противостояние. Я взлетаю. Я улечу» 
[95]. Жалпы алғанда, қойылым режиссері мен бүтіндей театр ұжымының 
спектакльді қоюдағы мәдениеті, бүгінгі күн сипатын беруі, пластикалық 
шешімін ұтымды таба білуі шығармашылық ізденістер аясының кеңдігін 
танытады. 
Жас режиссер Д.Жұмабаеваның трагедияны өзінше түсініп, сахнаға қоюға 
тың жолмен, өзіндік ой-тұжырыммен келгендігі қуантарлық жайт. 
Ал М.Ю.Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық драма театрының 
шығармашылық бет-бейнесін танытқан У.Шекспирдің «Король Лир» 

112 
трагедиясын сахналауы 
– 
аталмыш өнер ұжымының классикалық дәстүрге 
берік ұстанымдарының дұрыстығын ашып көрсетті. Өзінің суреткерлік 
ізденістерін жүзеге асыру үшін Р.Андриасян - театрдың бұрын да сахналық 
жобаларын бірге жасаған досы, қазіргі таңда Германия елінің азаматы Эрнест 
Гейдебрехтпен қоян-қолтық жұмыс жасап, нәтижесінде спектакльдің көркемдік 
шешімі - минамилизм бағытында шешілген. Кейіпкерлердің киіміне заманауи 
сипат берген суретші Л.Кужель тарихи кезеңнен бөлек, уақыт тынысын 
білдіретін детальдарды көп қолданған. 
У.Шекспирдің драматургиясындағы «В наш век слепцам безумцы 
вожаки!» деген Лирдің тілімен айтылған негізгі ой - қойылымның басты 
арқауына айналған [96, с. 30]. Осынау ой-тұжырым спектакль аяғына дейін 
нақтылы әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады
Король Лир бейнесін сахнаға алып шыққан актер Ю.Капустин өз қолымен 
билікті таратып беруімен бірге жанұялық бақытын, әкелік мейірімін де 
шашыратып төгіп алған бақытсыз жанның ішкі арпалысы мен жүрек қылын 
шертетін сәттерін шынайы сомдаған. Актер кейіпкердің сыртқы келбетін 
көрсету үшін, гримнің көмегіне жүгініп, кәрілік дендеген адамның аяғын 
сылтып басуы, ернін шылпылдататуы, бір нәрсені есіне түсіре алмай қалатын 
ұмытшақтақтығынан туындыған іс әрекеттері сәтті табылған детальдар 
болатын. 
Ал, көрнекті режиссер А.Эфрос: «Шекспир народен. У него земной взгляд. 
Он видит все так, как оно есть. Его высокая и стройная философия опрощена 
житейски «низким» взглядом. Его удивительный интеллект выражается в 
простой интонации. Он чуток, точен, строен, откровенен, груб и прост. И 
абсолютно естествен. Самое трудное в Шекспире – найти естественное и 
простое выражение страсти и интелекта. И еще лаконизм. Даже если речь идет 
об огромном многостраничном монологе», - деп айтқан пікір негізінде 
айтарымыз, режиссер аталмыш қойылымды үлкен ізденіс пен философиялық 
таным тұрғысында келіп, интеллектуалдық туынды етіп сахналаған. 
«режиссерлік монтаж жасау» әдісі тұрғысынан келген [97, с. 238].
Әлемдік классиканың «алтын тәжі» іспеттес ұлы драматург У.Шекспирдің 
«Асауға тұсау» комедиясының табиғаты – қазақтың болмыс-бітімімен ерекше 
үндесетін өміршең туындылардың қатарында. Ұлттық театр тарихының 
өткеніне көз жіберсек, осынау ұлы туынды - қазақ сахнасында тұңғыш рет 1943 
жылв 16 қазанда Мәскеудің А.Луначарский атындағы театр өнері 
институтының көрнекті ұстаздары О.Пыжова мен Б.Бибиков сахналапты. Бұған 
алғаш қатысқан сахна шебері Қ.Қуанышбаевтың сөзімен айтқанда, «аударма 
деуге аузың бармайды». 
Жетпіс жылдан астам қазақ театр өнерінің майталман артистері мен 
режиссерлері аталмыш қойылымда өз қолтаңбасын қалдырғаны белгілі. Әрине, 
соның ішінде саңлақ сахнагерлер Шәкен Аймановтың Петручиосы мен Хадиша 
Бөкеева сомдаған Катарина бейнесі қойылымды көзімен көрген аға буын 
жадында әлі сақтаулы. Кейін қос актердің орындауындағы Петручио мен 

113 
Катаринаның атақты сахнасы - Ш.Аймановтың «Біздің сүйікті дәрігер» көркем 
фильміне еніп, көрермендер көзайымына айналды. 
Міне, жетпіс жылдан бері еліміздің көптеген режиссерлері қойған «Асауға 
тұсау» комедиясы жастар театрының төрінде Нұрқанат Жақыпбай көркемдік 
шешімімен заманауи үлгі, жаңашыл түрде сахналанды.
 
Спектакль хақында Н. 
Жақыпбай: «Мен бұл қойылыммен проблема шешейін деп ойлаған жоқпын. 
Материал ұнады. Бұл Шекспирдің ұлы шығармаларының бірі. Оның 
шығармалары ешуақытта қартаймайды. «Күлкілі, жеңіл спектакль дүниеге 
келді» деп ойлаймын. Жас театр. Бірақ, соған қарамай, басқа қолтаңбамен, 
толғаныспен ойнады деп ойлаймын», - деп аталмыш комедияның құндылығы 
мен оны таңдап алудағы себебін айтқан болатын [98]. 
 
Қойылымның басты ерекшелігі – қоюшы-режиссерден бөлек, Бекболат 
Құрманғожаев пен Дәурен Серғазиннің де ат салысқандығы. Бұдан үш бірдей 
режиссердің жұмысын айқын көруге болады. Нәтижесінде Жастар театры 
сахнасына астарлы әзіл мен көтеріңкі көңіл күйдің атмосферасы пайда болды. 
Спектакльдің сәтті шығуына – жас актерлердің түбегейлі табыстарымен бірге 
көпшілік сахналарындағы жәрмеңкелік ойындар мен билердің көркемдік 
шешіміне тікелей байланысты. Режиссерлік шешімдерден бөлек, әуен мен би 
үндестігі, декорация жанр ерекшелігіне сай ойластырылған. Қоюшы-суретші 
Ерлан Тұяқов жұмысынан байқағанымыз – сахнада кеңістік пен қажырлы еңбек 
бар. 
 
Спектакльде Петручионың алар орны зор. Шәкен Айманов салған сара 
жолды Ыдырыс Ноғайбаев жалғаса, Жастар театрындағы туындыда 
классикалық бейнені сомдаудағы сабақтастықты актер Әділ Ахметов алып 
жүрді. Қызылорда қаласында өткен С.Майқанованың 100 жылдығына арналған 
республикалық театр фестивалінде көрнекті сыншы Ә.Сығай актердің 
Петруччио бейнесін сомдаудағы ерекшеліктеріне, өнер жалғастығының 
жарасым тапқанына кеңінен тоқталып, «Әділ Ахметов – ХХІ ғасырдың 
Шәкені», - деп баға берді.
Фактура мен қимыл-әрекет тұрғысында режиссер таңдауда шалыс 
баспады. Бұл таңдаудағы ақтаудағы еңбекті актердің сөз саптасы мен сахнадағы 
жүріс-тұрысынан байқауға болады. Актер жұмысының ұтылған, ұтқан тұстары 
жөнінде жас театртанушы Н.Жұмабай: «Сөзі анық, әрекеті нық. Кейіпкерін 
барынша жанды етіп шығаруға тырысқан. Солай бола тұрса да, Әділ ойынына 
сәл зиялылық жетіспейтіндей көрінді. Петручионың да тоғышар топтың 
ортасында киіп алар бетпердесі бар. Бірақ ол бетперденің озық ойлы, алғыр 
азамат Петручио парасатын, өре биігін, оңаша қалғанда ой қорытар таным 
көкжиегін көлегейлеуге хақысы жоқ. Осыны актер толыққанды түсінгені абзал. 
Асауға тұсау саламын деп біртоға дөрекілікке кетіп қалу бас кейіпкер 
табиғатына апарар жолда жаңылыстырады. Сондықтан да асауды тұсар азамат 
кейпінде жүрген актер мінезінде адуындылықтан бөлек, серіктесінің мысын 
басар ақыл-парасат, ішкі тереңдік, тіпті, серіліктің ұшқыны да сезіліп жатса, 
ризашылық сезіміз еселене түсер еді», – деп сабақтайды [99].

114 
Театртанушы ойымен келісетін тұстарымыз да бар. Дегенмен, бірінші 
қателікті Катаринадан іздеу керек сияқты. Себебі, Катарина тым асау болып 
кеткендіктен, Петручио одан асып түсіп бағындыру мақсатында қаталдығы мен 
дөрекілігін арттырған деп ой түйгіміз келеді. Қойылымда эпизодтық рол болса 
да мазмұнды ойын көрсете білген Грумио - Жандәулет Батай, Люченцио - 
Дәурен Серғазин, Гортензио - Нұрлыбек Төлеген, Гремио - Бейбіт Құсанбаев, 
Баптиста - Азамат Есқұловтың бейнелері өзіндік бояуымен есте қалды.
Театр тек бір адамның қолынан келмейтін, ұжымдық өнер екенін ескерсек, 
Жастар театрының жас актерлерінің жұмысын тамашалап, сахналық өнерлеріне 
тәнті болып келеміз. Театрдағы еңбек өтілдерінің аздығына қарамастан «Асауға 
тұсау» сынды классикалық туындыларға үлкен батылдықпен, әрі оны оны 
абыроймен алып шығуға деген ұмтылысы труппа еңбегінің үлкен жемісі. 
Еліміздегі жастарға деген қолдау ары қарай жалғасын таба берсе, театр өнеріміз 
де жаңаша бір лепке ие болып, театр өнерінен де дамыған елдермен тереземіз 
теңесе бермек.
«Шекспир – XVI ғасырда өмір сүрген адам. Бірақ арада бірнеше ғасыр өтсе 
де оның пьесалары әлі әлем театрларының сахнасынан түспей келеді. Өйткені, 
қаншама ғасырлар өтсе де, заман өзгерсе де, адам табиғаты өзгермейді. Қай 
заманда өмір сүрсе де адам бойындағы жақсы көру, қызғану, сүйсіну сияқты 
сезімдер сол күйінде қалады. Әсіресе, билікке, таққа таласу - адамзаттың 
өмірлік мәселесі болып қала береді», - деп профессор С.Д.Қабдиева Шекспир 
драматургиясының өміршеңдігіне баға беруі арқылы, қазақ сахнасындағы да 
режиссерлердің қызығушылығының да төркінін түсіндірді [100, 11 б.].
Заманауи үлгіде қойылған спектакль комедиялық ситуацияларға құрылған. 
Өр мінезді Петручио қиқар Катаринаны баурап, әзіл арқылы тентектігін жеңеді. 
Катарина тұрмысқа шыққан соң сіңілісі Бьянкаға сөз салушылар көбейіп, әкесі 
Баптиста екінші қызын да ұзатады. 
Өнердегі 
дәстүр 
жалғастығын 
жай-жапсарын 
сөз 
еткенде 
И.П.Эккерманның: «Во всем искусстве существует преемственность. Когда 
видишь большого мастера, то находишь всегда, что он умел воспользоваться 
достоинствами своих предшественников и именно благодаря этому сделался 
великим» [101, с. 307], - деген тұжырымын негізге алсақ, «Асауға тұсау» 
комедиясын биік деңгейде сахналай білген Ә.Мәмбетов пен оның шәкірті 
Н.Жақыпбайдың режиссурасынан сабақтастық бағытының ерекше жарасым 
тапқанын айтып өтуіміз керек. 
Әлемдік аренадағы драматургтердің ішінде А.П.Чехов ең көп қойылатын 
драматургтердің бірі. Өз заманының жаңашыл драматургі А.Чехов 
пьесаларының қай-қайсысы болмасын өзінің дәуір тынысын, уақыт рухын 
шынайы бейнелеуімен құнды. А.Чехов шығармаларында басты қаһармандар 
жоқ, ондағы кейіпкерлер көпшілік, қалың жұртшылық. 
«Каждая страна и каждый художник теперь имеет право на своего Чехова, 
на свой путь к нему, и из суммы этих общих, разрозненных в пространстве 
усилий складывается феномен мирового чеховского театра» - деп ресейлік 

115 
театртанушы Т.Шах-Азизова айтқандай Чеховтың шығармашылығына қазақ 
театры ашылғаннан бері бірнеше рет оралып отырды [102, с. 416].
Әсіресе, 2000 жылы Қ.Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық 
қазақ музыкалық драма театрының сахнасында режиссер Ә.Мәмбетовтың 
«Ваня ағай» қойылымдары жұртшылықты елең еткізді. Себебі, көрнекті 
режиссер осыған дейін аталмыш спектакльді М.Әуезов атындағы Қазақтың 
мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасында қойған болатын. Егер 
біріншісін театр мамандары көркемдік деңгейі жоғары қойылымдардың 
қатарына қосып, ұлттық театр тарихына алтын әріптермен енгізсе, 
екіншісіндегі режиссерлік батыл шешімдер негізінде келген артистердің 
шеберлігін, қазақтың актерлік өнеріндегі сабақтастықтың жарасым табуына 
жатқызды.
2013 жылы «Апалы-сіңілі үшеу» де осы театрдың сахнасында алғаш рет 
көрерменге жол тартты. Қоюшы-режиссер Р.Андриасян өз спектаклінде 
психологиялық сарынға басымдық берген. Классиканы өз деңгейінде оқи білу 
мен оны сахнада тірілту үлкен режиссура мен үлкен актерлік талантты қажет 
ететіні белгілі. Бұл қойылымнан ұтымды режиссерлік жұмыспен қатар, кәсіби 
актерлер ансамблін де қатар көруге болады.
Режиссурадағы нақтылық пен айқындық орындаушылардың өз рольдерін 
дұрыс ұғып, жан-жақты меңгеруге жетелеген. 
Ольга - Д.Темірсұлтанова, Маша - Н.Қарабалина, Ирина - З.Кәрменова 
сынды таланты мен сұлулығы қатар үйлесім тапқан актрисалардың шынайы 
ойындары арқылы небір күрделі әлемдік классикаларды қазақ тілінде тірілтуге 
қабілетті екендігімізге көзіміз жетті. Өмірдің мәнісін жоғалтқан, не өздерін, не 
өзгені түсінуге шамалары таусылған, өмір сүруге деген талпыныстарынан гөрі 
өкініштері көп апалы-сіңлілердің бар арманы «Мәскеуге!» деген ұранның 
астында өтуде. Ал, қыздардың қолы жетпей тұрған Мәскеулері - 
орындалмайтын армандардың, алдамшы үміттерінің символы болып қала 
береді.
Жалпы спектакль барысы туралы: «...Бұл пьесаның қазақ театрындағы 
қойылымы классиканы игеру жолындағы үлкен ізденіс деп айтуға болады. 
Драмада негізінен өмір мұраттарының орындалмас құр арман, бекер әурешілік 
екені бейнеленеді. Чехов драматургиясының осындай идеялық ерекшеліктерін 
дұрыс түсінген режиссер көрерменге айтар сыры мол спектакль тудырған», - 
деп театр сыншысы А.Еркебай орынды бағалап өтеді [103].
Ал қойылымды көркемдеген суретші В.И.Кужельдің жұмысын ерекше 
атап кетуіміз керек. Ол пьесаның әрекет орнын анықтап, киім-кешек 
эскиздерінің дәуір келбетіне сай келуін қадағалаумен бірге, спектакльдің 
бейнелік пішін-үлгісін шығарманың көркемдік ерекшелігіне қарай тапқан.
1975 жылы ашылған Республикалық неміс драма театрының тәуелсіздік 
жылдарындағы қарқынды жұмысы мен саяси ұстанымы – олардың тарихи 
Отаны Германияда қызығушылық туғызды. Германияда аз ұлттардың жалғыз 
театры Баутцен қаласындағы неміс-серб театрында өткен «Ұлттық театрлар 

116 
туралы» атты конференцияға шақырудан бастап, театрдың батыстық мәдениет 
өкілдерімен біріккен жұмыс басталды. Театр труппасының интернационалды 
болуы театрдың эстетикасы мен бағытында түбегейлі өзгерістерді талап етті. 
Сондықтан ДТК - пікір сайыстар мен эксперименттер орталығына айналды.
Өнер академиясының түлектерінің дипломдық жұмысы негізінде Н.Дубс 
сахналаған Б.Брехттің «Да. Нет» қойылымы, Дарья Штоккердің «Contact@net»
пьесасы желісінде қойылған спектакль – театрдың көркемдік-эстетикалық 
келбетін танытатын қойылымдар болды. Өнер ұжымына 2014 жылы 
тағайындалған көркемдік жетекші, әрі бас режиссер Н.Дубс үшін театрдың 
негізгі міндеттерінің бірі – неміс халқының мәдени дәстүрлерін сақтаудың 
инновациялық жаңа жолдарын іздестіру болып табылады.
Соның 
нақты 
дәлелі 
- 
«Пробуждение 
весны» 
қойылымында 
республикалық неміс драма театрының бас режиссері Наташа Дубс және Бонн 
қаласындағы «Патология» камералық театрының көркемдік жетекшісі Марен 
Пфайфер бірігіп жұмыс жасап, шығармашылық тандем құра білді. Аталмыш 
қойылымдардың негізінде Гете Институты мен Алматы қаласындағы 
Германияның Бас елшілігінің қолдауының арқасында қазіргі заманғы неміс 
драматургиясының ерекше кішігірім фестивалін өткізді.
«Пробуждение весны» спектаклі белгілі неміс ақыны және драматургы 
Франк Ведекиндтің (1864-1918) пьесасы бойынша қойылды. «Пробуждение 
весны» пьесасының алғашқы қойылымы 1891 жылы болды және сол заманның 
консервативтік театрлық ортада жарылған бомба әсерінде өтті. «Пробуждение 
весны» тақырыбы жастық адамгершілік ізденістердің билік етіп отырған 
көлгірсу моральмен қақтығысы. Режиссер Наташа Дубс ойынша бұл пьеса 
бүгінгі күннің өзінде-ақ өзектілігін жоғалтпаған. Орыс сахнасында 
«Пробуждение весны» спектаклі сонау 1907 жылы Всеволод Мейерхольд 
қойылымымен пайда болды. Егер Александр Блок және Лев Троцкий пьесаны 
сотқар және адамгершілігі жоқ деп санаса, Наташа Дубстің өз пікірі бар: «Біз 
жасөспірімдер өмірінің қорғансыз және қамкөңіл нәзік сәттерінің асқынған 
кездеріне назар аударғымыз келді. Егер осы сәттерде жанында жақын ересек 
адам болмаса, қайғылы жағдайға душар болуы мүмкін», - дейді.
Жалпы Қазақстандағы өзге ұлт театрларындағы режиссураның дамуына, 
мемлекеттік тұрғыда жағдай жасаған. Ұлттық театрлардағы режиссерлердің 
шығармашылығы - толеранттық пен бірлік негізіндегі Қазақстандағы 
этникалық қауымдастықтарды гуманистік үдерістердің маңыздылығын, бірлесе 
өмір сүру үрдісінің мәнін айқындайды.
Сондай-ақ, тәуелсіздігіміз қолымызға тиген жылдары әлемдік классикалық 
драматургияға да қызығушылық арта түсіп, бұрын-сонды қазақ сахнасына 
қойылмаған Ж.Ануйдың, Г.Ибсеннің, Г.Гауптманның, Т.Уильямстың, 
Э.Олбидің драматургиясымен қатар, орыстың ұлы жазушылары А.П.Чеховтың, 
Н.В.Гогольдің пьесалары да жұртшылық назарына ұсынылды. Бұл дүниелерді 
Ә.Мәмбетов, Б.Атабаев, Қ.Қасымов, Н.Жақыпбай, Т.Теменов, Б.Ұзақов, 
Д.Жұмабаева сынды т.б. режиссерлердің сахнаға шығаруы - ұлттық 

117 
режиссураның дамуына, тың белестен көрінуіне ықпал жасады. Сонымен бірге, 
бұндай ізгі бастамалар шетелдермен мәдени байланыстарды нығайтуға, қазақ 
театрының шеңберін кеңейтіп әлемдік театр үрдісінен өз орнын табуға әсер 
етті. 

жүктеу 1,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: