1896–1908
.
ер
м
ер н
есептеу
не
гер стер
н нде
кспедицияға
дейінгі
жер
көлемі
кспедициядан
кейін
қазақтарға
қалдырылған
жер
кспедициядан
кейін
қоныс
аудару
қорларына
берілген
жер
1
орташа
шаруашылыққа
қажетті
жер
нормасы
45.889.000
дес
.
23.297.000
дес
.
22.592.000
дес
.
187
дес
.
100 %
51 %
49 %
138–261
дес
.
аралығында
1901
ж
. 5
наурыздағы
№
11
циркулярдан
кейін
қазақтарға
қалдырылатын
жер
25 %
өседі
23.297.000+5.824.000 =
29.121.000
дес
63 %
22.592.000–5.824.000=
16.768.000 37 %
234–555
дес
.
1904–1908
жж
.
қайта
зерттеу
экспедициясынан
кейін
70–210
дес
. 36–
57 %
азайды
Жоғарыда
көрсетілген
кестеден
екі
деректі
мəліметін
салыстыру
арқылы
экспедицияны
мəліметі
шындыққа
жақын
келеді
деп
т жырымдауға
болады
.
Себебі
экспедицияны
пайдаланған
статистикалық
əдістемесі
,
жеке
с рау
арқылы
ж ргізілген
,
неғ рлым
объективті
мағл маттар
береді
,
ал
ресми
есеп
жалпы
есептеумен
ғана
шектелген
болатын
.
Жалпы
Ф
.
ербина
басқарған
7
жылдық
зерттеу
ж мыстары
Ақмола
облысыны
—
Көкшетау
,
Атбасар
,
Омбы
,
Ақмола
,
Петропавл
ояздары
,
Семей
облысыны
—
Павлодар
,
арқаралы
,
Зайсан
,
скемен
,
Семей
ояздары
жəне
Торғай
облысыны
—
останай
,
Ақтөбе
ояздарын
қамтыды
.
Б л
материалдар
əр
жылдары
(1898–1909) (
Во
-
ронеж
,
Омск
,
ернигов
,
С
.
Петербург
) 13
том
болып
жарық
көрді
[7; 56,57].
еректі
пайда
болуына
əсер
еткен
сырткы
факторлар
мен
туындаған
қиындықтар
деректі
объективтілігі
мен
шынайылығына
əсер
ететіні
хақ
.
з
кезегінде
Ф
.
ербина
зерттеу
ж мыстары
кезіндегі
туындаған
қиыншылықтар
мен
кемшіліктерді
де
атап
өтті
.
Оны
ішінде
:
жерді
ке дігі
,
көшіп
-
қонуға
көп
уақыт
пен
к ш
қажет
етті
;
зерттеушілерді
қазақ
тілін
білмеуі
,
ортада
шінші
(
аудармашы
)
адам
арқылы
с рау
ж ргізуді
талап
етті
;
зерттелетін
ө ірді
белгісіздігі
.
«
Б л
мəселелерді
əрқайсысы
жəне
барлығы
қосылғанда
шын
мəнінде
ж мысты
тез
аяқталуын
тежеді
», —
деп
көрсеткен
болатын
[4; 19].
Ф
.
А
.
ербина
өзіні
бюджеттік
статистикаға
қосқан
лесімен
танымал
. 1884
жылдан
бергі
Воронеж
земствосындағы
қызметінде
Воронеж
губерниясындағы
шаруа
отбасыларына
бюджеттік
зерттеу
ж ргізген
.
Арнайы
бағдарлама
бойынша
бюджеттік
с раулар
дайындалып
,
практикада
нақтыланып
ж зеге
асырылған
.
Воронеждік
бағдарлама
басқа
да
бюджеттік
бағдарламалардан
өзіндік
мақсатына
нақтылы
бағытталуымен
ерекшеленеді
.
Ақмола
,
Семей
,
Торғай
облыстарын
бюджеттік
зерттеу
Ф
.
А
.
ербина
ж мысында
Воронеж
губерниясыны
лгісіндегідей
ж ргізілді
.
алалық
өлкені
зерттеуге
байланысты
барлық
ж мыс
,
жалпы
алғанда
,
Ф
.
А
.
ербинаны
б рынғы
іс
-
тəжірибесіне
негізделіп
ж ргізілді
.
Оны
өзіні
дəлелі
бойынша
, «
мəліметтер
алу
шін
Воронеж
земствосыны
шаруа
бюджеттік
бағдарламасы
біршама
өзгерістерге
ие
болып
,
көшпелі
ж мысты
ерекшелігіне
те естірілген
.
Б л
бағдарламаға
да
Воронеж
земствосыны
статистикалық
бөлімі
тағайындаған
бөлімдер
мен
рубрикалар
енген
,
тек
қырғыз
т рмысыны
өзіндік
ерекшелігін
есепке
ала
отырып
,
мал
шаруашылығыны
əр
жайылымдық
стадиядағы
дамуы
,
жылдық
айналымына
қатысты
с рақтар
пункті
ке ейтілген
» [10; 118,119].
азақ
шаруашылығыны
бюджеттік
қ рылымын
анықтауға
негіз
болған
Воронеждік
бюджеттік
бағдарлама
5
бөлімнен
қ рылған
:
отбасы
жөніндегі
мəлімет
;
жер
саны
;
жылжымайтын
м лік
,
киім
,
аспап
;
жылдық
кіріс
пен
шығысты
баланстық
жинағы
;
жалпы
сипаттау
с рақтары
.
азақ
шаруашылығын
зерттеуді
өзіндік
ерекшелігіне
байланысты
Воронеж
бағдарламасыны
екінші
бөлімі
біршама
өзгерістерге
ие
болды
.
Бюджеттік
кестелердегі
қосымшаларға
қарағанда
жерге
иелік
ету
,
жерді
пайдалану
с рақтары
алынып
,
əсіресе
малға
,
оны
өніміне
,
өнімді
пайдалану
,
сату
с рақтары
ке ейтіліп
,
тере детілген
.
Статистер
шаруашылықты
жемшөп
дайындау
саласындағы
ж мысын
нақтылы
анықтауға
талпынған
.
Б л
шін
қазақ
шаруашылығына
Воронеждік
бағдарламадағы
жем
-
шөп
дайындау
с рағы
йлестірілген
.
Бюджеттік
кестелерге
,
толықтырылған
қосымшаларға
қарағанда
,
бағдарлама
өз
алдына
қазақ
даласындағы
шөп
шабуды
таралу
дəрежесін
анықтау
,
оны
мал
шаруашылығын
дамытудағы
рөлі
,
шабылған
жəне
пайдаланылған
жем
-
шөп
саны
,
57
оны
пайдалану
əдісі
,
сату
,
сатып
алу
с рақтарын
анықтауды
мақсат
еткендігін
көреміз
.
Б ған
қоса
қазақ
ж мысыны
ерекшелігіне
байланысты
й
,
киім
-
кешек
,
көлік
с рақтары
йлестірілген
.
Жоғарыда
көрсетілген
өзгерістер
1896
жылы
мамыр
айында
Ф
.
А
.
ербина
белсенділігімен
жасалған
алғашқы
бюджеттік
бағдарламаға
енгізілген
,
яғни
барлық
статистикалық
зерттеу
жоспарына
жəне
бағдарламаны
саралау
барысына
сай
айғақталған
,
орындалған
.
Зерттеу
ж мысыны
негізінде
та дау
əдісі
басым
болды
.
Сол
кездегі
көптеген
бюджеттік
зерттеулер
секілді
экспедицияны
та дау
əдісі
де
субъективтілікке
шырады
,
себебі
Ф
.
А
.
ербина
да
«
орташа
сандық
»
əдісті
ке інен
қолданды
.
Нақтылы
жағдайда
Ф
.
А
.
ербинаны
өз
пікірі
бойынша
,
барлық
параметрі
жағынан
орташа
шаруашылықты
бюджеттік
зерттеуді
д рыс
деп
есептеді
[10, 121].
М ндай
шаруашылыққа
ол
негізгі
көрсеткіші
бойынша
(
жан
басына
шаққандағы
мал
саны
;
шаруашылық
өзге
малын
пайдаланатын
шаруашылық
лесі
;
жалдамалы
е бекті
пайдалану
;
шаруашылықты
кəсіптік
лесі
;
отбасы
қ рамы
)
ояздық
орта
шаруашылыққа
жақын
шаруашылықты
жатқызды
.
М ндай
орта
шаруашылықты
табу
əдісі
қарапайым
болды
.
егенмен
,
экспедиция
ж мысында
нақтылы
мəліметтер
болмағандықтан
,
бюджетті
қ ру
шін
сол
жергілікті
жерге
тəн
шаруашылықтар
ғана
алынды
.
Статистиктер
пікірі
бойынша
,
оларды
анықтау
сандық
көрсеткіштерге
емес
,
сапалық
көрсеткішке
байланысты
болды
.
Ф
.
А
.
ербинаны
сөзі
бойынша
, «
м ндай
көрсеткіштерге
алты
адамнан
т ратын
отбасы
,
ж мыс
жасындағы
еркек
адамдары
бар
,
жалдамалы
ж мысшысы
жоқ
шаруашылығы
бар
,
отбасыны
шаруашылық
жəне
жеке
қажеттіліктерін
қиындықсыз
қанағаттандыра
алатын
,
қырғыз
əдет
-
ғ рпына
сай
қонақтарды
қарсы
алуға
шамасы
келер
,
шығыны
кіріспен
толықтырылатын
шаруашылықтар
алынды
».
Б л
көрсеткіштерді
орта
шаруашылыққа
жататындығын
т сіну
қиын
емес
.
Жалпы
алғанда
,
Ф
.
А
.
ербина
көрсетуі
бойынша
, «
өте
кедей
шаруашылық
немесе
қай
жағыннан
алса
да
бай
шаруашылық
болып
есептелетін
шаруашылықтар
алынды
».
егенмен
со ында
«
бюджеттік
ж мысты
мақсаты
жергілікті
жерді
шаруашылығына
тəн
орта
шаруашылықты
табу
болды
», —
деп
көрсетеді
[10; 131,132].
Со ғы
мақсат
зерттеу
ауқымын
тарылтты
.
Шаруашылықты
та дау
с рағында
оны
жергілікті
жерге
тəн
,
тəн
емес
екендігі
жөнінде
с рақ
көтерілді
.
Мысалы
,
статистиктерді
бірі
А
.
Н
.
ядиченко
болыстық
басқарма
алдына
ауылдық
старшындар
көмегімен
осындай
шаруашылықтарды
есептеу
с рағын
қойып
,
со ында
м ндай
шаруашылықты
барлық
шаруашылықты
штен
бірін
қ райтындығы
жөнінде
қорытындыға
келді
.
Бағдарламаны
бесінші
бөліміне
сай
Ф
.
А
.
ербина
(«
Вопросы
общего
описательного
характера
»)
мына
жағдайды
көрсетеді
: «
Жергілікті
жерге
тəн
шаруашылықты
бюджетін
қ ру
шін
ядиченко
мырза
жергілікті
болыстық
басқармаға
қандай
да
болмасын
шаруашылық
иесімен
кездестіруді
өтінді
.
М ндай
адам
,
өз
сөзі
бойынша
,
өз
қажетін
толық
қанағаттандыра
алатын
Итебай
болды
».
кспедиция
қызметкерлері
жергілікті
əкімшілікті
зерттеуге
араластыруды
д рыс
деп
есептеді
,
себебі
б л
ж мыс
барысын
йымдастыруды
жақсартады
деп
санады
.
Кейбір
жағдайларда
статистиктер
əкімшілік
көмегіне
с йенбеді
,
зерттеуге
қажетті
шаруашылықты
өздері
та дады
,
бірақ
б л
кездейсоқ
емес
,
индивидуалды
с рыптау
болды
.
М ны
өзі
белгілі
бір
анықталған
мақсатта
болды
.
Жинақталған
массалық
мəліметтерді
салыстырғанда
орта
жəне
одан
жоғары
шаруашылықтарды
нақты
айғақтайтын
сандық
көрсеткіштер
алынды
.
Жалпы
алғанда
,
Ф
.
А
.
ербина
өзіні
бюджеттік
көрсеткіштер
мəліметіні
орта
көрсеткіштеріні
массалық
мəліметтер
көрсеткішіні
орта
есебімен
сəйкес
келетіндігін
дəлелдеді
.
Ф
.
А
.
ербинаны
экспедиция
ж мысы
барысыны
өзінде
де
бюджетті
қ руға
қатысты
шаруашылықтарды
та даудағы
субъективті
сəттерді
асырғандығы
шін
сынға
алған
болатын
.
Мысалы
,
Торғай
генерал
-
губернаторы
Барабаш
Ф
.
А
.
ербинаны
останай
оязындағы
49
шаруашылықты
бюджеттік
зерттеуге
та дағандағы
субъективтілігі
жөнінде
кінəға
тартты
.
Ф
.
А
.
ербина
жауап
бергенімен
,
дəлелі
жеткілікті
болмады
.
егенмен
,
б л
жағдай
экспедиция
зерттеуіні
жақсы
дəрежеде
болғандығын
жоққа
шығара
алмайды
.
Бюджеттік
зерттеуге
Ф
.
А
.
ербина
Воронеждік
статистикалық
бюродағы
көптеген
қызметкерлерін
қосты
.
Олар
бюджетпен
ж мыс
жасауда
лкен
іс
-
тəжірибе
жинақтаған
адамдар
болды
.
Б л
жөнінде
Ф
.
А
.
ербина
1900
жылы
далалық
өлкедегі
ж мыс
барысы
жөнінде
жазғанда
«
бюджетті
қ ру
ж мысы
тəжірибесі
мол
адамдар
қолында
»
деп
көрсетті
.
Сол
уақытта
бюджетті
көпшілігін
статистика
ісіне
берілген
,
жақсы
білетін
,
б рын
Воронеж
губерниясындағы
зерттеуге
қатысқан
П
.
А
.
Васильев
қ растырған
.
Сол
сияқты
Воронеж
губерниясында
бағалау
ж мысында
қызмет
атқарған
Г
.
Н
.
Шапошников
те
көп
лес
қосты
.
Осындай
статистер
қатарына
басқа
да
экспедиция
қызметкерлерін
қосуға
болады
.
Е
лкен
сан
— 44
бюджетті
А
.
Н
.
ядиченко
, 41 —
Е
.
М
.
Уродков
, 22 —
Г
.
Н
.
Шапошников
, 15 —
И
.
Ф
.
Гусев
, 13
—
Л
.
К
.
ермак
, 12 —
Н
.
Ф
.
митриев
, 12 —
Айтпенов
, 10 —
И
. .
Трипольский
, 8 —
П
.
А
.
Васильев
, 8-
ін
58
—
аратаев
қ рды
.
Бюджетті
м нымен
қоса
П
.
Ф
.
Лобза
,
Г
.
И
.
Баскин
,
А
.
Ф
.
орофеев
,
Тілекеев
,
А
.
М
.
Снегирев
,
П
.
А
.
воростанский
,
Н
.
А
.
Беляков
,
Жолдыбаев
,
Салдубаев
,
И
.
А
.
Беляков
,
М
.
Ақкөзов
,
Абичев
,
Н
.
Н
.
Беляев
,
М
.
умбалов
, .
Итебаев
,
О
.
Базанов
,
Валиханов
,
Т
.
Г
.
Валшикович
,
А
.
Аппасов
,
.
Н
.
Бөкейхан
есептеді
[2; 175,176].
Ф
.
А
.
ербина
алғашқы
лгідегі
бюджетті
ғана
қ рады
.
Жоғарыдағы
тізімге
қарағанда
бюджетті
қ растыруға
экспедиция
қ рамында
тіркеуші
,
аудармашы
болып
істеген
жергілікті
қазақ
интеллигенциясыны
өкілдері
де
қатысқандығын
көреміз
.
Бір
жағынан
алып
қарасақ
,
б л
адамдар
өз
де гейіндегі
статист
-
мамандар
болмады
,
дегенмен
оларды
қазақ
тілі
мен
т рмысын
жетік
ме геруі
с рақ
-
жауап
ж ргізуді
сапасын
көтерді
,
яғни
зерттеу
ж мысын
ж ргізуге
лкен
ықпалын
тигізді
.
Жоғарыда
көрсеткендей
,
бюджеттік
зерттеу
əдістемесі
Ф
.
А
.
ербинаны
алғаш
негіздеген
бюджетіне
с йенді
.
егенмен
,
қазақ
шаруашылығыны
өзіндік
спецификасы
Воронеж
шаруашылығын
зерттеудегі
қалыптасқан
йреншікті
,
таныс
əдіс
-
тəсілдерді
өзгертуді
қажет
етті
.
Е
алдымен
статистер
кездескен
қиыншылық
«
баға
», «
қ ндық
»
ғымдарға
қатысты
.
Көптеген
заттар
мен
қ былыстар
ақшалық
сипаттауға
ие
болмаған
,
себебі
көбінесе
айырбасқа
байланысты
немесе
сол
шаруашылықты
өзінде
өндірілгендіктен
.
Бюджетті
қ ру
ж мысын
қиындатқан
тағы
бір
фактор
—
б л
өлшем
мен
салмақ
ж йесіні
ке
ауқымды
дамымауы
. «
егенмен
, —
деп
жазады
Ф
.
А
.
ербина
,
—
б л
қиыншылықтар
сондай
шешілуі
жоқ
қиыншылық
емес
,
м ндай
жағдайда
бюджеттік
зерттеу
м мкін
емес
деген
сөз
емес
,
тіпті
зерттеудегі
нақтылы
нəтижеге
жетуге
кесірі
тиер
қиыншылық
емес
,
оны
қалыптасқан
əр
т рлі
əдіс
-
тəсілдер
арқылы
шешуге
болады
» [2; 176].
Статистиктер
қолданатын
негізгі
тəсіл
—
салыстыру
жəне
қсастық
,
йлестілікті
табу
.
Б л
тəсіл
алғашқы
зерттеу
əдісін
тексеру
кезінде
-
ақ
енгізілген
болатын
.
С раққа
жауап
алушыларды
көбінесе
алынған
жауаптарды
салыстыратындығы
ке інен
байқалды
.
Мысалы
,
киіз
йді
бағасын
тағайындау
шін
,
статистиктер
оны
қ рамдас
бөліктеріні
барлығын
анықтап
алып
,
одан
кейін
ақшалай
эквивалент
тағайындаған
.
Б л
ақшалай
эквивалентті
жоғарыдағы
қ рамдас
бөліктерді
бір
-
бірімен
салыстыру
,
ақшалай
қ н
бағаға
ие
болған
заттармен
салыстыра
отырып
,
бағасын
қою
негізінде
анықтаған
. «
Сабаны
(
қымызға
арналған
теріден
жасалған
ыдыс
)
иесі
оны
ақшалық
қ нын
білмеген
,
дегенмен
оны
басқа
заттарға
айырбастаған
,
ал
б л
басқа
заттарды
екінші
немесе
шіншісі
,
тіпті
со ғысы
ақшаға
соғылып
,
өзіндік
қ нға
ие
болған
».
Көбінесе
сату
,
сатып
алу
арақатынасында
басты
рөл
атқарған
мал
болды
.
Егер
шаруашылық
иесі
с рақ
-
жауап
алғанда
кез
келген
затты
қ нын
айтуға
қиналса
,
мысалы
,
жоғарыдағы
киіз
йді
оны
есесіне
əр
т ріне
байланысты
қанша
мал
санына
айырбастауға
болатындығын
шатаспай
нақтылы
айтар
еді
.
Сату
,
сатып
алу
барысында
негізгі
рөлді
мал
атқарғандықтан
,
ке
т рде
тараған
ақшалық
эквивалент
рөлін
де
мал
атқарды
.
Егер
шаруашылық
иесі
с рау
барысында
кез
келген
бір
затты
қ нын
айтуға
қиналса
да
,
мысалы
,
киіз
й
,
онда
ол
киіз
йді
қанша
мал
басына
немесе
киіз
йді
басқа
қандай
т ріне
айырбасталатынын
тура
айта
алар
еді
.
Осындай
əдіс
-
тəсіл
салыстыру
м лік
қ нын
анықтауда
қолданылды
.
азақтарды
сол
кездегі
негізгі
азығы
болып
есептелетін
қымыз
қ нын
статистиктер
малды
қ нымен
анықтаған
.
Б л
жағдайды
Ф
.
А
.
ербина
өз
жазбаларында
былай
суреттейді
: «
ырғыз
жыл
бойында
өз
қажеті
шін
бес
п т
ж нді
ж мсаса
,
ал
10
п т
ж нді
сатса
,
бюджетке
ж нні
қ ны
ретінде
баға
енгізілді
.
Зерттеу
барысында
с рау
əдісі
де
ма ызды
рөлге
ие
болды
.
Б қаралық
зерттеулер
барысындағыдай
бюджетті
анықтауда
шаруашылық
иесіне
с рау
ж ргізілгенде
оны
көршілері
мен
ауылдастары
да
қатыстырылды
.
Б л
белгілі
бір
өзіндік
бақылау
ж ргізу
мақсатында
болды
.
с
-
тəжірибе
барысында
анықтау
мəліметтер
алу
шін
шаруашылық
иесімен
қоса
жекеленген
с рақтарды
(
мысалы
,
азық
-
т лікті
пайдалануға
байланысты
,
мал
сауынына
орай
)
шаруашылықты
ж ргізуші
əйелдерге
қою
керек
екендігіне
статистиктер
көз
жеткізді
.
Көптеген
ояздарда
б л
жəрме келермен
байланысты
болды
.
Кейбір
жағдайларда
бюджеттік
жыл
жазғы
жайлауға
шығумен
,
бір
шөп
шабу
мерзімінен
келесі
шөп
шабу
мерзіміне
дейінгі
уақытпен
байланыстырылды
.
Барлық
зерттеулер
бақылаушы
əдіс
-
тəсілдермен
қайта
нақтыланып
отырды
.
Алынған
мəліметтерді
тағы
да
бақылаудан
өткізу
барысында
статистиктерді
іс
-
тəжірибесі
мен
ішкі
т йсігі
ма ызды
рөл
атқарды
.
Мысалы
,
Е
.
М
.
Уродков
бюджетті
анықтап
болған
со
мал
басыны
,
əсіресе
қой
санына
к дікпен
қарады
.
Себебі
малды
шығындау
барысына
байланысты
көрсетулер
өте
лкен
болды
.
С рақты
нақтылау
шін
екінші
рет
с рау
ж ргізілді
.
Бюджетті
қ растырушылар
алынған
алғашқы
мəліметті
тура
болуына
м дделі
болып
,
сол
мəліметті
қайта
алуға
талаптанды
.
Г
.
Н
.
Шапошников
бай
шаруашылықты
иесімен
екі
к н
бойы
ж мыс
ж ргізіп
,
тура
емес
ақпарат
беруге
тырысқанына
қарамастан
,
нақтылы
сандық
көрсеткіштерге
қол
жеткізді
.
Осындай
жолмен
зерттеу
ж мысын
йымдастыру
нақтылы
мəліметтер
алуға
қол
жеткізді
[10; 131,132].
59
кспедиция
ж мысыны
нəтижесінде
алынған
мəліметтерді
сол
кездегі
замандастары
жоғары
бағалаған
.
кспедиция
ісін
бақылауға
алған
А
.
А
.
Кауфман
өз
есебінде
«
ж мыс
барысыны
д рыс
жолға
қойылғандығын
бюджеттік
зерттеуді
білгірі
Ф
.
А
.
ербинадан
к ткендей
лкен
шеберлікпен
орындалғандығын
,
осыған
орай
ешбір
ескерту
жасауға
болмайтындығын
»
баса
жазады
[5, 105].
Бюджеттік
бақылау
бойынша
экспедиция
12
оязды
281
қазақ
шаруашылығын
қамтыды
.
Б дан
басқа
13-
ші
томда
экспедиция
қызметі
ауданына
енбеген
Перовск
оязы
бойынша
1-
қосымша
бюджет
мəліметтері
енгізілген
.
Бюджетті
қ растырушы
Н
.
Ф
.
митриев
б л
Перовск
оязындағы
шаруашылық
иесі
Ақмола
облысыны
т рғынына
жатпаса
да
оны
шаруашылығы
Атбасар
оязы
қырғыздарындағыдай
немі
көшіп
-
қону
ж йесіндегі
шаруашылыққа
тəн
екендігін
көрсетеді
.
Барлық
зерттелген
шаруашылыққа
тəн
бюджеттік
көрсеткіштер
арақатынасын
көрсететін
кесте
қ рылған
.
(
Ондағы
мəліметер
сандық
жəне
проценттік
мəнде
көрсетілген
).
2 -
к е с т е
Достарыңызбен бөлісу: |