Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

62 
збекстан
, 
Тəжікстан
, 
Т ркіменстанға
бірқатар
талаптар
қойған
. 
Оларды
е
бастысы
əр
республиканы
Арал
аймағындағы
өз
халқыны
жағдайын
жақсартуға
бағытталған
за
шығаруы
міндеті
болатын
. 
Сонымен
қатар
республикаларға
өз
бюджеттері
есебінен
Аралды
қ тқару
қорын
к ру
сынылды
. 
Содан
со
азақстан
мен
збекстан
ж ртшылығы
өкілдері
қатынасқан
«
Аралға
— 
араша
!» 
атты
телемарафон
йымдастырылып
, 
одан
т скен
қаражат
жəне
медициналық
қ рал
-
жабдықтар
Арал
аймағы
т рғындарына
жеткізілді
. 
Арал
те ізі
алабы
елдеріні
нақты
іс
ж зіндегі
серіктестігінсіз
жəне
оларды
төменде
аталған
бағыттар
бойынша
к ш
біріктіруінсіз
су
қорын
басқару
саласындағы
жоғарыда
аталып
өткен
кемшіліктерді
жою
м мкін
емес
: 
1) 
суды
басқару
мен
суды
немдеуді
алаптық
принцип
бойынша
йымдастыру
; 
2) 
əрбір
мемлекеттегі
салааралық
серіктестік
арқылы
экономика
жəне
табиғат
секторларыны
м дделерін
біріктіру
; 
3) «
мемлекет
— 
су
шаруашылығы
ж йесі
— 
су
пайдаланушылар
бірлестігі
— 
аймақтық
су
шаруашылығы
жəне
əкімшілік
органдар
— 
су
пайдаланушылар
жəне
су
т тынушылар
» 
тізбегіндегі
тік
серіктестік
арқылы
суды
басқару
ж йесі
де гейлерін
интеграциялау
; 
4) 
суды
басқару
ж йесі
сатыларыны
(
иерархия
) 
барлық
де гейлеріндегі
мəселелерді
шешуге
қатыстыру
арқылы
, 
сонымен
қатар
кіметтік
жəне
кіметтік
емес
йымдарды
серіктестігі
арқылы
су
пайдаланушылар
мен
су
шаруашылығы
органдарын
интеграциялау
; 
5) 
ғылым
мен
өндірісті
су
пайдаланушылармен
жəне
су
шаруашылығы
йымдарымен
серіктестігі
арқылы
білім
мен
тəжірибені
интеграциялау
; 
6) 
халықаралық
қаржылық
йымдар
мен
аймақтағы
елдерді
басқарушылығы
(
координация
) 
мен
серіктестігі
арқылы
халықаралық
донорлар
мен
аймақты
интеграциялау
. 
К ш
біріктіру
идеясын
іске
асыру
шін
келесі
іс
-
шаралар
бағдарламасын
сынамыз
. 
Аймақтық
серіктестікті
басқару
жəне
йлестіру
шін
су
шаруашылығы
жөніндегі
Координациялық
Ке есі
(
МКСК
) 
арқылы
Орнықты
даму
жөніндегі
халықаралық
комиссияны
(
О
К
) 
тарта
отырып
жəне
аймақтық
нергетикалық
йымдар
Ке есіні
, 
аймақтық
экологиялық
орталықтарды
, 
кіметтік
емес
йымдар
Ке есіні
м шелеріні
қатысуымен
Арал
те ізін
қ тқару
жөніндегі
алықаралық
қор
(
А
) 
ше берінде
Арал
те ізі
алабы
жөніндегі
су
шаруашылығы
Ке есін
қ ру
көзделіп
отыр
. 
Табиғат
за дылықтарын
ескермеу
, 
табиғатты
немді
қолданбау
, 
оған
деген
бейқамдық
жəне
табиғат
ресурстарына
деген
т тынушылық
көзқарас
қоршаған
ортаға
орасан
зор
зиян
келтіруде
. 
Сондықтан
қазіргі
та да
біз
ғылыми
-
технкикалық
прогресті
жетістіктері
мен
бағдарларын
, 
жа а
технологиялар
мен
техниканы
жер
бетіндегі
тіршілікке
, 
қоршаған
ортаға
пайдасы
тиетіндей
етіп
пайдалануымыз
керек
. 
Ол
шін
шикізат
шығыныны
мөлшерін
көбейтпей
, 
аз
қалдық
беретін
немесе
тіпті
қалдықсыз
технологияларға
көшу
, 
энергия
мен
шикізатты
дəст рлі
т рлерін
қазіргі
заманғы
жəне
таусылмайтын
көздерімен
ауыстыру
қажет
. 
збекстан
Президенті
И
.
Кəрімов
айтқандай
, «
біз
Орталық
Азияны
өзіне
ғана
тəн
жер
мен
суға
ерекше
қ рмет
көрсету
дəст рін
жа ғыртуымыз
керек
» [1]. 
ОАР
суға
деген
с раныс
пен
су
сынымыны
арасындағы
қарама
-
қайшылықты
əлсіретуді
бір
ғана
жолы
— 
жаппай
су
немдеу
арқылы
суға
деген
с ранысты
төмендету
. 
Б л
міндет
, 
бір
жағынан
, 
суға
деген
нақты
с ранысты
көлемін
нормативтік
с раныс
көлеміне
жақындату
жолымен
, 
ал
екінші
жағынан
, 
ауыл
шаруашылығында
суды
тиімді
пайдаланылуы
есебінен
нормативтік
с раныс
көлемін
төмендету
жолымен
ж зеге
асырылуы
тиіс
. 
збекстанда
фермер
қожалықтарыны
пайда
болуына
жəне
ырғызстан
мен
Тəжікстанда
ақылы
су
пайдалануды
дамуына
байланысты
суды
есепке
алу
, 
соны
ішінде
ақылы
негізде
есепке
алуға
деген
назар
к шеюде
. 
ырғызстанда
суды
өлшеуді
стационарлық
қ ралдарыны
жетіспеуінен
АВП
м раптары
кейбір
жерлерде
жылжымалы
су
қ йғыштарды
қолданып
ж р
(
иполетти
, 
Саттарқ лов
су
қ йғыштары
). 
Ферғана
жəне
ашқадария
облыстарында
фермер
қожалықтары
мен
жымдық
шаруашылықтар
бригадаларына
су
берілуін
есепке
алуды
қамтамасыз
ету
шін
САНИИРИ
астауларын
өндіріп
, 
қондыру
йымдастырылды
. 
Су
айналымы
дəст рлі
т рде
барлық
ортаазиялық
республикаларда
пайдаланылады
. 
Су
қорыны
тапшылығы
өскен
сайын
, 
су
айналымын
пайдалану
дəрежесі
де
жоғарылауда
. 2000–2001 
жж
. 
су
тапшылығыны
шектен
шығуына
байланысты
ауданаралық
су
айналымы
ке
қолданыла
бастады
. 
ОА
елдеріндегі
су
сапасын
басқару
ж йесі
50 
жыл
б рын
қабылданған
ластануды
қысқартуды
жəне
су
экож йелерін
қорғауды
ынталандырмайтын
стандарттар
негізінде
ж зеге
асырылып
келді
. 
ОА
мемлекеттері
қабылдаған
су
ресурстарыны
сапасын
жақсартатын
жалпы
мақсаттар

63 
сектораралық
жəне
мемлекетаралық
ынтымақтастықты
негізі
болып
табылады
, 
ал
Еуропалық
су
директивасы
б л
ж мысты
лгісі
бола
алады
. 
азақстан
тəжірибесі
көрсеткендей
, 
су
ресурстары
комитеті
қ рған
жəне
ОА
Аймақтық
экологиялық
орталығыны
қолдауымен
азақстан
оршаған
ортаны
қорғау
министрлігі
ведомствоаралық
ж мыс
тобы
Еуропалық
су
директивасы
тəжірибесін
есепке
ала
отырып
, 
жа а
əдістеме
жасап
шығарды
, 
онда
табиғат
қажеттіліктері
, 
сондай
-
ақ
су
пайдаланушыларды
техноло
-
гиялық
жəне
инвестициялық
м мкіндіктері
ескерілді
. 
Б л
тəжірибені
Р
-
ны
барлық
аумағына
, 
сонымен
қатар
тарихи
жалпы
за
мен
су
ресурстарыны
шекарааралық
сипаты
ескерілген
Ресейде
де
тарату
сынылуда
. 
абылданған
міндеттемелерге
сəйкес
ОА
-
да
энергияны
жа артылған
қайнар
көздерін
энергияны
бастапқы
жеткізулерін
15 %-
ға
дейін
арттыру
жоспарланып
отыр
. 
Оған
су
энергиясыны
лесін
көбейту
арқылы
жетуге
болады
. 
Тəжікстан
д ние
ж зінде
су
ресурстары
бойынша
шінші
орынды
иемденеді
, 
оны
жалпы
гидроэнергетикалық
потенциалы
жылына
527 000 
ГВт
болса
, 
б л
мөлшер
ырғызстанда
жылына
162 500 
ГВт
, 
азақстанда
— 
жылына
110 000 
ГВт
, 
збекстанда
жылына
88 000 
ГВт
қ райды
, 
сондай
-
ақ
ол
Еуропалық
қоғамдастықты
энергетикалық
бастамаларына
сəйкес
келеді
жəне
мемлекеттерге
энергияны
жа арған
қайнар
көздеріні
лесін
2010 
жылға
қарай
15 %-
ға
дейін
көтеру
жəне
энергияны
тиімділігін
арттыруды
сынады
. 
Тəжікстан
мен
ырғызстан
ресейлік
серіктестермен
бірге
жəне
ЕврАз С
-
пен
осы
саладағы
инвестициялық
жобаларға
кірісіп
кетті
. 
Сонымен
қатар
ОА
мемлекеттері
лесті
көрсеткіштері
бойынша
əлемдегі
энергияны
е
көп
мөлшерде
қолданатын
экономикалар
болып
табылады
. 
ОА
мемлекеттеріні
барлығы
климатты
өзгеруі
жөніндегі
Рамалық
Конвенция
тараптары
болуына
қарамастан
, 
энергия
тиімділігі
жағынан
прогреске
негізді
тосқауылдар
бар
. 
ТАСИС
-
ті
«
Таза
өндірісті
енгізу
» 
жобасын
іске
асыру
барысында
қолданыстағы
стандарттар
мен
за дар
энерготиімді
технологиялар
мен
жабдықтарды
енгізуге
кедергі
келтіретіндігі
анықталды
. 
Бірнеше
онжылдықтар
б рын
қ рылған
стандарттар
энергияны
сақтауға
жəне
жа арған
энергетиканы
дамытуға
бағыттылмаған
. 
ОА
елдеріндегі
арзан
көмір
, 
газ
жəне
гидроэнергияны
сақтауға
арналған
бағдарламаларды
ынталандырмайды
. 
азақстандағы
пилотты
жобалар
көрсеткендей
, 
тіпті
ішкі
гранттар
есебінен
өнеркəсіп
мекемелерінде
, 
сондай
-
ақ
бюджеттік
мекемелерде
(
мектептер
мен
ауруханаларда
) 
энергияны
сақтау
жабдықтарын
енгізу
оларға
пайдасын
тигізбейді
. 
нергияны
т тыну
ж йесінде
нормативтер
мен
лестік
көрсеткіштер
, 
бақылау
ж йесі
жəне
экономикалық
ынталандыру
жоқ
. 
Сондықтан
Киото
аттамасын
ратификациялауды
саяси
мəселелерінен
басқа
энергетика
саласында
нормативті
базалар
мен
стандарттарды
өзгерту
бойынша
, 
оларды
йлестіру
мен
ортақ
энергетикалық
м дделері
мен
ж йелері
бар
елдер
арасын
жақындастыру
шін
көп
ж мыстар
істеу
керек
. 
Тағы
бір
экологиялық
қауіп
төніп
отырған
Каспий
те ізі
проблемасын
шешуде
арнайы
пилоттық
жоба
талқыланды
. 
Каспий
экологиялық
бағдарламасы
ше берінде
бес
республиканы
əрқайсысы
өз
ж мыс
көлемін
орындап
отырғаны
белгілі
. 
азақстанда
б л
бағытта
екі
орталық
қызмет
атқарып
отыр
, 
олар
— 
биологиялық
əр
алуандылықты
сақтау
жөніндегі
жəне
те із
де гейіні
тербелісін
бағалау
жөніндегі
орталықтар
. 
атысушы
-
елдерді
əрқайсысы
сынған
пилоттық
жоба
талқыланды
. 
олданбалы
шешімдерді
ішінен
Каспийдегі
итбалықтарды
жаппай
қырылуын
зерттеуге
арналған
сарапшылар
ж мыс
тобыны
йымдастырылуын
атап
өтуге
болады
: 
1) 
Алтай
-
Саян
тау
экоаймағыны
биологиялық
əр
т рлілігін
сақтау
жəне
т рақты
пайдалану
; 
2) 
Батыс
Тянь
-
Шаньны
биологиялық
əр
т рлілігін
сақтау
; 
3) 
Арал
те ізі
алабындағы
шөлейттенуге
қарсы
к рес
жөніндегі
іс
-
шараларды
ө ірлік
бағдарламасын
əзірлеу
жөніндегі
лттық
реттеуіш
координаторлар
ж мыс
тобыны
екінші
отырысында
Орталық
Азияны
əрбір
елінде
пилоттық
жобаларды
барынша
жылдам
əзірлеу
қажеттілігі
аталып
өтті
. 
Төменде
аталған
шараларды
əзірлеу
сынылды
; 
4) 
азақстан
Республикасында
— «
Жайылымдық
жерлерді
басқару
» 
тақырыбы
ше беріндегі
пилоттық
жобаны
; 
5) 
ырғызстанда
— «
Суорман
шаруашылығы
мен
жазық
жəне
таулы
аймақтарда
орман
ресурстарын
басқару
» 
жəне
«
Биологиялық
əр
алуандылықты
сақтау
жəне
табиғатты
қорғау
; 
экотуризмді
дамыту
» 
тақырыптары
ше беріндегі
жобаларды
; 
7) 
Тəжікстанда
— «
Ауыл
шаруашылығында
суды
пайдалануды
жақсарту
; 
эрозия
, 
саздану
жəне
саздауыттанумен
к рес
» 
тақырыбы
ше беріндегі
пилоттық
жобаны
; 

64 
8) 
Т ркіменстанда
— «
Агробиологиялық
əр
алуандылықты
сақтау
жəне
табиғатты
қорғау
; 
экотуризмді
дамыту
» 
тақырыбы
ше беріндегі
пилоттық
жобаны
; 
9) 
збекстанда
— «
Шөлейттену
процестеріні
мониторингі
, 
бағалануы
жəне
оларды
қоршаған
ортаға
əсерін
бағалау
» 
жəне
«
рғақшылықты
ерте
алдын
алу
жəне
салдарларын
кеміту
ж йесін
қ ру
» 
тақырыптары
ше беріндегі
пилоттық
жобаны
. 
Жоғарыда
атап
көрсетілген
мəселелерден
Орталық
Азия
менталитетіні
тарихы
мен
ерекшелігі
ОАА
Орнықты
дамуды
(
О
) 
іске
асыру
саясатына
қатысты
о
да
, 
теріс
те
жақтары
бар
екендігін
көруге
болады
. 
Сондықтан
теріс
тенденцияларды
жойып
, 
əлсіретіп
, 
о
тенденцияларды
жандандырып
, 
к шейтіп
, 
дамытып
, 
насихаттау
қажет
. 
О
пайдасы
тиер
е
к шті
менталитет
— 
халықты
ауқатты
өмір
с руге
деген
мтылысы
. 
О
осы
мақсатқа
жетуге
септігін
тигізеді
, 
О
принциптері
мен
мақсаттары
туралы
сауатты
ақпарат
беру
шарты
орындалған
жағдайда
халық
О
іске
асыру
саясатын
қолдайды
. 
азіргі
заман
адамдары
дəлелдерге
сенеді
, 
оларды
О
басымдықтарыны
сөзсіздігіне
сендіріп
, 
О
стратегиясы
мен
тактикасын
ж зеге
асыруға
бағыттауға
болады
. 
Е К
Б
қолдауымен
ОА
мемлекеттері
сарапшыларымен
шекарааралық
контекстегі
оршаған
ортаға
əсерді
бағалау
(
О Б
) 
бойынша
Конвенцияны
практикалық
қолдануға
арналған
басшылық
жасалды
, 
мемлекеттік
, 
кіметтік
емес
йымдар
, 
жеке
секторларға
жəне
донорларға
арналған
лттық
ө ірлік
семинарлар
өткізілді
. 
Б гін
ОА
мемлекеттері
сарапшылары
мен
мамандары
осы
басшылықты
пайдалануда
. 
Осы
процесті
негізінде
ОА
мемлекеттерінде
осы
тағы
басқа
да
басшылықтарды
қолданыстағы
за ға
, 
практикалық
механизмдер
мен
процедураларға
енгізу
қажет
. 
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
əрекеттерді
жергілікті
(
аймақтық
) 
жоспарлары
(
О
АЖ
). 
ОА
мемлекеттеріні
дəст рлері
мен
мəдениетінде
көптеген
проблемалар
жоғарыдан
шешім
к тпей
-
ақ
жергілікті
де гейде
шешімін
табады
. 
ОА
аймағында
жергілікті
йымдар
мен
ауылдық
жерлерге
арналған
бірқатар
жобалар
бар
. 
Б л
А Б
(
ырғызстан
жəне
азақстан
ауылдарын
сумен
қамтамасыз
ету
), 
Швейцарияда
(
САМП
) 
т
.
б
. 2003–2005 
жж
. 
ОАА О
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
əрекеттерді
аймақтық
жоспары
(
О
АЖ
) 
бойынша
йлестірушілер
мен
сарапшылар
желісін
қалыптастырып
, 
ОА
мемлекеттері
мен
Каспий
ма ында
жергілікті
де гейде
əр
т рлі
жобаларды
ж зеге
асырды
. 
ТАСИС
бағдарламасыны
қолдауымен
Каспий
ма ындағы
елдерде
(
зербайжан
, 
азақстан
, 
Ресей
жəне
Т ркіменстан
) 
табиғи
ортаны
сақтау
мақсаттарына
жəне
орнықты
дамуға
бағытталған
(
балық
өсіру
, 
жайылымдарды
қалпына
келтіру
, 
емханаларға
арнап
қымыз
өндіру
т
.
б
.) 
кіші
бизнесті
қалыптастыру
жəне
қолдау
бойынша
гранттық
бағдарламаларды
іске
асырды
. 
Орхусс
Конвенциясыны
2-
ші
кездесуінде
(
Алматы
, 2005) 
ОА
-
ны
кіметтік
емес
йымдары
жəне
мемлекеттік
йымдары
халықаралық
келісімдерді
міндеттемелерін
орындау
м мкіндіктері
талқыланды
. 
М мкіндіктерді
нығайту
саласында
мына
басымдықтар
белгіленді
: 
мемлекеттік
мекемелер
шін
қазіргі
кезе дегі
ақпараттық
ж йелерді
пайдалану
; 
қоғамдық
мекемелер
шін
шешімдерді
қабылдау
процесінде
жəне
жоспарлар
мен
бағдарламаларды
кəсіби
талқылауда
кіметтік
емес
йымдарды
қатысу
м мкіндіктерін
қолдау
; 
сараптамалық
жəне
ғылыми
мекемелер
шін
жалпы
зерттеу
бағдарламалары
, 
бірт тас
əдістемелерді
қолдану
қазіргі
кездегі
стандарттарды
жасау
жəне
жетілдіру
м мкіндіктері
; 
жергілікті
йымдар
шін
қоршаған
ортаны
қорғау
жəне
дамытуда
жергілікті
жоспарлар
əрекетін
қолдау
. 
Ке естерді
нəтижесі
бойынша
Орталық
Азияда
осы
саладағы
болашақ
бағдарламалар
мен
жобаларға
б гінгі
та да
негіз
болып
табылатын
Конференцияны
қорытынды
екларациясы
қолдаған
м мкіндіктерді
нығайту
жөніндегі
сыныстар
мақ лданды
жəне
қабылданды
.
Аймақты
экологиялық
проблемаларын
шешуге
қоғамны
қатысуы
экология
проблемаларын
шешуді
жəне
дамытуды
негізгі
шарттарыны
бірі
болып
табылады
. 
РИО
екларациясыны
10-
шы
қағидасы
, 
сондай
-
ақ
Орхусс
Конвенциясына
сəйкес
барлық
халықаралық
бағдарламалар
мен
жобалар
да
соны
қ рамына
енеді
. 
кология
министрліктеріні
жанынан
қоғамдық
ке естер
қ рылуда
, 
орнықты
даму
жөніндегі
лттық
комиссиялар
кіметтік
емес
йымдарды
, 
О МК
жəне
А
-
ды
өздеріне
қосып
алды
, 
сондай
-
ақ
со ғы
жылдар
бойында
қоғамдық
ке естерді
қ ру
жөніндегі
процесс
ж ргізуде
. 
Аймақтағы
бірқатар
мемлекеттерде
(
азақстан
, 
збекстан
) 
экологиялық
кіметтік
емес
йымдарды
лттық
форумдары
йымдастырылды
. 
Басқа
да
мемлекеттерде
осындай
процестер
ж ргізілуде
. 
ОА
мемлекеттеріні
кіметтік
емес
йымдары
өздері
ОА
шін
кіметтік
емес
йымдарды
аймақтық
форумын
қ ру
туралы
бастама
көтерді
. 

65 
Кейбір
мемлекет
кіметтері
кіметтік
емес
йымдарды
жобалық
қызметін
қолдауға
арналған
арнайы
гранттық
бағдарламалар
əзірледі
. 
Орталық
Азияны
аймақтық
экологиялық
орталығында
(
ОАА О
) 
кіметтік
емес
йымдарға
жəне
халықты
басқа
да
топтарына
арналған
қоғамдық
бастамаларды
қолдауға
арнайы
бағдарламалар
бар
. 2002–2005 
жылдар
аралығында
ОАА О
жалпы
алғанда
100-
ден
астам
жобаны
қолдады
, 
сондай
-
ақ
лттық
жəне
аймақтық
дəрежеде
кіметтік
емес
йымдарды
кездесулер
өткізуін
немі
қолдап
отырады
. 
Сонымен
қатар
экологиялық
журналистика
бойынша
аймақтық
ынтымақтастық
процесі
жөнінде
бастама
көтерілді
, 
б л
— 
ОА
-
ға
арналған
жыл
сайынғы
конференциялар
, 
жақсы
материалдар
шығару
т
.
б
. 
ОАА О
-
ны
өзінде
, 
оны
басқарушылық
йымында
шешімдер
қабылдауда
кіметтік
емес
йымдар
министрліктермен
қатар
т рады
, 
б л
болашақ
бағдарламаларды
қалыптастыруда
тепе
-
те дік
сақтауға
жəне
шешімдерді
мөлдір
болуын
қамтамасыз
етеді
. 
оғамды
ақпараттандыру
жəне
ОАА О
аймақтық
ынтымақтастығын
қолдау
шін
ОАА О
5 
тақырыптық
Интернет
-
сайттарды
қолдайды
, 
олар
: 
Су
жөніндегі
серіктестік
(
О СР
бірлесе
отырып
), 
Болашақ
қаласы
(
О ЖЖ
), 
кожелісі
(
Жабайы
табиғат
қоры
) 
т
.
б
. 
Ақпараттық
материалдар
, 
бюллетеньдер
, 
анықтамалықтар
жарияланымдары
немі
ж ргізіліп
т рады
. 
ОА
мемлекеттері
шін
барлық
м дделі
мекеме
, 
йым
, 
кəсіпорындар
мен
жеке
азаматтарға
қызмет
көрсететін
жəне
ақпарат
тарататын
мəліметтер
қоры
, 
кітапханалар
желісі
қ рылған
жəне
дамытылуда
. 
ОА
бағдарламаларыны
көпшілігі
оларды
т рақтылығын
қамтамасыз
ететін
қаржылық
механизмдерді
жоқтығы
оны
əлсіз
жері
болып
табылады
. 
лттық
бюджеттерді
есебінен
қаржылық
бағдарламаларды
жеткіліксіз
болуы
оларды
ішкі
қолдауларға
тəуелді
етеді
. 
Жобаларға
негізделген
донорлар
тарапынан
берілетін
көмек
қысқа
мерзімді
сипатқа
ие
жəне
де
тиянақтылықты
қамтамасыз
етпейді
. 
Орталық
Азияны
бірқатар
мемлекетінде
табиғатты
қорғау
қорлары
қ рылды
. 
О СР
талдауы
көрсеткеніндей
, 
табиғатты
қорғау
ведомстволарыны
немесе
экология
жəне
су
шаралары
мақсаттарымен
байланысты
қызметін
қолдауға
бағытталған
жеткілікті
қаржы
жоқ
. 
ВСУР
-
да
мақсатты
дамуды
қолдауға
арналған
Орнықты
дамуды
қорларын
қ ру
сынылды
. 
кономика
, 
қаржы
жəне
экология
министрлеріні
2001 
жылы
өткен
кездесуі
барысында
ОА
-
да
орнықты
дамуды
қоғамдық
қорын
сыныс
қолдау
тапты
. 
Жақында
азақстанда
орнықты
дамуды
қоры
қ рылды
. 
Бірақ
экология
жəне
су
бағдарламаларын
қаржыландыру
м мкіндігі
əлі
белгісіз
. 
азіргі
кезде
Орталық
Азияда
су
ресурстарыны
қ ны
шынайы
қ нын
бейнелемейді
жəне
суға
қыпты
болуға
себепші
болмайды
. 
Шаруашылық
қызметте
экож йелік
қызметтерді
қ ны
м лдем
есепке
алынбайды
. 
Алайда
халықаралық
экономикалық
көрсеткіштерге
экож йелік
қызметтерді
қ нын
бағалау
жəне
енгізу
міселелері
алықаралық
Валюталық
ор
, 
ниежіз лік
Сауда
йымы
сияқты
ауқымды
экономикалық
жəне
қаржылық
институттарға
тəуелді
болып
табылады
. 
ОА
мемлекеттері
қабылданған
міндеттемелерге
сəйкес
энергияны
жа арған
қайнар
көздеріні
лесін
15 %-
ға
дейін
өсіруді
жоспарлауда
. 
Сондай
-
ақ
б л
қ жат
ОА
аймағында
су
секторлары
, 
энергетика
жəне
экология
интеграциясында
ма ызды
рөл
атқара
алар
еді
. 
Сондықтан
ОА
мемлекет
басшыларыны
бастамасы
ОА
-
дағы
су
-
энергетикалық
консорциумын
қалыптастыру
бойынша
ж мысы
ОА
мемлекеттеріні
су
жəне
энергетика
секторлары
арасындағы
өзара
есеп
айырысуға
ғана
негіз
қ рып
қоймай
(
проблема
экстерналий
), 
Киото
аттамасыны
экономикалық
механизмдеріні
көмегімен
сектораралық
жəне
мемлекетаралық
интеграцияға
, 
экономикалық
бағдарламаларға
экологиялық
мəселелерді
енгізуге
ықпал
етеді
. 
Сонымен
, 
жоғарыда
атап
өткеніміздей
, 
Орталық
Азия
мемлекеттеріні
келешегі
негізінен
табиғи
тепе
-
те дік
пен
су
ресурстарына
байланысты
болып
отыр
. 
ОА
-
ны
жа а
тəуелсіз
мемлекеттеріні
тəжірибесі
көрсеткендей
, 
мемлекеттерді
немесе
халықаралық
йымдарды
жеке
секторларыны
бытыра қы
немесе
бірікпеген
жəне
көріністік
к штері
к тілген
нəтижелер
əкелген
жоқ
жəне
қоршаған
орта
мен
оны
дамуы
туралы
мəселелерді
шешпейді
. 
Б ған
зақ
мерзімді
процестерге
негізделген
, 
м дделі
тараптар
мен
қоғамны
ке
т рде
қатысуы
, 
жинақталған
əлемдік
тəжірибеге
жəне
өз
потенциалына
негізделген
, 
халықаралық
жəне
аймақтық
бағдарламаларға
интеграциялау
ж ргізуге
жа а
көзқарас
қажеттілігі
туындап
отыр
. 
ОА
-
ны
Еуропалық
Одақпен
ынтымақтастығы
ОА
мемлекеттері
мен
Еуропалық
Одақ
қабылдаған
міндеттемелерді
қазіргі
кезде
жəне
болашақ
рпаққа
тиісті
мəселелерді
ж зеге
асыруға
зақ
мерзімді
негіз
бола
алар
еді
. 
К н
сайын
дамып
келе
жатқан
өндірістік
қуатты
салдарынан
көптеген
елдерде
туындап
отырған
қоршаған
ортаны
ластану
проблемасы
қазіргі
кезе де
халықаралық
сипатқа
ие
болды
. 
Б л
проблеманы
шешуге
мемлекеттік
, 
қоғамдық
, 
сонымен
қатар
халықаралық
йымдар
қатынасуда
. 
Б
қоршаған
ортаны
қорғау
мəселелеріндегі
рөлін
атап
өткен
жөн
. 

66 
Б
қоршаған
орта
жөніндегі
бағдарламасы
(
НЕП
) 
əлемні
барлық
т кпірінде
, 
соны
ішінде
Орталық
Азияда
да
қызмет
атқаруда
. 
Онда
нақты
лттық
проблемаға
баса
назар
аудара
отырып
, 
əр
елге
арналған
жоспар
əзірленген
. 
1992 
жылы
Рио
-
де
-
Жанейрода
болып
өткен
ниеж зілік
экологиялық
форумда
Б
сынған
Орнықты
даму
жөніндегі
Конвенция
қабылданды
. 
Б л
экономика
т рғысынан
тиімді
, 
əлеуметтік
жағынан
əділетті
əрі
экологиялық
залалсыз
дамуды
кешенді
бағдарламасы
. 
Форумға
қатысушылар
халық
пен
қоршаған
ортаны
қарым
-
қатынасы
мəселесі
бойынша
халықаралық
консенсусты
заманға
сай
ма ызын
атап
өтті
. 
ОА
елдеріні
көбі
б л
кездесуге
қатыса
алмағанымен
, 
кейіннен
оларды
бəрі
Б
барлық
конвенцияларын
ратификациялап
, 
қол
қойды
. 
1997 
жылды
маусым
айында
Б
Бас
Ассамблеясы
осы
бағдарламаны
іске
асыруды
барлық
нəтижелерін
шығарды
. 
ОА
мемлекеттері
Бас
Ассамблея
сессиясына
Б
оршаған
орта
жəне
даму
жөніндегі
конвенцияны
қабылдаудан
кейінгі
кезе дегі
өз
қызметі
туралы
есептерін
сынды
. 
Атап
айтқанда
, 
өзбекстанда
осы
форум
сыныстары
мен
шешімдерін
орындау
ше берінде
Министрлер
Кабинетіні
1997 
жылғы
12 
қарашадағы
аулысымен
Орнықты
даму
жөніндегі
комиссия
қ рылған
. 
Одан
б рын
збекстан
Республикасыны
алдына
«XXI 
ғасырға
арналған
К н
тəртібіні
» 
бірінші
редакциясын
əзірлеу
міндеті
қойылды
. 
Онда
экологиялық
қауіпсіздікті
қамтамасыз
ету
жобасы
збекстанны
лттық
қауіпсіздігі
концепциясыны
бір
бөлігі
ретінде
белгіленді
. 
азіргі
кезе де
мемлекеттік
экологиялық
саясатты
іске
асыру
механизмін
жетілдіруді
басымдылыққа
ие
болып
табылатын
бағыты
— 
табиғатты
пайдалану
туралы
за дар
мен
нормативтер
қорын
реформалау
. 
збекстан
Парламенті
табиғатты
қорғау
туралы
бірнеше
негізгі
за ды
қабылдады
, 
атап
айтқанда
, 
олар
: «
Су
жəне
суды
пайдалану
туралы
», «
Ерекше
к зетілетін
табиғи
аймақтар
туралы
» (1993), «
Жер
қойнауы
туралы
» (1994) 
жəне
«
Жануарлар
əлемін
қорғау
жəне
пайдалану
туралы
» (1997) 
за
актілері
. 
2000 
жылғы
қа тар
айында
Ташкент
қаласында
республикадағы
ластаушыларды
шығарылуы
жəне
көшірілуі
тізімдемесін
қ руға
арналған
семинар
болып
өтті
. 
НЕП
жəне
Ресейді
кология
жөніндегі
мемлекеттік
Комитетіні
бірлесе
қатысуымен
йымдастырылған
б л
семинар
Табиғатты
қорғау
жөніндегі
мемлекеттік
Комитетте
өткізілді
. 
Сонымен
қатар
збекстанды
қоршаған
ортаны
отын
-
энергетикалық
, 
химия
жəне
металлургия
кешендері
кəсіпорындарыны
, 
сондай
-
ақ
қ рылыс
өнеркəсібі
жəне
көлік
қалдықтарымен
ластануы
мəселесі
де
ерекше
толғандырып
отыр
. 
Семинарда
атап
өтілгендей
, 2 
мы
кəсіпорын
қызметіні
нəтижесінде
жыл
сайын
100-
ден
астам
улы
зат
атаулары
, 
яғни
2 
т
улы
зат
атмосфералық
ауаға
тарайды
. 
оршаған
табиғат
пен
ауаны
ластаушы
заттарды
80 % 
жуығын
Ташкент
, 
Ферғана
, 
ашқадария
, 
Б хара
жəне
Навои
облыстарында
орналасқан
кəсіпорындар
таратады
екен
. 
Себебі
республиканы
негізгі
өнеркəсіптік
потенциалы
, 
дəлірек
айтқанда
, 
өндірісі
экологиялық
т рғыдан
«
лас
» 
зауыттар
мен
фабрикалар
дəл
осында
шоғырланған
[2]. 
Мамандарды
та даулы
зерттеулеріні
қорытындысына
қарағанда
, 
бірнеше
аудандағы
топырақты
жағдайы
елеулі
қауіп
туғызып
отыр
. 
сіресе
ауыл
шаруашылық
зиянкестермен
к рес
барысында
пестицидтерді
белсенді
т рде
əрі
қадағалаусыз
пайдаланылуыны
салдары
аса
ала датушылық
туғызуда
. 
Б
сарапшыларыны
пікірінше
, 
қазірге
белгілі
аса
қауіпті
улы
заттарды
ішінен
қоршаған
ортаға
тигізетін
əсері
тіпті
ауыр
металдардан
да
, 
хлорлы
органикалық
пестицидтерден
де
, 
өзге
заттардан
да
қауіптірек
болатын
диоксидтер
е
қауіпті
заттар
болып
табылуда
. 
Сарапшылар
б л
мəселені
ОА
, 
өзге
мемлекеттеріне
қарағанда
, 
збекстан
шін
аса
ма ызды
екеніне
қарамастан
, 
берік
органикалық
ластаушылар
(
БОЛ
) 
мəселесіні
бір
бөлігі
ретінде
диоксидтер
проблемасыны
əлі
к нге
дейін
өз
шешімін
таба
алмай
отырғанын
атап
өтті
. 
Б
мамандарыны
қатысуымен
збекстанда
Табиғат
жөніндегі
мемлекеттік
комитет
бөлімшелер
қорғау
жөніндегі
ведомстволық
бөлімдері
ж зеге
асыратын
ластаушы
көздер
мониторингі
ж йесі
қ рылды
. 
Онда
істейтін
мамандар
НЕП
н сқаушыларыны
басшылығымен
арнайы
оқудан
өтті
. 
Б л
мониторинг
кəсіпорындар
шығаратын
қалдықтарды
бағалап
, 
технологиялық
процестердегі
өзгерістерді
анықтауға
, 
сонымен
қатар
қалдықтарды
көбеюіні
себептерін
ашып
, 
оларды
болдырмау
жолдарын
іздеп
табуға
м мкіндік
береді
. 
НЕП
Орталық
Азиялық
мемлекеттерді
астаналарында
жыл
сайын
семинарлар
өткізіп
т рады
, 
ол
семинарларға
толғандыратын
мəселесі
бір
елдерді
өкілдері
арнайы
шақырылады
. 
збекстанда
туындаған
жағдай
осы
аймақтағы
басқа
мемлекеттерге
де
тəн
. 
Гидрометеорология
жөніндегі
мемлекеттік
комитетті
мəліметтері
бойынша
, 90-
шы
жылдарды
басында
азақстан
мен
Орта
Азия
аумағында
атмосфераны
ластануы
Ресей
мен
Украинаны
еуропалық
жағындағы
ластану
де гейінен
төмен
болғанымен
, 
кейбір
аймақтардағы
жергілікті
ластанулар
де гейі
айтарлықтай

67 
жоғары
болды
. 
Мысалы
, 
Р
Статистика
жөніндегі
мемлекеттік
агенттігіні
мəліметтері
бойынша
, 
1993 
жылы
зиянды
заттарды
атмосфераға
таралу
көлемі
3,7 
млн
. 
т
астам
, 
ал
автокөліктерден
шығатын
т тінді
есепке
алғанда
, 6 
млн
. 
т
жуық
болған
[3]. 
азақстанны
металлургиялық
зауыттары
(
ОА
өзге
республикаларындағыдай
) 
ескірген
технологиялар
негізінде
ж мыс
істейді
. 
Соны
нəтижесінде
шойын
мен
болатты
балқыту
кезінде
қалдық
көп
шығып
, 
атмосфералық
ауаға
көптеген
зиянды
заттар
тарайды
. 
Ал
радиациялық
қалдықтар
б дан
да
зор
проблема
болып
табылады
. 
Зерттеу
барысында
оларды
жинақтауды
100 
орны
анықталған
. 
Кейбір
мəліметтерге
қарағанда
, 90-
шы
жылдарды
басында
азақстанда
радиациялық
техногендік
ластану
ауданы
35 
шаршы
км
-
ден
астам
болған
. 
1993 
жылды
жазында
бізді
республикаға
Атом
энергетикасы
жөніндегі
халықаралық
йымны
(
МАГАТ
) 
делегациясы
келіп
, 
мемлекетімізді
атом
энергиясы
объектілерімен
танысты
. 
Еліміздегі
жағдай
апатты
деп
танылмағанымен
, 
МАГАТ
жағдай
мониторингі
, 
мамандарды
даярлау
жəне
радиациямен
залалданған
жерлерді
қалпына
келтіру
əдістемесін
əзірлеу
міндетін
өз
қолына
алды
. 
дролық
қаруды
таратпау
ісінде
жəне
аймақтық
қауіпсіздікті
қамтамасыз
етуде
дролық
қарудан
азат
аймақтар
(
АА
) 
қ рылуыны
ма ызы
зор
. 
Б
-
ны
1975 
жылгы
11 
желтоқсандағы
№
3472 
В
қарарында
: «
дролық
қарудан
азат
аймақ
деп
Б
-
ны
Ассамблеясы
солай
деп
таныған
мемлекеттерді
кез
келген
топтары
өздеріні
егемендігін
конвенция
немесе
шартты
к шіне
сəйкес
еркін
ж зеге
асыру
жағдайында
к рған
кез
келген
аймақ
саналады
, 
оларда
: 
осы
аймақ
турасында
əрекет
ететін
, 
соны
ішінде
аймақты
белгілеу
процедурасын
қамтитын
, 
ядролық
қаруды
м лдем
жоқтығы
туралы
мəртебе
белгіленеді
, 
сол
мəртебеден
туындайтын
міндеттемелерді
сақталу
кепілдіктерін
қамтамасыз
етуді
, 
тексеру
мен
бақылауды
халықаралық
ж йесі
қ рылады
» [4]. 
Жақында
збекстан
АА
-
ны
қ руды
сынды
. 
азіргі
кезде
ядролық
қарудан
азат
аймақтар
əлемні
111 
мемлекетін
жəне
жер
қ рлығыны
(
Антарктида
туралы
шартты
қоса
алғанда
) 50 % 
астам
көлемін
қамтиды
[5]. 
1997 
жылғы
28 
ақпанда
Алматыда
болып
өткен
Орталық
-
азиялық
бес
мемлекет
басшылары
кездесуі
қорытындысы
бойынша
қабылданған
Алматы
декларациясында
Орталық
Азияда
ядросы
аймақ
қ ру
идеясы
жоғары
дəрежеде
қолдау
тапты
. 
жат
ынталы
елдерді
барлығы
Семей
полигоныны
елу
жылдығы
қарса ында
Орталық
Азияны
ядросыз
аймақ
деп
жариялау
идеясын
қолдауға
шақырды
. 
Ол
аймақтағы
басқа
мемлекеттерді
қосылуы
шін
де
ашық
. «
Арал
проблемасын
, 
Орталық
Азияда
ядросыз
аймақ
жасау
жəне
ядролық
технология
мен
шикізатты
шығып
кетуіне
қарсы
к ресті
қоса
отырып
, 
экономикалық
қауіпсіздікті
кешенді
бағдарламасын
жасау
қажет
», — 
деп
танылды
[6]. 
Б л
қауіпсіздікті
бір
т рі
болып
табылады
. 
АА
қ ру
туралы
бастаманы
алға
тартуға
т рткі
болған
себептерді
бірі
ОА
елдеріні
аймақтағы
экологиялық
ахуалды
сауықтыру
ниеті
болғаны
белгілі
. 
Осыған
байланысты
ытайды
жабылмаған
сынақ
полигоныны
аумағы
АА
тікелей
жанасып
жатқандығы
оны
көршілерін
мазаландырады
. 
1994 
жылы
тамызда
Бішкекте
азақстанны
«
Невада
— 
Семей
» 
жəне
ырғызстанны
«
Лобнор
» 
антиядролық
қозғалысы
жəне
т
.
б
. 
халықаралық
қоғамдық
əрі
гуманитарлық
йымдар
конференция
өткізіп
, 
оны
негізгі
тақырыбы
Шы жа дағы
ытайды
ядролық
сынақтары
ОА
экологиялық
жағдайға
, 
т рғындарға
зиянды
əсері
туралы
болды
. 
Жиынға
қатысушылар
аймақтағы
радиациялық
жағдайды
бақылауды
к шейтуге
, 
ядролық
сынақтарға
тыйым
салуға
қол
жеткізуге
қажеттілігін
атап
өтті
. 
Конференция
қорытындысы
бойынша
Лобнордағы
ядролық
сынақтарды
салдарын
ғылыми
-
зерттеу
мақсатында
ш
жақты
(
азақстан
, 
Ресей
, 
ырғызстан
) 
мамандар
тобы
қ рылды
. 
1995–1996 
жылдары
ытай
Лобнор
ядролық
сынақ
полигонында
бірқатар
жерасты
жарылыстарын
өткізгені
белгілі
. 
Б л
азақстан
мен
ырғызстан
халқыны
ала датушылығын
туғызып
, 
қарсылық
білдірілді
. 
Осы
жарылыстар
техногендік
ортаға
, 
аймақ
халқыны
денсаулығына
елеулі
н қсан
келтіруде
. 1996 
жылы
ытай
кіметі
: «1996 
жылғы
шілдеден
бастап
ытай
ядролық
сынақтарды
уақытша
тоқтатады
», — 
деп
мəлімдеді
. 
Пекин
б л
ма ызды
шешімді
«
ядролық
қарусыз
елдерді
, 
соны
ішінде
Орталық
Азия
республикаларыны
талабын
қанағаттандыру
шін
қабылдады
» [7] 
деп
т сіндірді
. 
Орталық
Азия
республикаларында
ядролық
қару
жоқ
болғандықтан
, 
Еуропалық
Одақты
Орталық
Азия
елдеріне
арналған
ядролық
қауіпсіздік
жобасын
ж зеге
асыру
ТАСИС
бағдарламасы
ше берінде
ж зеге
асты
. 
ЕО
-
ны
Орталық
Азияға
арналған
2007–2013 
жылдар
аралығындағы
стратегия
жобасы
талқыланды
. 
Б л
қ жат
Еуроодақты
стіміздегі
жылды
маусым
айында
өтетін
саммитінде

68 
мақ лданады
деп
к тілуде
. 
Оны
к н
тəртібіне
ма ызды
алты
мəселе
қойылған
. 
Соны
ішіндегі
екінші
мəселе
ортақ
қатерлер
мен
сынақтармен
к рес
болса
, 
алтыншы
мəселе
қоршаған
ортаны
қорғауға
бағытталған
[8]. 
Сонымен
қатар
«
Гендік
-
инженериялық
қызмет
саласындағы
мемлекеттік
реттеу
туралы
» 
за ыны
жобасы
мен
гендік
-
инженериялық
өзгертілген
ағзаларды
мемлекеттік
тіркеу
қажеттілігі
туралы
қ жатты
əзірлеу
көзделіп
отыр
. 
Осыдан
келіп
, 
жергілікті
жəне
республикалық
де гейлерде
табиғатты
пайдалану
бағдарламаларын
əзірлеп
, 
ж зеге
асыру
қажеттілігі
туындап
отыр
. 
кологиялық
таза
өнімді
өндіру
осы
саладағы
материалдық
-
техникалық
қамсыздандыруға
, 
йымдастырушы
экономикалық
іс
-
шараларды
ж зеге
асырылуына
тікелей
байланысты
. 
Б л
іс
-
шараларға
экологиялық
сараптама
ж ргізіп
, 
экологиялық
т рғыдан
таза
аймақтарды
, 
яғни
қорғалатын
табиғи
аумақтарды
, 
анықтап
, 
оларды
т рақтандыру
жəне
экономикалық
мониторинг
ж йесін
қ ру
жатады
. 
Мониторинг
мəліметтері
арқылы
табиғи
ресурстар
мен
су
қорыны
жағдайын
, 
ластану
т рі
мен
дəрежесін
көрсететін
өлшемдерді
есепке
ала
отырып
, 
жер
ластануыны
дəрежесі
мен
т рі
бойынша
аймақтарды
бөлу
негізінде
экологиялық
таза
өнім
өндірістеріні
орналасу
орындарын
негіздеуге
болады
. 
Шетелдік
тəжірибелерге
ж гіне
отырып
, 
елеулі
нəтижелер
беруге
қабілетті
өндірісті
экологиялық
т рде
ж ргізу
, 
яғни
шаруашылықтарды
өзін
-
өзі
экологиялық
бақылауы
мен
табиғи
қорды
тымды
пайдалануды
реттейтін
əкімшілік
-
қ қықтық
жəне
экономикалық
іс
-
шараларды
біріктіретін
ж йе
қ ру
, 
қажет
. 
кологиялық
таза
өнімді
өндіруде
экономикалық
əдістерге
, 
яғни
табиғатты
қорғауға
арналған
инвестицияларды
салықтан
босату
немесе
оларға
салықтық
же ілдіктер
жасау
; 
кəсіпорындарды
таза
табысы
мен
өзге
де
төлемдеріне
салық
салу
; 
табиғатты
қорғау
объектілеріні
қ рылысына
қайтарымсыз
қарыздар
, 
пайызсыз
мақсатты
несиелер
, 
дотациялар
беру
, 
табиғатты
тиімді
пайдалану
ережелерін
б зғаны
шін
немесе
табиғатты
қорғау
туралы
келісім
-
шарт
міндеттемелерін
орындамағаны
шін
, 
табиғи
ресурстарды
жағдайы
туралы
ақпаратты
д рыс
бермегені
шін
айыпп л
салу
; 
табиғи
ресурстарды
, 
яғни
атмосфералық
ауаны
, 
су
көздерін
, 
топырақты
, 
өсімдіктерді
ластағаны
шін
төлемақы
алу
сияқты
əдістерге
ж гіну
керек
. 
Сонымен
қатар
жерді
пайдалану
мен
оны
қорғауды
қадағалайтын
экологиялық
қ рылымдарды
қ руды
сатылап
ж ргізген
тиімді
болып
табылады
. 
Б л
қ рылымдар
табиғи
қорды
сақтау
саласында
мемлекетті
өкілеттігін
ж зеге
асырып
, 
қалпына
келтірілетін
табиғи
ресурстарды
сандық
жəне
сапалық
т рғыда
дайы
өндірісін
қамтамасыз
етуі
, 
табиғи
ресурстарды
экономикалық
т рғыдан
негізделген
табиғатты
пайдаланғаны
шін
төлемақы
алу
ж йесін
қалыптастыруы
, 
экологиялық
таза
өнімді
есепке
алып
, 
оны
экономикалық
т рғыдан
бағалауы
, 
осы
салаға
инвестициялар
тартып
, 
кəсіпкерлерді
қолдауы
, 
табиғатты
пайдалану
саласындағы
сақтандыру
қызметін
дамытуы
, 
республикалық
жəне
жергілікті
де гейлерде
қоршаған
ортаны
қорғау
жəне
табиғатты
тымды
пайдалану
жөніндегі
ж мыс
жоспарларын
əзірлеп
, 
техногендік
қалдықтарды
пайдаланғаны
шін
т тыну
көлемін
қысқартуды
қамтамасыз
ету
бағдарламалары
мен
жобаларға
қолдау
жасауы
тиіс
. 
Б дан
б рын
айтылып
өткендей
, 
Жа андық
экологиялық
қор
(
Ж
) 
Орталық
Азиялық
ө ірде
ерекше
рөл
атқарады
, 
ол
төменде
аталған
табиғатты
қорғау
бастамаларына
едəуір
қолдау
көрсетіп
отыр
: 
Каспий
экологиялық
бағдарламасы
; 
Арал
те ізі
жобасы
; 
Батыс
Тянь
-
Шаньны
биологиялық
əр
т рлілігін
сақтау
жобасы
; 
су
ресурстары
мен
экологияны
басқару
; 
Орталық
Азияны
агробиологиялық
əр
алуандылығын
сақтау
(
Ж
); 
өтпелі
кезе
нарығы
елдеріні
Монреаль
аттамасыны
лицензиялау
туралы
сауда
-
саттық
ережелеріне
сəйкестігін
қамтамасыз
ету
. 
Орнықты
даму
жөніндегі
мемлекетаралық
комиссия
(
О МК
) 
ірлік
іс
-
шаралар
жоспары
(
Ж
) 
жəне
ОА
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
аймақтық
іс
-
шаралар
жоспары
(
О
Ж
) 
бірігуі
шін
е
лайықты
йым
болып
табылады
. 
О
Ж
2012 
жылға
дейін
іске
асырылуға
тиісті
қысқа
мерзімді
жəне
зақ
мерзімді
бағдарламаларды
қамтиды
. 
О
Ж
ше берінде
О
Ж
əзірлеуге
қатысатын
жауапты
т лғалар
мен
ынтымақтас
орталықтарды
бағдарламаларды
іске
асыру
механизмдері
іске
қосылады
. 
Ж
іске
асыру
шін
жауапкершілік
сəйкес
мандаттарға
ие
болып
отырған
ө ірлік
йымдарға
ж ктеледі
. 
р
т рлі
негізгі
топтарды
Ж
іске
асыруға
қатысуын
лттық
экология
жəне
экономика
министрлері
осы
елдердегі
іс
-
шаралар
жоспары
мониторингі
барысында
келісуіне
болады
. 

69 
Ж
əзірлеу
жəне
бірлесіп
іске
асыруда
азаматтық
қоғамны
йымдары
ерекше
ма ызға
ие
болуда
. 
Ж
тиімді
болуы
шін
барлық
қатысушыларға
, 
атап
айтқанда
, 
топ
м шелеріні
саны
аз
қатысушыларға
өкілеттік
берілуі
тиіс
. 
Б л
қатысушы
тараптарға
ақпараттану
, 
шешім
қабылдау
жəне
табиғатты
қорғау
саясаты
мен
орнықты
даму
саясатын
іске
асыру
мəселелерінде
те дік
алуға
м мкіндік
береді
. 
2000 
жылды
ақпан
айында
Тегеран
қаласында
болып
өткен
Азия
жəне
Тынық
м хиты
елдері
бойынша
экономикалық
жəне
əлеуметтік
комиссияны
(
АТМ
К
) 
аймақтық
экологиялық
ынтымақтастық
мəселелеріне
арналған
мəжілісінде
бес
республиканы
экология
министрлері
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
аймақтық
іс
-
шаралар
жоспарыны
қажеттілігін
растады
. 2000 
жылғы
наурыз
айында
Орталық
Азияны
бес
мемлекетіні
аймақтық
сарапшылары
Шымб лақта
(
азақстан
) 
болып
өткен
жиылыста
Орталық
Азиялық
ө ірді
аймақтық
басты
экологиялық
проблемаларын
талқылап
, 
бірқатар
келісім
қабылдады
. 2000 
жылды
маусым
айында
Орнықты
даму
жөніндегі
мемлекетаралық
комиссияны
Бурабайда
(
азақстан
) 
болып
өткен
мəжілісінде
О
Ж
Концепциясы
сынылды
. 
2000 
жылды
тамыз
айында
Б
оршаған
орта
жөніндегі
бағдарламасы
(
НЕП
) 
Бангкок
қаласында
лттық
жəне
аймақтық
іс
-
шаралар
жоспарын
əзірлеу
бойынша
семинар
өткізді
. 
Семинарда
жауапты
т лғалар
мен
лттық
сарапшылар
Орталық
Азияға
арналған
іс
-
шаралар
жоспарын
əзірлеу
принциптері
туралы
келісімге
келді
. 
Сонымен
қатар
2000 
жылғы
тамызды
31-
інен
қырк йекті
5-
іне
дейін
Китакюсю
қаласында
(
Жапония
) 
Азия
жəне
Тынық
м хит
аймағы
мемлекеттеріне
арналған
қоршаған
орта
жəне
даму
жөніндегі
министрлер
конференциясы
болып
өтті
, 
ал
Еуропадағы
қоршаған
орта
бойынша
алдын
ала
кездесу
2000 
жылды
қазан
айында
Алматы
қаласында
(
азақстан
) 
өткізілді
. 
Б л
форумдар
Орталық
Азиялық
аймақты
министрлеріне
О
Ж
əзірлеу
процесін
қарастыру
м мкіндігін
берді
. 
2001 
жылғы
шілде
айына
дейін
осы
аймақтағы
елдер
2000 
жылды
наурыз
айында
Шымб лақта
келісілген
бес
негізгі
мəселені
қамтитын
лттық
іс
-
шаралар
жоспарын
əзірледі
, 
ол
мəселелер
қатарына
: 
ауаны
ластануы
, 
суды
ластануы
, 
қалдықтарды
басқару
, 
топырақты
жəне
таулы
аймақтарды
тозуы
жатады
. 
О
Ж
негізінде
нтымақтастық
орталықтары
əр
мəселе
бойынша
аймақтық
шолуларды
сынды
. 
Ал
2001 
жылды
шілде
айында
ушанбе
қаласында
(
Тəжікстан
) 
осы
аталған
мəселелерді
əрқайсысы
бойынша
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
іс
-
шаралар
жоспарын
талқылау
жəне
мақ лдау
бойынша
семинар
болып
өтті
. 
2001 
жылды
тамыз
айында
аймақтағы
оршаған
ортаны
қорғау
жөніндегі
аймақтық
іс
-
шаралар
жоспары
талқылауға
сынылды
. 
Бангкоктағы
кездесуде
лттық
жауапты
т лғалар
мен
лттық
сарапшылар
О
Ж
бекітті
. 
О
Ж
іске
асыру
ресми
т рде
қырк йек
айында
Алматы
қаласында
(
азақстан
) 
өткізілген
к рылтайшылар
ке есінде
басталған
болатын
. 
кология
жəне
биоресурстар
министрлігіні
Гарвард
халықаралық
даму
институтымен
, 
Стратегиялық
зерттеулер
институтымен
, 
Ф
.
берт
атындағы
қормен
, 
леуметтік
ғылымдар
академиясымен
, 
Б
Орталық
Азиядағы
кілдігімен
жəне
Б
XXI 
ғасырға
арналған
К н
тəртібіні
принциптері
мен
басымдықтарын
ескере
отырып
, 
Орталық
Азияны
оршаған
орта
жəне
орнықты
даму
жөніндегі
лттық
іс
-
шаралар
жоспарын
əзірлеуді
бірлесе
бастап
, 
оны
ке ейтіп
отырған
йымдармен
серіктестігін
тиімді
ынтымақтастықты
мысалы
ретінде
келтіруге
болады
. 
Б л
серіктестік
лттық
ауіпсіздік
Ке есі
қабылдаған
кологиялық
Концепцияға
енгізілетін
ты
идеялар
мен
көзқарастарды
негізін
салып
, 
Б
XXI 
ғасырға
арналған
Орталық
Азиялық
К н
тəртібін
əзірлеу
барысында
стратегиялық
басымдылыққа
ие
бағыттар
мен
тактикалық
т рғыдан
тиімді
іс
-
əрекеттерді
дамытуға
м мкіндік
береді
. 
ірді
орнықты
дамыту
мақсатындағы
іс
-
шаралар
жоспарыны
іске
асырылуына
екіжақты
жəне
көпжақты
жобалар
мен
бағдарламалар
да
өз
лесін
қосуда
. 
азір
жобаларды
көбі
жоспарлау
немесе
іске
асыру
кезе інде
т р
. 
Оларды
ж зеге
асыру
барысында
аймақты
жер
жəне
те із
ресурстарына
баса
назар
аударылуда
. 
оршаған
ортаны
2002 
жылдағы
жағдайы
туралы
(
Азиялық
аму
Банкі
(
А Б
) 
жəне
СКАТО
мəліметтері
бойынша
) 
төмендегі
тізім
көрініс
беріп
т р
: 
метрополитенні
кологиялық
бағдарламасы
(
ниеж зілік
банк
); 
жа андық
экологиялық
мəселелерді
аймақтық
зерттеу
(
А Б
); 
нарықтық
қ ралдарды
ілгері
жылжыту
(
А Б
); 
Биологиялық
əр
алуандылықты
сақтау
жөніндегі
аймақтық
орталық
(
ЕС
). 
2003 
жылғы
7–9 
маусымда
Алматыда
өткен
Еуропадағы
ауіпсіздік
жəне
ынтымақтастық
жөніндегі
йымыны
(
Е
) 
Парламенттік
Ассамблеясыны
трансазиялық
форумда
Орталық
-

70 
азиялық
республикалар
мен
Е
арасындағы
қарым
-
қатынасты
дамыту
жалғаса
т сетіні
де
айтылып
, 
стратегиялық
бағыт
-
бағдарды
одан
əрі
тере дету
қажеттілігі
атап
көрсетілді
. 
Е
Каспийдегі
қауіпсіздікті
қамтамасыз
етуде
ма ызды
рөл
атқара
алады
. 
Каспий
бойындағы
бес
мемлекетті
төртеуі
осы
йымны
м шелері
болып
табылады
. 
Б л
т рғыда
азақстан
«
Каспийдегі
т рақтылық
туралы
пактіге
» 
қол
қоюды
сынды
. 
Сонымен
қатар
Е
-
ны
трансазиялық
қызмет
векторында
техногендік
апаттар
мен
к йреулерді
болдырмау
, 
эпидемияларды
таралу
жолдарына
қорғаныш
тосқауылдарын
т зу
жөніндегі
ж мыс
келешекті
бағыт
болып
көрінеді
. 
Осылайша
Орталық
Азия
Е
-
ды
жа андық
қатерлер
мен
сынақтарға
қарсы
т руында
бір
форпостқа
айналар
еді
. 
Ал
Е
Орталық
Азияда
берік
т рақтылық
мен
зақ
мерзімді
қауіпсіздікті
қамтамасыз
етуге
елеулі
лес
қосар
еді
. 
Осы
жылды
10 
сəуірде
Ашғабат
қаласында
сыртқы
істер
министрлері
де гейінде
«
Еуропа
Одағы
— 
Орталық
Азия
штігі
» 
кездесуі
болып
өтті
, 
оны
ж мысына
Сыртқы
істер
министрі
Марат
Тəжин
бастаған
қазақстандық
делегация
қатысты
. 
Кездесуді
к н
тəртібі
ЕО
мен
Орталық
Азия
арасындағы
Жа а
серіктестік
стратегиясын
іске
асыру
, 
білім
, 
қ қық
стемдігі
, 
сауда
мен
экономика
, 
энергетика
мен
қоршаған
ортаны
қорғау
, 
сондай
-
ақ
ортақ
қауіптер
мен
бірқатар
халықаралық
сипаттағы
проблемаларға
қарсы
т ру
салаларындағы
ө ірлік
ынтымақтастық
мəселелерін
талқылау
көзделген
. 
азақстандық
тарап
Стратегияны
іске
асыру
жөніндегі
қызметті
жеке
бағыттар
бойынша
ж мылдыруды
сынбақ
. 
Нақты
жобаларды
ж зеге
асыруды
талап
ететін
бірінші
кезектегі
салалар
ретінде
білім
беру
, 
көлік
пен
қоршаған
ортаны
қорғау
салалары
аталатын
болды
. 
Стратегияны
іс
ж зінде
ж зеге
асырылуын
ж йелендіру
мақсатында
ынтымақтастыққа
жалпы
алғанда
білім
саласында
халықаралық
тəжірибеге
сай
азақстанда
ө ірлік
электрондық
білім
ж йесін
енгізу
сынылмақ
. 
азақстан
сонымен
қатар
ықпал
ету
инструменттері
, 
оқыту
м мкіндіктері
мен
ө ір
қажеттіліктерін
еуропа
мамандарын
тарта
отырып
, 
кешенді
зерттеу
, 
бағалау
қажет
деп
есептейді
. 
Бізді
ел
энергетика
саласындағы
халықаралық
тасымалдау
жобаларын
, 
оны
ішінде
кіметаралық
де гейдегі
Еуропалық
Одақты
ИНОГЕ Т
бағдарламасы
, 
сол
сияқты
ж ргізіліп
отырған
нергетика
артиясы
ше беріндегі
жобаларды
ж зеге
асырудағы
ынтымақтастықты
жалғастыра
бермек
. 
Тасымалдау
саласындағы
ережелер
мен
бағаларды
реттеуге
м мкіндік
беретін
болашағы
бар
халықаралық
жобаларға
да
кө іл
бөлінуде
. 
Бізді
ел
шін
Еуропалық
Одақ
пен
Орта
Азия
мемлекеттерімен
экология
саласындағы
оны
ішінде
су
ресурстарын
қолдану
мəселелеріндегі
ынтымақтастықты
жалғастыру
— 
ма ызды
бағыттарды
бірі
. 
Еуразия
континентіндегі
су
ресурстарын
сақтау
жəне
зерттеу
, 
Орталық
Азиядағы
ө ірлік
экологиялық
орталықты
дамыту
мəселелерін
шешу
мақсатында
салынып
жатқан
Астана
қаласындағы
Еуразиялық
су
орталығы
қ рылысында
экологиялық
таза
ресурс
сақтау
технологияларын
стратегия
қ ралдарын
қолдана
отырып
енгізу
сынылмақ
. 
азақстан
жағы
сонымен
қатар
за
стемділігі
жəне
демократия
мəселелерінде
Еуропалық
Одақпен
ынтымақтыстықты
жандандыра
т седі
. 
Сауда
-
экономикалық
саласында
Орта
Азия
мемлекеттері
интеграциясы
механизмдерін
қалыптастыру
шін
оларды
нарықтық
кезе ге
өтуі
жəне
бəсекелестік
де гейін
көтеру
шін
Еуропалық
Одақ
стратегиясын
қолдануды
сынбақ
[9]. 
Сонымен
қатар
мемлекеттерді
шаруашылық
қызметіні
барлық
салаларында
халықаралық
де гейдегі
келісім
-
шарттар
мен
келісімдер
жасау
, 
республикалық
за дарды
шығару
жəне
нормативтік
-
əдістемелік
қамтамасыз
ету
қажеттілігі
айқын
. 
орытындылай
келе
, 
қазіргі
кезе дегі
экологиялық
саясатты
е
ма ызды
бағыты
табиғатты
пайдалану
жəне
қоршаған
ортаны
қорғау
рдістерін
реттеуді
жа а
қ қықтық
жəне
экономикалық
механизмдерін
қалыптастыруға
бағытталған
институционалдық
өзгерістер
болып
табылатынын
атап
өту
қажет
. 
дебиеттер
тізімі
1.

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: