Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

54 
Байқау
с рағы
толтырма
парақ
(
қағаз
), 
немесе
толтырма
тізбек
, 
т рінде
болады
. 
Мəселен
, 
ғасырды
басындағы
экспедицияны
сауалнамалары
м рағаттағы
(362-
қ
., 1-
тіз
., 8-
іс
) 
сақталған
лгісінде
былайша
жасалынған
[1, 16]: 
Опросная
карточка
О
количестве
населения
, 
скота
, 
площадях
некоторых
угодий
, 
потребного
количества
мануфакту
-
ры
, 
железа
и
сельско
-
хозяйственных
орудий
: 
Ояз
.........................................
волость
......................................................
аул
1.
исло
дворов
или
кибиток
................................................................... 
2.
Взрослых
................................................................................................ 
3.
етей
до
5-
ти
лет
........................................................................................ 
4.
Лошадей
................................................................................................. 
5.
Коров
...................................................................................................... 
6.
Овец
........................................................................................................ 
7.
Свиней
.................................................................................................... 
8.
Верблюдов
............................................................................................. 
9.
Под
лесом
десятин
................................................................................ 
10.
Огородами
.............................................................................................. 
11.
Выгоном
................................................................................................. 
12.
Сенокосами
.............................................................................................. 
13.
Садами
.................................................................................................... 
14.
Постройками
.......................................................................................... 
15.
Общая
площадь
земли
, 
принадлежащая
селению
или
аулу
,
в
десятинах
............................................................................................. 
16.
Площадь
арендуемой
земли
................................................................. 
Осыдан
кейін
ғана
зерттеу
ж мысына
қатысатын
топты
қ рамы
анықталып
, 
смета
бойынша
б ларды
жалақылары
бекітіледі
. 
Осы
ж мыстардан
кейін
арнайы
топ
статистикалық
мəліметтерді
жинақтап
, 
оларды
ө деп
, 
жариялап
, 
б л
мəліметтерді
қажетінше
пайдаланып
, 
отырады
. 
Міне
, 
осы
статистикалық
зерттеулерді
негізінде
статистикалық
деректер
пайда
болады
. 
рине
, 
б л
деректерді
мазм ны
, 
белгіленген
мақсат
-
м ддесі
, 
міндеті
əр
т рлі
болатыны
хақ
. 
Осы
мəселелерді
басы
ашылғаннан
кейін
тікелей
алдын
ала
зерттеп
көру
ж мыстары
басталды
. 
«
ырғыздарды
(
қазақтарды
) 
жерді
пайдалану
материалдары
...» 
негізінде
зерттеу
ж мысы
1896 
ж
. 
мамыр
айында
басталды
деп
т жырымдауға
болады
. 
еректі
алғы
сөзінде
«...
экспедиция
толығымен
1896 
жылды
мамырында
қ рылды
. 
Мамыр
мен
маусымны
басында
Омбы
оязында
алдын
ала
зерттеу
ж мыстары
ж ргізіліп
, 
осы
ж мыстарда
жинақталған
тəжірибе
мен
материалдарды
негізінде
бағдарлама
жасалынып
, 
Көкшетау
оязындағы
қырғыздарды
(
қазақтарды
) 
шаруашылығын
зерттеуге
кірістік
» 
делінген
[4]. 
Б л
зерттеулер
1896 
ж
. 
маусым
-
шілде
айларында
Омбы
оязын
алдын
ала
зерттеп
көруден
басталды
. 
Осы
жерлердегі
қазақ
т рғындарыны
жер
пайдалану
нормасын
анықтады
, 
алдын
ала
зерттелген
материалдарды
негізінде
Ф
.
А
.
ербина
басқарған
экспедицияны
бағдарламасы
жасалды
жəне
соны
негізінде
кейінгі
В
.
Кузнецов
, 
П
.
П
.
Румянцев
, 
В
.
Скрыплев
, 
П
.
воростанскийлер
басқарған
экспедицияларды
зерттеу
бағдарламасы
мен
əдістемесі
жасалды
. 
кспедицияны
қ рамына
байланысты
А
.
Кауфман
: «
Зерттеу
экспедициясыны
қ рамында
статистиктер
, 
тіркеушілер
жəне
аудармашылармен
қоса
40 
адам
болды
», — 
дейді
[5; 57]. 
Ал
зерттеуші
Т
.
П
.
Петрова
м рағат
деректеріні
негізінде
зерттеуге
аудармашыларды
қоспағанда
200 
адамдай
қатысты
деген
пікірді
білдіреді
[6]. 
Б гінгі
к ндегі
осы
мəселемен
айналысып
ж рген
авторларды
бірі
Н
.
Тасилованы
пікірі
бойынша
, «
Т
.
П
.
Петрованы
көзқарасымен
толық
келісуге
болады
, 
өйткені
б л
зерттеу
өте
ауыр
жəне
40 
адамны
ж мысы
емес
еді
» 
деп
қорытындылайды
[7]. 
Ф
.
ербина
зерттеуінен
кейін
ж ргізілген
қайта
зерттеулерге
қатысты
лихан
Бөкейханов
«
азақ
» 
газетінде
«
б рынғы
қазаққа
ербина
нормасымен
қалған
жерді
мінеп
, 
неше
қайтара
кішірейтіп
, 
ш нтитып
, 
көшпелі
қазаққа
деп
жа а
норма
шығарды
...» 
деп
, 
патша
кіметіне
нала
болған
пікірін
білдіреді
[8]. 
Белгілі
статист
А
.
А
.
Кауфман
.
Н
.
Бөкейханны
экспедициядағы
е бегін
ерекше
атап
өткен
болатын
жəне
зерттеуді
əдістемесіне
қатысты
: «...
уақытша
комиссияны
жергілікті
қазақтарға
қажетті
жер
нормасын
, 
оларды
шаруашылығына
қажетті
жер
мөлшерін
анықтамақ
т рмақ
, 
ол
туралы
жалпы
т сініктері
де
болған
жоқ
» 
деп
, 
комиссия
м шелеріні
көшпелі
қазақ
халқыны
т рмыс
-
тіршілігінен
ешбір
хабарсыз
екендігін
тілге
тиек
етті
[9]. 

55 
кспедиция
өзіні
зерттеу
ж мысын
осы
алалық
өлке
туралы
анықтамалық
, 
энциклопедиялық
əдебиеттермен
танысып
, 
генерал
-
губернаторларды
есептері
мен
жергілікті
статистикалық
комитеттерді
басылымдарын
, 
басқа
да
за дық
қ жаттарды
пайдалана
отырып
, 
зерттеуді
алғашқы
схемалық
бағдарламасын
қ рудан
бастады
. 
Жалпы
зерттеу
бағдарламасы
алдын
ала
бақылаудан
кейін
іс
-
тəжірибеде
жинақталған
əдістеме
негізінде
қайта
ө делді
. 
Бағдарламаны
Ф
.
ербина
қ растырды
. 
Кезінде
осы
бағдарлама
мен
бланкілермен
танысқан
А
.
Кауфман
: «
Б л
бағдарлама
мен
бланкілерде
тек
бір
ғана
теориялық
білгіштіктен
жазылған
дейтіндей
бір
де
бір
с рақ
жоқ
деуге
болады
, 
əрбір
рубрика
, 
статистикалық
экспедицияны
міндетіне
ж ктелген
таза
практикалық
мəселелерді
шешуге
тура
немесе
жанама
болсын
материал
береді
, 
əрбір
с рақ
жəне
əрбір
графа
қырғыздарды
(
қазақтарды
) 
жерді
пайдалану
нормасын
анықтауға
, 
не
оларды
шекараларын
айқындауға
немесе
ө ірді
табиғи
-
тарихи
сипатын
анықтауға
қызмет
етеді
», — 
деп
жоғары
бағалаған
болатын
[5, 60]. 
Зерттеушілер
əскери
-
топографиялық
бөлімні
осы
ө ірлерді
екі
, 
бес
верстік
масштабта
т сірген
карталарына
с йеніп
жəне
қажетті
аудандарды
топографтар
арқылы
схемалық
карталарға
т сіріп
отырды
. 
Б л
материалдар
статистерге
ояздарды
тарихи
суреттеу
шін
қажет
болды
. 
Ф
.
ербина
бағдарламаға
сəйкес
өндірісте
мынандай
іс
-
шараларды
атқарды
: 
1. 
ырғыз
(
казақ
) 
халқын
жалпы
шаруашылық
санаққа
алды
, 
б л
жаппай
т рғындар
мен
малды
, 
шаруашылықты
есепке
алып
, 
соны
негізінде
қырғыз
қауымыны
əр
т рлі
жайылымдарыны
көлемі
мен
оларды
б л
жерлерді
қай
уақыттан
бері
пайдаланатынын
анықтауға
м мкіндік
берді
. 
2. 
Бюджеттік
есеп
жасалынды
, 
ол
орташа
қырғыз
(
қазақ
) 
отбасына
қажетті
азық
-
т лік
жəне
басқа
да
керектерін
анықтауға
жəне
оларды
қанағаттандыратын
тəсілді
айқындауға
м мкіндік
берді
. 
3. 
Табиғи
-
тарихи
жағдайларын
зерттеу
: 
өлкені
рельефін
, 
топырақты
ерекшелігін
, 
су
көздері
мен
орман
мен
тоғай
өсімдіктерін
зерттеді
. 
Б л
шараларды
атқаруда
: 
а
) 
зерттелген
əр
оязды
жер
көлемін
бөлек
аудандарға
бөлді
, 
олар
қыстық
(
қыстау
), 
көктемдік
жəне
к здік
жайылымдар
(
к зеу
) 
жəне
жаздық
жайлауды
қ рады
; 
ə
) 
аудандарды
жалпы
сапалық
белгілеріне
қарай
бірнеше
топтарға
бөлді
; 
б
) 
əрбір
топқа
бір
жылда
бір
бірлік
(
единица
) 
мал
басын
(
жылқы
) 
асырауға
қажетті
жер
мөлшерін
анықтады
; 
в
) 
ояз
бойынша
қырғыз
(
қазақ
) 
шаруашылығындағы
орташа
мал
бірлігіні
санын
бекітті
; 
г
) 
ояздағы
орташа
шаруашылыққа
қажетті
жер
нормасын
бекітті
; 
д
) 
аудандарды
əрбір
тобы
мен
қауымына
қажетті
жер
мөлшерін
санаққа
алды
; 
е
) 
қырғыздарды
(
қазақтарды
) 
экспедиция
ж мыстарына
дейінгі
жəне
кейінгі
жер
мөлшерлерін
салыстыру
арқылы
, 
нəтижесінде
əрбір
аудандағы
артық
жəне
қажетті
жерлерді
анықтап
шығарды
[7; 53–54]. 
Зерттеу
экспедициясыны
əдіс
-
тəсіліне
, 
негізгі
принциптеріне
тоқталар
болсақ
, 
б л
е
алдымен
алдын
ала
бір
оязды
зерттеп
, 
бақылап
көруден
басталды
. 
Зерттеушілерге
алдын
ала
жиналыс
өткізіліп
, 
онда
зерттеуді
мақсаты
мен
міндеті
, 
негізгі
əдіс
-
тəсілдер
мен
н сқаулары
т сіндіріліп
, 
əрқайсысына
ж мыс
бөліп
беріледі
. 
кспедицияны
3 
партияға
бөліп
, 
əр
партияны
басына
бір
агрономдык
білімі
бар
статист
-
маманды
басшылыққа
бөліп
береді
. 
Партияны
өзі
кішігірім
партияларға
бөлініп
, 
оларға
да
бөлек
ме герушілер
тағайындалды
. 
р
партияға
аудармашы
, 2 
тіркеуші
, 
есепке
алушы
, 
топографтар
бөлінді
. 
Олар
арнайы
бағдарламаны
зерттеу
бланкілерін
жасап
, 
соны
негізінде
жергілікті
т рғындарға
сауалнама
ж ргізді
. 
Бетпе
-
бет
əрбір
адамнан
аудармашылар
арқылы
с рауларға
жауап
алды
. 
Топографтар
жергілікті
аймақты
схемалық
карталарға
т сіріп
, 
алынған
мəліметтерді
статистер
талдап
, 
кестемен
салыстырып
шынайылық
де гейін
анықтап
, 
жинақтады
. 
Ал
ботаниктер
мен
гидротехниктер
ө ірді
табиғаты
мен
өсімдіктерін
, 
суы
мен
топырағын
зерттеп
табиғатын
жəне
ауа
райын
сипаттап
берді
. 
Ф
.
А
.
ербина
б л
зерттеуде
воронеждік
іс
-
тəжірибесін
негізге
ала
отырып
, 
орташа
көрсеткіштер
базасын
жасады
. 
Онда
ол
малды
жылқымен
есептейді
. 
Мəселен
, 
Ф
.
ербина
қазақ
шаруашылығына
қажетті
жер
нормасын
былайша
есептеп
шығарды
. 
Ол
қазақтарды
орташа
отбасына
, 
біріншіден
, 
қажетті
мал
басын
6 
қой
=1 
жылқыға
те естіріледі
, 
екіншіден
, 
əрбір
мал
басына
қажетті
əр
т рлі
жайылымдардағы
десятина
жерді
көлемін
анықтап
алуды
, 
содан
кейін
екеуін
көбейту
арқылы
əрбір
орташа
қазақ
отбасына
қажетті
жер
мөлшерін
шығаруды
йғарды
. 

56 
1 -
к е с т е

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: