x, f, v әріптері алынады; қосар ый

әліпбиде 32 әріп болады; кірме сөздерде айтылатын
ә,
е,
и
дыбыстарының орнына, сөз мағынасы бұзылмаса,
а
әрпі жа-
зылады (
artel, organ, brigada
); екінші-үшінші буындарға дейін [
ә
]
дыбысы сөздердің тек буынында
ә
-әрпін жазу:
kәmilaрa;
соңғы
буындарда естілген
ө,
ұ,
ү
дыбыстарының орнына
е,
ь,
j
әрпін
жазу:
 
kyrek, qulьn, bygjn;
 
түбір мен қосымша жігіндегі
 
[
п-б
]
,
 [
қ-ғ
]
,
[
к-г
]
дыбыстарының алмасуы таңбаланады:
 
tabadь,
 
kөgerdь,
aрadь;
сөз басындағы қысаң езуліктер мағынаға әсер
 
етпеген
жағдайда таңбаланбайды: 
rai, lai, ckaf.
Бірақ 
jnj,
ь
za, jri, 
ь
d
ь
s, jl, jz;
екі буын аралығындағы мағынаға әсер етпейтін қысаң езуліктер
таңбаланбайды:
axmet, magna, caurьn, caprag,
kөkek;
соңғы
буындағы қысаң езуліктер түбір тұлғасында да,
 
тәуелді жалғау
тұлғасында да жазылмайды:
mylk-mylkjm, xalg-xalgьm;
одағай
сөздерде екі дауыссыз әрпі қатар жазыла бе-реді: 
garg-garg;
соңғы
буындағы қысаң езулігі бар сөздерге тәуелдік жалғау жалғанғанда
сөз аяғындағы қатаң ұяңдап, қысаң езуліктер түсірілмейтін болса,
түбірде де таңбаланады:
tyljk-tyligi, kөrjk-kөrjgj
;
 
і, u
 
әріптерінің
жуан-жіңішкелігін түбір не
 
қосымша ажыратып тұрады; жуан-
жіңішке пары бар сөздердің жіңішкесін таңбалау:
ti-tji, tyu-tu
;
кірме сөздердегі 
ь
белгісін 
ә,
ө 
әріптері арқылы беру:
 
әlbөm, vөlt;
ю
 
әрпін
 
iu
 
әріп тіркесімен
 
беру:
iubilei, soiuz;
б
арлық дауыссыз
дыбыстардан соң келген
ю 
әрпін
 u 
таңбасымен беру:
 
revolutsia, budcet,
 
бірақ
 
biuro, tiuk
деген сөздерді
iu-
мен жазу; кірме сөздердегі
я
әрпін 
ia
тіркесі
арқылы беру: 
zimia, ispania, koreia, ideia, ialta,
ал дауыссыз-
дан соң жіңішке естілсе, 
ә
арқылы беру (
Alәska, mәta
); 
л
әрпі 
io
арқылы беріледі;
с
дыбысынан басқа дауыссыз дыбыстардан
соң келген ё әрпі 
ө
әрпімен беріледі: 
aktөr, mantөr, katөl,
ц
әрпі
сөз басында және дауыссыз дыбыстан соң келсе 
s
-мен беріледі:
sitat, aksia. 
Ал сөз аяғында және дауысты дыбыстан соң келсе,
тс
арқылы беріледі:
 
protse;
 
щ
 
әрпі сөз ішінде және дауысты
ды-быстан соң қос cc әрпімен ал дауыссыз дыбыстан соң және
сөз басы мен аяғында 
c
-мен беріледі: 
cedrin
.
С.Аманжолов ұсынған әліпби жобасында 32 әріп болады.
Олар: а <а>, в <б>, v <в>, g <г>, d <д>, е <е>, з <ж>, z <з>, і
<й>, j <і>, к <к>, l <л>, m <м>, n <н>, o , р <п>, r <р>, s <с>,
t <т>, u <у>, f <ф>, х <х>, 
ƣ
<ғ>, q <қ>, с <ш>, ә <ә>, һ , 
ň
<ң>, ө <ө>, ъ <ұ>, у <ү>, ь <ы>.
Ұсыныс-жобаға байланысты М. Балақаев
j
<і> таңбасы сөздің
барлық буынында келгендіктен таңбалап, 
ә,
у,
ө
әріптері сирек
жазылатындықтан жіңішкелік белгісін пайдаланайық деді, А.
Ысқақов бұған жіңішкелік белгі орыс тілінде тек жіңішке дау-
ыссыздарды белгілейді деп қарсылық білдірді.
Енді бір ұсыныс 
С.Жиенбаевтікі
. Автор қысаң езуліктер-ді,
мысалы,
сталин,
склад,
рғыз,
қтын
деп жазу керек, себебі
рығыз, қытын
деген сөздерде де редукциялауды оқылатын
қауіп
 
жоқ екенін айтады.
Қазақ тілінің жалғамалы сипаты қосымша жалғағанда,
қопармалы тілге айналып кетпейді, 
қрғз
(қырғыз)
дегенде түсіріп,
қрғызы
дегенде түбір тұрпатын өзгерту дұрыс емес дейді ғалым.
Сондай-ақ автор дауыстылардың тек жуан түрін алуды
а,
о,
у
дыбыстарын сөз ішіндегі
і, ŭ,
е
әріптеріне қарап оқуды, ал бір
буынды жіңішке дауыстылы сөздерге дәйекше қоюды ұсынады.
Ғалымның есептеуінше, қазақ тілінде 
ә
-мен-23, 
ө
-мен-18, 
ү
-
мен 19 сөз басталады.
Сөйтіп, қазіргі қазақ жазуының емле негіздерін 1938 жылы
Қ.Жұбанов, С.Аманжолов қалағанын көреміз.
1938 жылғы әліпби мен
графикадағы
өзгерістер.
Ұсынылған бұл жобалар, әсіресе Қ.Жұбановтың дәйекше
қызметін пайдаланған әліпбиі, 1934 жылы жоғары комитетте
қолдау тапқандай болса да, 1938 жылы қабылданбай қалады.
Бірақ 
uv (ұу)
мен 
yv (үу)
қосар әріп орнына бір ғана 
u
жазы-
латын болды да, 
u (ұ)
әрпі 
ь
таңбасымен ауыстырылды: 
uvagьt-
uagьt, uvьq- uьq, yvәde- uәde, kelyv-kelu, quvus-quьs. 
Бұл әріптің
емлесінде мынадай ескерту болды:
у
деген сөзді бір әріппен
(
u
), 
түу
(tyv), syv (сүу)
сияқты сөздерді екі әріппен (
tu, su
) беру
ыңғайсыз, әрі сөз мағынасын айыруға кедергі келтіретіндіктен
(
ту
мен 
түу
деген одағайды) қосар әріппен беріледі.
Сол сияқты 
ьj (ый), ij (ій)
қосар дыбыстарының орнына бір
ғана
і
таңбасы алынған соң,
<і>
фонемасы
/j/
әрпімен
таңбаланатын
 
болды, мысалы:
tjl (тіл), zjl (зіл).
Бұл
орфограмманың да
тый,
сый
сөздерінде бұрынғы емле
сақталатыны туралы ескерту бол-ды.
1938 жылы “Қазақ әліппесі мен орфографиясын біраз өзгерту
туралы” қаулыдан соң әліпбиге 
f (ф), x (х), v (в)
әріптері енді.
<ы> – ь, <у>-u, <в>-v, <ұ>- ŭ, <ү>-y, <ф>-f-
мен берілді

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: