Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

89 
13.
оин аев
 
Т
.
Ж
.
обровольное
вхождение
казахских
земель
в
состав
России
. — 
Алма
-
Ата
: 
Казахстан
, 1982. — 279 
с
. 
14.
Военно
-
статистическое
обозрение
Российской
Империи
. 
Т
. XIV. . 3. 
Земля
киргиз
-
кайсаков
Внутренней
(
Букеевской
) 
и
Зауральской
Орды
Оренбургского
ведомства
. — 
СПб
., 1848. — 
С
. 133–166. 
15.
Словцов
.
Историческое
обозрение
Сибири
. 
Книга
вторая
— 
от
1742 
до
1823 
года
. — 
СПб
., 1844. — 
С
. 408–409. 
16.
утинцев
 
Н
. .
ронологический
перечень
событий
из
истории
Сибирского
казачьего
войска
со
времени
водворения
Западно
-
Сибирских
казаков
на
занимаемой
ими
ныне
территории
. — 
Омск
, 1891. — 
С
. 23–33. 
17.
ен ков
 
М
.
Опыт
военного
обозрения
русских
границ
в
Азии
. — 
СПб
., 1873. — 
С
. 19–20; 
Венюков
М
.
И
. 
Материалы
для
военного
обозрения
русских
границ
в
Азии
// 
Военный
сборник
1872. — N 10–12, 1873. N 1; 
Толочко
В
.
С
. 
Вопросы
истории
Казахстана
// «
Материалы
для
военного
обозрения
русских
границ
в
Азии
» 
М
.
И
.
Венюкова
// 
История
. 
Вып
. 6. 
— 
Алма
-
Ата
, 1973. 
18.
ра т
 
И
.
И
.
Сборник
узаконений
о
киргизах
степных
областей
. — 
СПб
., 1898. — 532 
с
. 
19.
Материалы
по
истории
политического
строя
Казахстана
. 
Т
. 1. — 
Алма
-
Ата
:
Изд
. 
АН
Каз
. 
ССР
, 1960. — 442 
с
. 
20.
Зайон ковский
.
А
.
Военные
реформы
1860–1870 
годов
в
России
.
— 
М
.: 
Изд
-
во
Моск
. 
ун
-
та
, 1952. — 371 
с
. 
21.
ев ин
 
А
.
И
.
Описание
киргиз
-
казачьих
, 
или
киргиз
-
кайсацких
, 
орд
и
степей
. . 2. 
Исторические
известия
. — 
СПб
., 
1832. . — 334 
с
. 
22.
АВПР
, 
ф
. 
Сношения
России
с
Китаем
. 
Оп
. 62/1. 1725–1729 
гг
. . 8. 
Л
. 629 
об
. 
23.
Моисеев
.
А
.
жунгарское
ханство
и
казахи
(XVII–XVIII 
вв
.). — 
Алма
-
Ата
: 
ылым
, 1991. — 238 
с
. 
24.
Государственный
архив
Оренбургской
области
РФ
. 
Ф
. 
Оренбургская
комиссия
. 
Оп
. 1. 1739 
г
. . 9. 
Л
. 8 
об
. 
25.
Златкин
 
И
. .
История
джунгарского
ханства
1635–1758. 2-
е
изд
. — 
М
.: 
Наука
, 1983. — 332 
с
. 
ОЖ
930+94 (574)=512.122 
. .
М хатова
 
л
-
араби
атында ы
а а
лтты
университет
, 
Алматы
А
НАМА
Е
ЕУ
С Е
 
 
статье
 
рассматрива тся
 
о
еметодологи еские
 
методы
 
историогра ии
. 
Автор
 
ока ывает
 
отдельно
 
в ятые
 
методы
 
исследования
 
и
 
раскрывает
 
их
 
су ность
, 
содержание
 
и
 
осо енности
. 
Анали иру тся
 
ункции
 
историогра и еских
 
методов
 
и
 
их
 
на ение
 
в
 
исследовании
. 
In this article is considered total methodological methods of sciences and historiography. The author 
shows methods of research and its significance, concept. Functions of Historiographical methods of 
the research are analyzed. 
Методология
көне
грек
сөзінен
аударғанда
«
методос
», «
зерттеу
жолдары
,» «
таным
тəсілдері
», 
ал
«
логос
» 
ілім
деген
мағына
береді
, 
яғни
ол
ғылыми
зерттеу
жолдары
, 
таным
тəсілдері
туралы
ілім
болып
шығады
. 
ылымда
методологияны
«
тарихи
таным
теориясы
» 
деген
интерпретациясы
да
кездеседі
. 
азіргі
кезе де
методологияны
анықтамасын
беруде
ресейлік
тарихшылар
белсенділік
танытуда
. 
Мəселен
, 
В
.
В
.
Журавлев
: «... 
тарихи
зерттеу
методологиясы
— 
б л
тарихи
білімді
д ниеге
келтіру
жəне
оларды
принциптерін
реттеу
. 
Методология
б л
т ста
ғалымны
қарамағындағы
малай
немесе
қ лдық
руды
талап
ететін
патша
емес
. 
ғни
методологияны
«
не
істесем
де
өзім
білемін
» 
деген
принципті
станып
, 
оны
біржақты
дəріптеуге
немесе
елеусіз
қалдыруға
болмайды
. 
Нағыз
тарихшы
е
алдымен
өмір
бойы
методологиялық
жағынан
жетіледі
. 
Ол
ғылымда
жинақталған
методологиялық
қазынамен
бірге
өседі
, 
ал
со ғысы
ғалымны
к ш
-
қайратыны
арқасында
молаяды
», 
— 
деп
жазды
[1]. 
Сонымен
, 
тарих
ғылымыны
методологиясы
теориялық
, 
д ниетанымдық
ережелерді
ж йесі
, 
ол
нақты
шындықты
тануды
тəсілдері
ретінде
ғылыми
талдау
жасау
талаптарынан
пайда
болады
. 
Басқаша
айтқанда
, 
тарих
ғылымыны
методологиясы
— 
ғылыми
зерттеу
ж мысында
танымдық
принциптер
, 
идеялар
ретінде
пайдаланылатын
белгілі
бір
д ниетанымдық
теориялық
ережелерді
ж йесі
. 
Методология
— 
белгілі
бір
мəселені
зерттеуді
ғылыми
əдістемелері
. 
Тарих
ғылымындағы
зерттеу
тəсілдері
мен
жолдары
, 
яғни
методология
, 
математикадағыдай
дайын
формула
емес
, 
ол
өзін
теориялық
жағынан
жетілдіруді
жəне
здіксіз
ізденістер
арқылы
қалыптастырып
, 
дамытуды
талап
етеді
. 
Методологияға
с йеніп
, 
зерттеуші
іс
-
тəжірибелік
қызметінде
əдістер
кешенімен
ж мыс
істейді
. 
Осыған
байланысты
ғылыми
əдістер
қ рылымын
былайша

90 
көрсетуге
болады
: 1) 
танымны
мазм нын
сипаттайтын
д ниетанымдық
ережелер
мен
теориялық
принциптер
; 2) 
зерттелуге
тиіс
мəселені
ерекшеліктеріне
сəйкес
əдістемелік
қолданыстар
; 
3) 
ғылыми
зерттеуді
дəйектейтін
, 
оны
барысы
мен
нəтижелерін
көрсетуде
қолданылатын
тəсілдер
. 
Осылайша
, 
əдіс
зерттеуді
теориясыны
, 
əдістемесіні
жəне
техникасыны
өзара
байланысын
іске
асырады
. 
Методология
əдістен
де
ке
, 
ол
əдістерді
ілімі
ретінде
білімні
ш
де гейінен
қ ралады
: 
философиялық
, 
ғылыми
-
теориялық
жəне
эмпирикалық
. 
Бізді
ғылыми
мақала
жазудағы
басты
мақсатымыз
— 
тарихнаманы
зерттеу
əдістерін
көрсету
жəне
оларды
əрқайсысына
сипаттама
беру
. 
М ндағы
ойымыз
— 
жас
тарихнамашыларға
тарихнамалық
зерттеу
дайындауда
ғылымны
теориялық
-
методологиялық
станымдары
бойынша
бағыт
-
бағдар
көрсету
. 
Методологияны
аса
бір
ма ызды
міндеттері
— 
тарихнама
ғылымыны
əдістеріні
табиғатын
, 
пайдаланылуын
жəне
ерекшеліктерін
айқындау
. 
Осы
мақсатқа
қол
жеткізу
əдісті
жалпы
мазм нын
, 
соны
ішінде
ғылымны
əдісі
ретінде
т сіну
арқылы
м мкін
болады
. 
дісті
ғылыми
зерттеу
шін
ма ызы
өте
зор
. 
Оны
стіне
тарихнамалық
процесті
к рделілігі
көптеген
зерттеу
тəсілдерін
қолдануды
талап
етеді
. 
Тарих
ғылымында
əдісті
қ ндылығы
сол
, 
ол
методологияны
жетілдіру
жəне
байыту
мақсатында
қажетті
материал
бере
алады
. 
діс
адамны
танымдық
қызметіндегі
жəне
тəжірибеде
белгілі
бір
нəтижелерге
қол
жеткізуді
тəсілдері
, 
қ ралы
ретінде
баршаға
таныс
. 
Орыс
зерттеушісі
Е
.
М
.
Жуков
: «
діс
ғылымға
бағыт
беріп
қана
қоймайды
, 
сонымен
қатар
қарастырылуға
тиіс
процестер
мен
қ былыстарды
шырғала нан
шығаруды
д рыс
жолын
көрсетеді
», — 
деп
толықтырған
[2]. 
Осы
т рғыдан
алғанда
əдіс
ғалымға
тақырыпты
зерттеуде
бағыт
беріп
, 
оны
танымдық
қызметін
рационалдандырып
, 
тиімділігін
қамтамасыз
етеді
əрі
өзіне
дейінгі
зерттеушілерді
жинақтаған
фактілері
мен
мəліметтерін
ж йелеуге
, 
бағалауға
жағдай
жасайды
. 
Сондықтан
да
əдіс
өткен
уақыттардағы
ғылыми
ж мысты
тəжірибесінен
орын
алып
, 
болашақтағы
зерттеуді
шешуші
факторы
ретінде
шынайы
білімді
қалыптастыруды
тəсіліне
айналады
. 
Айта
кетерлік
жайт
, 
ғылыми
əдебиеттерде
əдіс
өздігінен
жасампаздық
рөл
атқара
алмайды
, 
ол
тек
шығармашылық
қабілетті
дамуына
жағдай
жасайды
деген
пікір
де
кездеседі
. 
Шындығында
да
тарихнамада
əдіс
өзінен
-
өзі
зерттелуге
тиіс
материалға
қосымшасыз
білімге
айнала
алмайды
, 
ал
егер
оны
шеберлікпен
та дап
, 
пайдалана
білсе
, 
тарихи
білімді
алдыға
жылжытады
. 
Осындай
мағынада
əдісті
шығармашылық
рөлі
туралы
айтуға
болады
. 
Тарихнамада
əдістер
тарих
ғылымын
дамыту
шін
жа а
білімді
алу
мақсатында
пайдаланылады
. 
діс
эвристикалы
. 
Ол
өз
бойында
объективтілік
пен
субъективтілікті
сақтайды
. 
Осы
орайда
орыс
зерттеуші
П
.
В
.
Копнин
: «
Танылған
за дылықтар
əдісті
объективті
қырын
қ райды
, 
ал
соны
негізінде
пайда
болған
зерттеуді
тəсілдері
мен
қ былыстарды
өзгеруі
субъективті
өмір
с реді
», — 
деп
санайды
[3]. 
дістер
жетіліп
, 
өзгеріп
, 
басқаларға
орын
беріп
, 
анағ рлым
прогрессивті
əрі
рационалды
бола
т седі
. 
діс
методология
арқылы
теориямен
астасып
жатады
, 
өйткені
теория
ғылыми
əдісті
дамуынсыз
өмір
с ре
алмайды
. 
Себебі
əдіс
теориялық
білімге
негізделген
сайын
к шее
т седі
. 
Сондай
-
ақ
əдіс
пен
теорияны
бөлінуі
алғашқысыны
б рмалануына
, 
со ғысыны
мазм нынан
айырылуына
əкеледі
. 
Осылайша
теория
мен
əдісті
диалектикалық
өзара
байланысыны
нəтижесінде
оларды
арасында
бір
-
бірімен
сабақтастықтағы
толысу
процесі
ж реді
. 
М ны
өзі
тарихнаманы
тəжірибесін
т сіну
шін
қажет
. 
діс
жəне
оны
сипаты
зерттеу
объектісіне
қатысты
айқындалады
. 
Ол
зерттелуге
тиіс
объектіні
ерекшеліктерімен
байланысып
қана
қоймайды
, 
екі
т рлі
фактор
арқылы
оны
мəні
тере
ашылады
. 
Олар
зерттеушілерді
алды ғы
рпағыны
материалдар
жинақтауы
жəне
талдануы
, 
шынайылыққа
жетудегі
əлеуметтік
принципті
рөлі
. 
Тарихнамадағы
əдісті
ерекшелігі
мен
атқаратын
рөлін
айқындау
шін
жалпы
ғылымдағы
əдісті
анықтамасын
, 
ғылыми
танымны
т сінігін
, 
сонымен
қатар
тарих
ғылымын
дамытуды
жинақталған
тəжірибесін
білу
қажет
. 
Тарихнамадағы
зерттеу
, 
яғни
ғылыми
əдістер
— 
б л
тарихнамашыны
танымдық
қызметіндегі
тарихи
білімні
шынайылығына
жетудегі
саналы
тəсілдер
мен
жолдар
. 
діс
— 
тарихи
за дылықтарды
оны
нақты
көріністері
тарихи
фактлер
, 
фактлерден
жа а
білімді
шығару
жолдарын
зерттеуді
тəсілі
[4]. 
дістер
тарихнамашыны
қызметін
рационалдандырып
, 
ғылыми
зерттеуде
пайдалануды
тиімділігін
қамтамасыз
етеді
. 
Сөйтіп
тарихнамашыны
ғылыми
ізденістеріні
методологиялық
бағыты
айқындала
т седі
. 

91 
«
Методология
» — 
əдістен
де
ке
ғым
. 
Методология
мен
əдісті
арасында
айтарлықтай
айырмашылықтар
бар
. 
Объектіні
оны
тану
, 
тақырыпты
зерттелу
де гейіне
байланысты
зерттеу
əдістері
əр
т рлі
болып
келеді
: 
теориялық
, 
эмпирикалық
, 
жалпы
, 
дара
, 
салыстырмалы
, 
қосалқы
, 
көркемсуретті
жəне
т
.
б
. 
Методология
осы
жəне
басқа
əдістерді
жалпылама
, 
əр
т рлі
болулары
туралы
ғана
ілім
болып
табылмайды
. 
ылыми
ж мысты
ж ргізуді
əдіс
-
тəсілдеріні
көмегі
арқылы
анықталатын
əдісті
функциялары
жəне
оларды
пайдалану
методология
шін
жеткіліксіз
, 
өйткені
оларды
қ рамынан
ғылыми
ақиқатты
жалпылама
жетістігін
қамтамасыз
етуге
бағытталған
қ рылымдық
элементтер
орын
алмаған
. 
Сонымен
қатар
əдісті
өз
бетінше
əрекет
етуі
де
относителді
, 
себебі
ол
зерттеу
ж ргізілмесе
, 
қолданылмайды
. 
дісті
функциялары
туралы
келтірілген
пікірлер
мынадай
қорытынды
жасауға
м мкіндік
береді
: 
біріншіден
, 
методология
б кіл
танымдық
процеске
бағыт
беруші
«
əдіс
» 
ғымынан
əлдеқайда
ке
əрі
ауқымды
, 
өйткені
ол
д ниетанымны
жалпы
қ былыстарын
бейнелейді
, 
əдісті
ғылыми
қолданысын
қамтамасыз
етеді
жəне
ғылыми
танымны
барлық
ж йесінде
байланыстырушы
рөл
атқарады
.
 
Екіншіден
, 
ғылымда
да
д ниетанымдық
рөл
атқарады
. 
Методология
мен
əдісті
те естіру
əдіснаманы
гносеология
позициясына
т сіріп
, 
таным
теориясындағы
онтологиялық
, 
аксиологиялық
аспектлерді
əлсіретеді
. 
Тарих
ғылымы
методологиясыны
мəнін
ашуға
бағытталған
осындай
жалпы
бағыт
əдіс
пен
əдіснаманы
субординациялық
өзара
қарым
-
қатынасын
ашуға
м мкіндік
береді
. 
Осы
турасында
ғалымдар
арасында
«
егер
методология
танымдағы
басты
жол
болса
, 
əдістер
осы
жолмен
қалай
ж руді
анықтап
береді
жəне
методология
талдауды
қ ралы
, 
бірақ
ол
сол
талдауды
алмастырмайды
» 
деген
қағида
қалыптасқан
. 
егенмен
айтылған
пайымдаулар
тарихнама
шін
жеткіліксіз
. 
Методология
əдістерді
талдау
жəне
сыныптау
, 
сондай
-
ақ
оларды
арасынан
тиімділерін
та дап
алу
м мкіндігіне
ие
. 
Оларды
тарихнамалық
тəжірибеде
пайдалануда
тарихнамалық
талдауды
объектісі
, 
зерттеуді
мақсат
- 
міндеттері
жəне
т
.
б
. 
тəрізді
бірқатар
шарттары
орын
алған
. 
Методологияда
таным
əдістері
зерттеу
тəсілдері
ретінде
трансформацияланады
, 
берік
теориялық
негізге
айналады
деген
де
пікірлер
кездеседі
. 
Методологиялық
талдауды
тағы
бір
артықшылығы
, 
ол
теориялық
негізде
та дап
алынған
əдістерді
біріктіре
алады
, 
ақиқат
жолындағы
қызметіні
со ғы
нəтижесіне
қол
жеткізеді
. 
Осылайша
, 
методология
мен
əдістер
қай
жағынан
алып
қараса ыз
да
синонимдер
бола
алмайды
. 
Методология
мен
əдістерді
те естіру
мтылыстарына
қарсы
шыға
отырып
, 
оларды
өзара
байланысыны
, 
генетикалық
т птамырын
жəне
ғылыми
танымны
шынайылығын
қамтамасыз
ету
мақсатыны
, 
тарих
ғылымын
дамытудағы
за дылықтарыны
ортақ
екендігін
баса
айтқан
жөн
. 
Осы
орайда
əдістер
методологияны
жекелеген
аспектілерін
іске
асырады
деп
санауға
болады
. 
Б дан
өзге
əдіс
ғылыми
таным
методологиясын
жетілдіріп
, 
байытуда
орасан
зор
мəлімет
береді
. 
Алайда
методологияны
бірт тас
ж йесінде
əдістер
өзіндік
негіздемесі
, 
орны
арқылы
дамып
, 
жетіледі
. 
Тарихнамада
қазіргі
кезе де
əдістер
ж йесі
қолданылады
. 
Тарих
ғылымыны
тарихындағы
əдістер
гуманитарлық
пəндердегі
ғылыми
-
зерттеу
тəсілдеріне
қсайды
. 
Осыған
орай
оларды
мынадай
етіп
жіктеуге
болады
: 
тарихнаманы
ерекшеліктері
мен
міндеттері
ескерілген
барлық
гуманитарлық
немесе
қоғамдық
ғылымдарға
ортақ
əдістер
; 
тарихнамалық
танымны
өзіне
тəн
əдістер
; 
басқа
да
, 
соны
ішінде
аралас
ғылымдардан
алынған
, 
яғни
пəнаралық
əдістер
. 
Айта
кетерлік
жайт
, 
жалпы
ғылыми
əдістерді
тарихнамада
нақты
пайдалану
оны
терминдер
аппаратын
толықтыратын
дəйекті
дерек
болуына
м мкіндік
береді
. 
Зерттеу
əдістері
тəжірибеде
«
таза
» 
к йінде
қолданылмайды
, 
олар
бір
-
бірімен
қосылып
, 
тарихнамалық
е бек
дайындауда
əр
т рлі
əдістерді
қоспасы
ретінде
көрініс
табады
. 
ылымда
тиімді
əдістерді
пайдалану
мынадай
факторларға
байланысты
болады
: 
ғылымны
даму
де гейі
, 
зерттеушіні
біліктілігі
, 
оны
əлеуметтік
позициясы
, 
дəст рлер
жəне
т
.
б
. 
тарихнамадағы
тарихи
салыстыруларды
, 
те еулерді
, 
параллельдерді
жəне
т
.
б
. 
ма ызы
зор
. 
Осындай
«
қасиеттерді
» 
салыстырмалы
-
тарихи
əдіс
өз
бойына
жинаған
. 
Б л
əдіс
басқаларды
арасында
алды ғы
орынды
иеленеді
, 
себебі
тарихилықтағы
əмбебап
потенцияны
біріктіреді
, 
тарих
ғылымыны
болашағын
болжауға
қолайлы
жағдай
тудырады
. 
Тарихнамада
осы
əдіс
өзіні
мақсат
-
міндеттерінен
шыға
отырып
, 
белгілі
бір
тарихи
жағдайда
пайда
болып
, 
əр
т рлі
даму
сатыларында
т бегейлі
өзгеріп
отырған
, 
əрекет
еткен
тарихнамалық
фактлерді
оқып
-
йренуге
м мкіндік
береді
. 
Б л
əдіс
тарихнамада
сонымен
қатар
жекелеген
тарихи
сатыларда
қалыптасып
, 
тарихи
білімні
жа а
міндеттері
мен
шарттарына
қарамастан
, 
қайталанатын

92 
қ былыстарды
алғы
шарттарын
, 
себептерін
айқындауда
аса
қажет
. 
айталанатын
тарихнамалық
фактілерді
себептерін
ашуда
тарихнамашы
салыстыратын
қ былысты
е
алғашқы
интерпретациясына
назар
аударуы
тиіс
. 
Аталмыш
əдіс
генетикалық
туыстастықтағы
, 
бірақ
шығу
тегі
жағынан
бір
-
бірімен
байланыспаған
, 
дегенмен
бірт тас
тарихнамалық
ахуалға
əрекет
еткен
фактілерді
салыстыруда
жиі
қолданылады
. 
Ескеретін
жайт
, 
салыстыратын
қ былыстарды
ортақ
белгілері
болуы
тиіс
. 
Оны
стіне
тəжірибеде
салыстырмалы
тарихи
əдісті
пайдалану
тарихнамашыны
тарихты
б рмалау
мен
жа сақ
етуден
сақтандырады
. 
Салыстырмалы
-
тарихи
əдіс
— 
тарих
ғылымында
жинақталған
тере
білімді
айқын
көрсетуге
, 
ғылымны
дамуы
за дылықтарын
анықтауға
, 
пікір
өрісіні
тарлығынан
босауға
, 
тарих
ғылымын
ары
қарай
дамытуға
жағдай
жасайтын
тарихнамадағы
қолайлы
əдістерді
бірі
. 
Салыстырмалы
-
тарихи
əдіс
тарихнамада
нақты
талдауды
жоққа
шығармайды
, 
керісінше
, 
оны
қолдануды
қажет
етеді
[5, 21]. 
Нақты
талдауға
теориялық
жəне
нақты
-
тарихи
мəселелерді
бір
-
бірімен
өзара
байланыста
зерттеуде
ғана
қол
жеткізуге
болады
. 
Нақтылы
ғылым
дамуындағы
белгілі
бір
оқиғаларды
себептерін
, 
қарастырылатын
мəселелерді
ке дігін
, 
б рын
-
со ды
ашылмаған
жа а
тақырыптарды
пайда
болуын
, 
соны
идеялар
, 
қорытындылар
, 
пікірлер
қалыптастыруды
т
.
б
. 
шарттарын
іздеп
табуды
білдіреді
. 
Салыстыру
тарихнама
шін
аса
қажет
, 
өйткені
осы
əдіс
арқылы
б рын
белгісіз
болып
, 
зерттелмей
келген
тарихнамалық
факт
ғылыми
айналымға
енген
, 
тарихнамашыны
тиісті
бағасына
ие
болған
деректер
өзара
салыстырылады
. 
Салыстырмалы
-
тарихи
əдіс
ғылыми
əдебиетттерге
енген
қате
пайымдауларды
, 
бірнеше
рет
қайталанған
кемшіліктерді
себептерін
анықтауда
, 
сондай
-
ақ
оларды
болашақта
болдырмауды
алдын
алуда
елеулі
рөл
атқарады
. 
Айта
кетерлік
жайт
, 
білімні
белгілі
бір
мөлшері
жинақталғанда
əрі
зерттеу
қ былыстары
санқырлы
болғанда
ғана
салыстыруды
ж ргізген
жөн
. 
Астын
сызып
айтылуға
тиіс
т жырым
, 
салыстыруды
ғылыми
қ ндылығы
салыстырылатын
тарихнамалық
фактілерді
тере
т сінуге
байланысты
арта
т седі
. 
Осылайша
, 
салыстырмалы
-
тарихи
əдіс
тарихнамаға
тарих
ғылымында
жинақталған
білімні
тере дігін
ашып
көрсетуге
, 
даму
за дылықтарын
нақты
айқындауға
, 
пайымдауларды
таразылауға
, 
тарихты
тарихын
дамытуды
бағыттарын
көре
білуге
жағдай
жасайды
. 
Аталмыш
ғылыми
əдіс
тарихнамада
нақты
талдау
тəсілін
қолдануға
жол
ашады
. 
Нақты
талдауға
теориялық
жəне
нақты
-
тарихи
зерттеуді
өзара
тоғысуларыны
негізінде
қол
жеткізіледі
, 
себебі
мəселені
тарихы
мен
теориясы
бір
-
бірімен
тығыз
байланыстағы
, 
бірінсіз
-
бірі
өмір
с ре
алмайтын
ғылыми
таным
т стары
болып
табылады
. 
Тарихнамадағы
нақты
-
талдау
тарихнамалық
қ былыстарды
оларды
пайда
болуы
мен
өзара
ықпал
ету
шарттарын
ескеріп
, 
теориялық
фактілік
материалдарды
жəне
көп
т рлі
элементтерді
бірлігі
ретінде
зерттеу
дегенді
білдіреді
. 
Нақтыландыру
— 
ғылымды
дамытудағы
белгілі
себептерді
айқындауға
, 
тақырыпты
ке ейтуге
б рын
зерттелмеген
тақырыптарды
шығаруға
, 
жа а
идеяларды
, 
пайымдауларды
, 
қорытындыларды
қалыптастыруға
қажетті
алғы
шарттарды
іздеу
. 
Көп
т рлілікті
бірлігі
осылайша
пайда
болады
. 
Осылайша
нақты
талдауды
тарихнама
ғылымын
дамытуды
ма ызды
əдістеріні
бірі
, 
оны
«
жаны
» 
деп
санауға
болады
. 
Тарихнама
өзіні
зерттеу
арсеналында
логикалық
талдау
 
əдісіне
ие
. 
Логикалық
əдісте
тарихнамалық
талдауды
лкен
м мкіндіктері
шоғырланған
. 
Ол
— 
тарихнамалық
фактні
өзіне
тəн
белгілерін
, 
ерекшеліктерін
, 
оны
көпқабатты
қ рылымын
, 
өзге
де
тарихнамалық
қ былыстар
мен
арақатынастарын
ашуға
қолайлы
əдіс
. 
Осы
əдіс
арқылы
басты
тарихнамалық
факт
анықталады
. 
Аталмыш
əдісті
пайдалану
білімні
жинақталу
процесіні
қиындықтарын
айналып
өтпей
, 
керісінше
, 
тарих
ғылымын
объективті
т рде
зерттеу
де гейіне
қол
жеткізуге
ықпал
етеді
. 
Тарихнамада
логикалық
талдауды
бірнеше
де гейлерде
ж ргізуге
болады
. 
Оны
алғашқысында
тарих
ғылымындағы
жекелеген
қ былыстар
мен
оқиғалар
талданады
. 
Осы
де гейде
негізінен
формалды
логика
қолданылады
. 
Келесі
, 
екінші
, 
де гей
белгілі
бір
тарихи
кезе
немесе
саты
ше беріндегі
тарих
ғылымыны
дамуын
талдауды
қамтиды
. 
Осы
жерде
ғылым
дамуындағы
жалпылама
, 
əр
т рлілік
, 
ерекшелік
анықталады
. 
шінші
де гейде
диалектикалық
логиканы
көмегімен
талдаудан
синтезге
, 
тарихи
білімді
дамытуды
жинақталған
тəжірибесінен
теориялық
қорытындылауға
өту
ж реді
. 
Синтездік
таным
толыққанды
талдау
бола
алмайды
. 
Логикалық
талдау
жəне
оны
жоғарғы
де гейі
диалектикалық
синтез
тарихи
ойды
, 
к рделі
, 
əр
т рлі
ойлау
операцияларыны
, 
басты
элементтері
мен
сатыларыны
қорытындысы
болып
табылады
. 
Осыларды
нəтижесінде
тарихи
ойды
жəне
оны
ма ызды
элементтері
мен
сатыларыны
мəні
танылады
[6]. 
Сонымен
қатар
талдау

93 
мен
синтезді
за ды
өзара
əрекеті
, 
оларды
йлесуі
логикалық
талдау
əдісін
тиімді
пайдалануды
шарты
болып
табылады
. 
Тарих
ғылымында
əр
қырынан
жинақталған
білімні
негізінде
ғылыми
ойды
дамуыны
жалпы
жəне
бірт тас
бейнесін
жасауға
м мкіндік
беріп
, 
оны
ілгерілеуіні
за дылықтарын
айқындайды
. 
Сондай
-
ақ
талдау
мен
синтезді
диалектикалық
өзара
əрекеті
, 
оларды
йлесімі
логикалық
əдісті
қолдануды
тиімді
шарты
жəне
тарих
ғылымында
жинақталған
білімні
көпт рлілігіні
негізінде
ғылыми
ойды
дамытуға
м мкіндік
береді
. 
Логикалық
позитивизм
де
тарихнамада
ке інен
қолданылады
. 
Ол
тарихнамалық
фактлерді
оларды
өзара
байланысыны
процесі
позициясынан
зерттеуге
қолайлы
жағдай
жасайды
. 
М нда
жекелеген
сатылар
мен
кезе дер
тарихнамалық
білімді
тере дету
жəне
жинақтауды
объективті
за дылықтарын
ашу
мақсатында
салыстырылады
. 
Б л
əдісте
тарихнама
шін
хронологиялық
 
баяндауды
аса
ма ызды
функциясы
орын
алған
. 
Аталған
əдіс
арқылы
ғылыми
ойды
, 
яғни
т жырымдамаларды
, 
көзқарастарды
, 
идеяларды
хронологиялық
сабақтастықтағы
қозғалысы
қарастырылады
. 
Нəтижесінде
генетикалық
бір
-
бірімен
байланыстағы
жəне
қайталанатын
тарихнамалық
фактілерді
тізбесі
пайда
болады
. 
Осы
тізбені
қ райтын
фактілерді
та дауды
зерттеу
тақырыбыны
қ зырына
беріледі
. 
Ал
оларды
хронологиялық
ретке
қою
ғалымды
уақыт
өткен
сайын
бір
жағынан
, 
əр
т рлі
сипаттағы
қ былыстарды
ескеруге
мəжб р
етеді
. 
Зерттеуді
мерзімдемелік
əдісі
кейде
тарихнамалық
талдау
жасауға
қолайсыз
болады
. 
М ндай
жағдайда
тарихнамашы
мерзімдемелік
əдісті
бір
т рі
болып
табылатын
ро лемалық
-
мер мдемел к
əдісті
станады
[7]. 
Проблемалық
-
мерзімдемелік
əдіс
ауқымды
ке
тақырыпты
бірнеше
ықшам
проблемаларға
бөлу
арқылы
зерттеуде
тымды
. 
рбір
шағын
мəселе
тарихнамалық
фактлерді
бірінен
со
бірін
мерзімдемелік
кезекке
қою
арқылы
қарастырылады
. 
азіргі
кезе де
республикадағы
тарихшы
зерттеушілер
көбіне
осы
əдісті
пайдаланады
. 
Б л
, 
бір
жағынан
, 
мəселені
əр
т рлі
кезе дерде
қойылымын
көрсетсе
, 
екінші
жағынан
— 
тақырыпты
тере
зерттеуге
ықпал
етеді
. 
Тарихнамалық
деректерді
осындай
бөліністе
зерттеуді
артықшылығы
, 
сондай
-
ақ
осалдығы
бар
. 
Тиімді
т сы
сол
, 
жекелеген
тарихнамалық
фактілерді
əрекетін
тере
ме геруге
, 
т сінуге
м мкіндік
береді
. 
Алайда
м ндай
бағыт
тарих
ғылымыны
тарихыны
даму
за дылықтарын
мен
қозғалысын
анықтауда
жеткіліксіз
əрі
салдары
жағымсыз
болып
келеді
. 
азіргі
тарихнамалық
тəжірибеде
хронологиялық
жəне
проблемалық
хронологиялық
əдістер
бірін
-
бірі
толықтыра
, 
т таса
келіп
, 
жиі
қолданылады
. 
Тарихшылар
мен
тарихнамашыларды
немі
пайдаланатын
əдістеріні
бірі
— 
мер мдемел к
 
д с
. 
Бір
тарихи
кезе нен
екінші
кезе ді
ажырата
білу
мерзімдемені
теориялық
негізі
болып
табылады
. 
М ндай
бағыт
тарихты
за дылықтарын
зерделеуге
бағытталған
. 
Мерзімдемелік
əдіс
тарихнамалық
фактлерді
оларды
өзара
байланысы
процесіндегі
позиция
т рғысында
жекелеген
сатылар
мен
кезе дер
тарихнамалық
білімді
жинақтауды
жəне
тере детуді
объективті
за дылықтарын
айқындау
мақсатында
те естіріліп
зерттеуге
жағдай
жасайды
[5; 22]. 
Тарихи
процестегі
мерзімдемелік
əдіс
— 
бір
-
бірінен
тарихи
за дылықтарды
, 
тенденцияларды
т рлері
, 
əдістері
арқылы
, 
өндіргіш
к штер
мен
өндірістік
қатынастарыны
де гейі
бойынша
дəуірлерді
, 
кезе дерді
, 
сатыларды
айқындауда
қайталанбайтын
тəсіл
. 
М ны
өзі
тарихтағы
е
басты
бағыт
. 
Адамзат
тарихын
, 
соны
ішінде
қазақ
тарихын
дəуірлерге
бөлмей
қарастыру
м мкін
емес
. 
Себебі
əрбір
тарихи
дəуірді
өзіндік
ерекшеліктері
, 
даму
за дылықтары
, 
өзіне
тəн
белгілері
т
.
б
. 
бар
. 
Тарихты
дəуірлемей
зерттеу
оны
б рмалауға
, 
қате
, 
жа сақ
т жырымдар
жасауға
жол
ашады
. 
Ке естік
тарихнамада
дəуірлеуді
формациялық
теориясы
стем
етсе
, 
қазіргі
отандық
тарих
ғылымында
өркениеттік
т жырымдамалар
қалыптасқан
. 
азақ
тарихы
осы
станымдарға
сəйкес
ежелгі
дəуір
, 
орта
ғасырлар
, 
жа а
заман
, 
қазіргі
заман
деген
дəуірлерге
бөлінген
. 
əуір
замандарға
, 
заман
кезе дерге
, 
кезе
сатыларға
бөлінеді
. 
егенмен
ғылымда
дəуірлеу
мəселесінде
əлі
де
шешімін
таба
алмай
отырған
проблемалар
да
кездеседі
. 
Ондай
мəселелерді
қазақстандық
тарихшы
-
ғалымдар
көтеріп
, 
өз
пайымдауларын
көрсетуде
. 
Тарихнамада
да
осындай
көрсетілген
жа андық
факторлар
əрекет
етеді
. 
Алайда
оны
өзіндік
ерекшеліктері
бар
. 
Б л
ғылым
саласында
кезе дер
мен
сатыларға
бөлу
əрбір
жа а
тарихнамалық
уақыт
кесіндісіндегі
ғылыми
ойды
дамуындағы
шешуші
бағытты
, 
белгілі
бір
кезе
ішіндегі
соны
қ былыстарды
, 
оларды
алмастырған
ты
процестерді
айқындау
мақсатында
қолданылады
[8; 62]. 
Мерзімдемелікті
зерттеу
əдісі
ретінде
пайдалану
, 
оны
ғылымилығы
е
алдымен
мерзімдемені
критерийлерін
та дап
алумен
байланысты
. 
Тарихнамада
, 
тарих
ғылымында
тəрізді
критерийлер
болып
қоғам
өміріндегі
фактор
жəне
солармен
байланыстағы
тарихи
білімні
дамуындағы
объективті
, 
субъективті
элементтер
саналады
. 
Сондай
-
ақ
осы
ереже
мына
төмендегілер
арқылы
нақтыландырылады
: 
тарихнамадағы
мерзімдемелікті
критерийі
тарих
ғылымын
дамытудағы
сапалы

94 
өзгерістер
, 
тарихи
шығармашылықты
əдістері
мен
сипатыны
трасформациясы
, 
оны
йымдастыру
т рі
. 
ронологиялық
ше бер
т рінде
белгіленген
мерзімдемелік
əдісті
пайдалану
тарихи
ғылыми
білімні
қалыптасуы
мен
дамуы
процесіне
тере
ілуге
м мкіндік
береді
. 
Тарихнамадағы
субъективті
фактор
ғылымны
жағдайын
тікелей
сипаттап
береді
. 
Зерттелуге
тиіс
мəселелер
ауқымыны
ке еюі
, 
ғылыми
мекемелер
қызметіні
сипаты
мен
міндеттері
, 
ты
деректерді
ғылыми
айналымға
т сіру
т
.
б
. 
Объективті
жəне
субъективті
факторларды
ғылымға
ықпал
етуі
тікелей
əрі
тура
болмайды
, 
себебі
көп
жағдайда
гуманитарлық
ғылымдар
саяси
сананы
бейнелейді
. 
Мерзімдемелікті
нақтыландырылған
ғылыми
критерийлері
кездейсоқ
та далған
мерзімге
негізделген
субъективті
пайымдауларды
д ниеге
келуіне
тосқауыл
бола
алады
. 
Мынадай
мəселеге
ерекше
назар
аударған
жөн
, 
жекелеген
кезе дер
мен
сатылардағы
хронологиялық
шек
тарихи
білімні
барлық
салалары
шін
жарамды
бола
бермейді
. 
Оны
стіне
кезе дерде
жəне
сатыларда
көрсетілген
критерий
т рлі
жағынан
көрінеді
. 
Жалпы
мерзімдеме
тарихнама
ғылымыны
басты
бағытын
көрсетеді
. 
Сонымен
қатар
тарихнамада
оны
жекелеген
кездерде
б ра
тартатын
т стары
болады
, 
өйткені
мерзімдеме
тарихи
қ былыстарға
қатысты
математикалық
формула
емес
. 
Тарихнаманы
методологиялық
негіздерін
толықтыратын
мəселені
бірі
— 
тарихнамалық
 
мер мдеме
 
қалыптастыру
. 
М ны
жоғарыда
айтқан
мерзімдемелік
əдіспен
шатастыруға
болмайды
. 
Кез
келген
мəселені
зерттелу
де гейін
анықтау
тарихнамалық
кезе дерге
бөлуді
талап
етеді
. 
Мерзімдеме
əр
кезе дегі
тарихи
е бектерді
жариялануына
, 
ерекшеліктеріне
байланысты
жасалады
. 
Тарихнамалық
деректерді
, 
тарихи
е бектерді
т
.
б
. 
кезе дерге
бөліп
талдау
зерттеуді
тере дігі
мен
қ ндылығына
əсерін
тигізеді
. 
Тарихнама
шін
ғылымды
дамытуда
ретроспективті
талдау
айтарлықтай
ма ызға
ие
болады
. 

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: