Тиімділікті бағалау әдістерінің жалпы сипаттамасы

1. 
   Тиімділікті бағалау әдістерінің жалпы сипаттамасы
   

Жобалық несиелеу – бұл халақаралық және отандық тәжірибеде қолданылатын несиелеудің жаңа нысаны болып табылады және оның дәстүрлі банктік несиелеудің мынандай артықшылықтарын атап айтуға болады:

• 
  инвестициялаудың стратегиясын дайындау;
  
• 
  инвестициялаудың белгілі-бір уақытша аясын белгілеу;
  
• 
  инвестициялық приоритетті анықтау;
  
• 
  баламалы нұсқаларды қарастыру;
  
• 
  инвестицияның жүзеге асыру жоспарын дайындау;
  
• 
  бір уақытта бірнеше көздер арқылы қаржыландыра алу.
  

Сонымен қатар, қарыз алушыға тән жобалық несиелеудің мынандай жағымсыз жақтары көрініс береді:

• 
  тәуекелдің жоғарлығына байланысты несие бойынша пайыздың өсуі және комиссиондық ақының қымбатқа түсуі (жобаны бағала-ғаны үшін, жобалық бақылау жүргізгені үшін алнатын ақы);
  
• 
  жобалық несиелеу алдындағы шығындар (техникалық-экономикалық негіздеме дайындау, пайдалы қазбаларды табу жұмыстары, қоршаған ортаға жобаның тигізетн зияндары, терең маркетингтік зерттеулер, т.б.);
  
• 
  несие алуға деген өтініш пен оны несиелеу туралы шешім қабылдау кезеңдерініңұзақтығы;
  
• 
  қарыз алушының қызметіне банк тарапынан жүргізілетін
  
• 
  бақылаудың қаталдығы (қаржылық, өндірістік, коммерциялық);
  
• 
  кейбір жағдайдағы қарыз алушының өз тәуелсіздігін жоғалтып алу қаупі.
  

Жоба – бұл белгілі-бір бастапқы мәліметтері бар және нәтиженің болуын талап ететін және оны шешу тәсілдеріне негізделетін міндеттерді білдіреді. Жобалардың келесідей түрлері болады: тұрғын үй немесе құрылър !оаъдкуісін салу, инвестициялау портфелін қалыптастыру, ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағдарламаларын, кәсәпорынды қайта құру, жаңа техника және технологиялар жасау, кинифильмдер шығару, аймақты дамыту және т.б.

Жобаны бағалауда және оның тиімділігін есептеуде жобалық талдаудың негізгі санаттарын білу керек. Бұндай талдаудың негізгі ұғымы «жобаның өмір сүру циклі» болып табылады. «Өмір сүру циклі» деп жобаның пайда болуы мен оның жойылуы кезіне дейінгі уақыт аралығын айтамыз.

Жалпы алғанда, жобалық цикл келесі кезеңдерден тұрады:

1. 
   инвестициялық шешім қабылдау;
   
2. 
   инвестициялау;
   
3. 
   жаңадан құрылған объектілерді пайдалануға беру.
   

Мысалы, инвестициялау алдындағы кезең мынандай сатылардан тұрады: инвестициялауға қажетті қаржы ресурстарын жинақтау; жобаны алдын-ала дайындау, яғни, оның сметалық құжаттарын даярлау; жобаны жасауды аяқтау және оның техникалық және қаржылық тиімділігін бағалау; жоба бойынша нақты шешімдер қабылдау.

Инвестициялау кезеңі 3 сатыдан тұрады:

• 
  келісім-шарт жасау және теңдер жұмыстарын ұйымдастыру;
  
• 
  құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  құрылыс-монтаж жұмыстарын аяқтау.
  

Әрбір кезеңнің сатыланып бөлінуінен-ақ әр кезеңде жүргізілетін іс-әрекеттер рет-ретімен жүзеге асырылатыны көрініп тұр. Белгілі-бір кезеңнің, тіпті бір сатының жүргізілмеуі инвестициялық жобаны дайындау мен жүргізу процесін бұзады.

1. 
   Жобалқы цикл қарыз алушы үшін едәуір ұзақ уақыт шеңберінде іске асады, яғни, ол жоба идеясының пайда болуынан бастап, оның аяқталуына дейінгі мерзімді қамтыса, ал несие беруші үшін жобалық цикл қарыз алушыдан өтініш келіп түскен уақыттан бастап, қарыз алушының несие және несиелік шарт бойынша барлық міндеттемелерін өтеген уақытқа дейінгі мерзімді қамтиды, яғни, банк үшін жобалық цикл мерзімі қысқалау.
   
2. 
   Қарыз алушы мен несие беруші жобалық циклдың жекелеген сатылары шеңберінде өздеріне маңызды түрлі кезеңдерді белгілейді. Жобаның мейлінше үйлесімді іске асуы несие беруші мен қарыз алушының жобалық циклдағы бір-бірінің кезеңдерін толық білуіне байланысты.
   

• 
  жобаны іске асырудағы барлық шығындар мен түскен табыстарды білу үшін;
  
• 
  жобаны іске асыруда пайда болатын тәуекелдерді анықтау үшін;
  
• 
  жобаны іске асыруда өз бақылау кестесін құру үшін.
  

Мысалы, ХҚДБ мамандарының сараптауы бойынша жобалық цикл мына кезеңдерден тұрады:

1. 
   Жобаларды таңдау;
   
2. 
   Жобаларды дайындау;
   
3. 
   Жобаларды бағалау;
   
4. 
   Келіссөздер жүргізу және жобаны бекіту;
   
5. 
   Жобаны жүзеге асыру және оны бақылау;
   
6. 
   Жобаның нәтижелерін бағалау.
   

Әлемдік банктің мәліметтеріне сүйенсек, инвестициялау алдындағы кезең шығындарын былайша топтауға болады:

• 
  жобаның инвестициялық ниетінің қалыптасуы-0,2-1%;
  
• 
  инвестициялық зерттеулер 0.25-1.5%
  
• 
  жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі;
  
• 
  шағын жобалар үшін-1,0-3,0%;
  
• 
  ірі жобалар үшін-0,2-1,0%.
  

Инвестициялау алдындағы кезеңде, ең алдымен, жобаны талдайды, есептейді, сайып келгенде оның тиімділігін бағалайды. Осы мақсатта жобалық шешімдерді негіздеу және дайындау үшін әдістемелік тәсілдер жиынтығы, яғни, инвестициялық жобаларды талдауды қолданады.Жобалық талдаудың мақсаты – іске асырылатын жобаның нәтижелерін анықтау. Жобаның нәтижелігі жобадан түсетін табыстар мен жобаға жұмсалатын ресурстардың арасындағы айырмамен сипатталады.

Қойылған мақсатқа жету үшін жобалық талдаудың алдына келесі міндеттер белгіленеді:

1. 
   Іске асырылатын жобалардың іс жүзінде кедергі болар шектеулерді және шаралардың өзгерістерін есепке ала отырып қол жеткізетін нәтижеге баға беру.
   
2. 
   Жоба бойынша жұмсалатын қажетті ресурстардың көлемін анықтау және олардың әр түрлі шаралар бойынша салыстыру.
   
3. 
   Жобаның және оны іске асырылу жолдарының бірнеше болуына қарай ең тиімді жобаны қабылдауға немесе ең тиімді нұсқаны таңдауға шешім шығару.
   
4. 
   Жобаны іске асырудан түсетін табыстарды бағалау және оны инвесторлар арасында бөлу.
   

Осыған сәйкес жобалық талдау да бірнеше түрлерге бөлінеді: жобаны экономикалық талдау, жобаны техникалық талдау; жобаны коммерциялық талдау; жобаны ұйымдастырушылық талдау; жобаны әлеуметтік талдау; жобаны экологиялық талдау; жобаны қаржылық талдау.

Ал, жобаның соңғы бағасы бірнеше жылдар аралығында белгіленеді. Бұл техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл есептелуін, яғни, жобаның тиімділік көрсеткіштерінің тура екендігін дәлелдеуге мүмкіндік береді.

Қаржыландыру үшін инвестициялық жобалардың тиімділігіне баға беру жөніндегі әдістемелік ұсыныстар халықаралық тәжірибеде кеңінен қолданалатын қағидалар мен әдістерге негізделген.

Коммерциялық тиімділікті есептеуге капиталдан түсетін пайда деңгейіне деген әр инвестордың жеке көзқарасы негізінде дисконт нормасын ешқандай қосымша дәлелдемелерге суйенбей-ақ қабылдауға болады. Алайда, дисконт нормасының мөлшерін анықтаудың тәртібі қаржылындыру үшін инвестициялық жобаларды объективті түрде таңдауға мүмкіндік береді.

 Инвестициялық жобалның тиімділерін талдай отырып таңдап алу инвестицияның қайтарамдылығын қамтамасыз етудің факторы болып табылады.

2. 
   Дисконтталған өтелу кезеңінің әдісі
   

• 
  Дисконтталған өтеу мерзімі қандай жобаларды қабылдау керектігін анықтау үшін күрделі бюджеттеу бөлігі ретінде қолданылады.
  
• 
  Стандартты өтелу мерзімін есептеуге қарағанда дәлірек, дисконтталған өтелу мерзімі ақшаның уақыттық құнына әсер етеді.
  
• 
  Дисконтталған өтеу мерзімінің формуласы жобаның болжамды ақша ағындарының дисконтталған құнын сақтауға негізделген инвестицияларды қайтару үшін қанша уақытты қажет ететіндігін көрсетеді.
  
• 
  Дисконтталған өтелу мерзімі неғұрлым қысқа болса, жоба немесе инвестиция тезірек бастапқы құнын жабу үшін ақша ағындарын тудырады дегенді білдіреді.
  

Бұл әсіресе пайдалы, өйткені компаниялар мен инвесторлар бірнеше жоба немесе инвестиция арасында таңдау жасауы керек, сондықтан белгілі бір жобалардың басқалармен салыстырғанда қашан төлейтінін анықтай алу шешімді жеңілдетеді.

Дисконтталған өтелімділік кезеңінің негізгі әдісі – жобаның болашақтағы ақша ағындарын қабылдау және оларды дисконттау құны. Бұл инвестицияға арналған бастапқы шығындармен салыстырылады.

Жоба немесе инвестиция болашақ ақша ағындарының бастапқы құнын бастапқы құнына тең етіп алатын уақыт кезеңі жобаның немесе инвестицияның қашан теңесетінін көрсетеді. Осыдан кейін ақша ағындары бастапқы құннан жоғары болатын кез.

Дисконтталған өтеу мерзімі неғұрлым қысқа болса, жоба немесе инвестиция бастапқы құнын жабу үшін ақша ағындарын тезірек жасайды дегенді білдіреді. Дисконтталған өтелу мерзімі пайдаланған кезде қарастыру Жалпы ереже бар бар жобаларды қабылдауға болып өзін-өзі ақтау мерзімі мақсатты мерзімде қарағанда қысқа.

Компания жоба үшін талап етілетін шығынсыздық күнін жобаны мақұлдау немесе қабылдамау үшін дисконтталған өтелім кезеңін талдауда қолданылатын дисконтталған ақша ағындары бойынша тіпті жоба бұзылатын нүктемен салыстыра алады.

Бастау үшін, жобаның кезеңдік ақша ағымдары кестеде немесе бағаланады және әр кезеңнің көрсетілген болуы тиіс құн коэффициентімен азаяды. Мұны ағымдағы мән функциясын және электрондық кесте бағдарламасындағы кестені қолдану арқылы жасауға болады.

Әрі қарай, жоба ақша қаражаттарының үлкен ағынынан басталады немесе жобаны бастау үшін инвестиция салынады деп болжансақ, болашақ дисконтталған ақшалай қаражаттар бастапқы инвестициялар ағынымен есептеледі. Дисконтталған өтеу кезеңінің процесі әрбір қосымша кезеңнің ақшалай түсімдеріне қолданылады, бұл ағындар шығысқа тең болатын нүктені табады. Қазіргі уақытта жобаның бастапқы құны өтелді, оның өтелу мерзімі нөлге дейін азайтылды.

Өзін-өзі өтеу мерзімі – бұл жобаның номиналды долларды қолданып, қолма-қол ақша жинауында бұзылатын уақыты. Сонымен қатар, дисконтталған өтелімділік кезеңі тек қандай ақша ағындары пайда болатынына ғана емес, сонымен қатар олар пайда болған кезде және нарықтағы үстемдік ставкасына негізделген жобада бұзу үшін қажет уақытты көрсетеді.

Бұл екі есептеулер ұқсас болғанымен, ақша ағындарының дисконтталуына байланысты бірдей нәтиже бермеуі мүмкін. Мысалы, жобаның қызмет ету мерзімінің соңына қарай ақша ағындары жоғарырақ болатын жобалар күрделі пайыздар есебінен үлкен дисконтқа ұшырайды. Осы себепті өтелу мерзімі оң көрсеткішті, ал дисконтталған өтелу мерзімі теріс көрсеткішті қайтаруы мүмкін.

3. 
   Таза құн әдісі (NPV әдісі)
   

Таза дисконтталған құн талдау кезінде дисконтталған ақша ағындарын қолданады, бұл капиталдың бюджеттеу әдістерінің кез-келгеніне қарағанда таза дисконтталған құнды дәлірек етеді, өйткені ол тәуекелді де, уақыттың өзгергіштерін де қарастырады.

Таза құнды талдау бірнеше айнымалылар мен болжамдардан тұрады және жобаның уақыт кезеңін (t) және фирманың капиталдың орташа өлшенген құнын қамтитын ақпаратты қолданып, оларды осы уақытқа дейін дисконттау арқылы жоба арқылы жеткізілетін ақша ағындарын бағалайды. (i). Егер нәтиже оң болса, онда фирма жобаға қаражат салуы керек. Теріс болса, фирма жобаға ақша салмауы керек.

Мысалы келтірсек бір фирма екі жобаны қарастырады, бұл жоба А және В жобасы, және әр жоба үшін NPV есептегісі келеді деп айтайық.

• 
  А жобасы - бұл төрт жылдың әрқайсысында келесі ақша ағындары бар төрт жылдық жоба: 5000 доллар, 4000 доллар, 3000 доллар, 1000 доллар.
  
• 
  B жобасы сонымен қатар төрт жылдың әрқайсысында ақша ағындары бар төрт жылдық жоба болып табылады: $ 1,000, $ 3000, $ 4000, $ 6,750.
  
• 
  Фирма капиталының құны әр жоба үшін 10 пайызды құрайды, ал алғашқы инвестиция - 10 000 доллар.
  

Төменде ақша ағындарының дисконтталған құнын есептеудің негізгі теңдеуі келтірілген, NPV (p), ақша ағындары әр кезеңде әр түрлі болған кезде:

Қайда:

t = ақша ағыны алынған жыл

CF (0) = бастапқы инвестиция

NPV формуласын қолдану үшін:

• 
  Жобаға алғашқы инвестиция болып табылатын 0-ші жылдан бастап ақша ағымын жобаның қалған ағымына қосыңыз.
  
• 
  Бастапқы инвестиция - бұл ақшаның кетуі, сондықтан бұл теріс сан. Бұл мысалда әр жоба бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы 1-4 жылдар аралығында барлығы оң сандар болып табылады.
  

А жобасы үшін NPV есептеу үшін:

NPV (A) = (- 10.000 $) + 5.000 $ / (1.10) 1 + 4.000 $ / (1.10) 2 + $ 3.000 / (1.10) 3 + $ 1,000 / (1.10) 4=$788.20

А жобасының NPV - 788,20 доллар, демек, егер фирма жобаға ақша салса, ол фирманың құнына 788,20 доллар қосады.

NPV түсініктеме және жобаның құндылығы мен кірістің ықтимал үлесін есептеудің пайдалы әдісін ұсынғанымен, оның кемшіліктері бар. Бірде-бір талдаушының кристалды шарлары болмағандықтан, кез-келген капиталды бюджеттеу әдісі дұрыс бағаланбаған маңызды формулалық кірістер мен болжамдар, сондай-ақ жобаның шығындары мен ақша ағындарына әсер етуі мүмкін күтпеген немесе күтпеген оқиғалар қаупінен зардап шегеді.

NPV есебі болжамды шығындарға, есептелген дисконттау мөлшерлемесіне және болжамды кіріске негізделген. Бұл сондай-ақ күтілмеген шығындарға, уақыттың кешігуіне және басқа да мәселелерге немесе жоба кезінде туындаған басқа мәселелерге әсер ете алмайды.

NPV есептеуінде қолданылатын дисконттау мөлшерлемесі мен ақша ағындары көбінесе жобаның әр кезеңі үшін ақша ағындарының максималды мәндерін ескере отырып, барлық ықтимал тәуекелдерді қамтымайды. Бұл инвесторларға деген жалған сенімділік сезімін тудырады және фирмалар көбінесе консервативті, агрессивті және ықтимал болжамдар жиынтығын қолдана отырып, осы тәуекелді азайтуға көмектесетін әр түрлі NPV сценарийлерін орындайды.

4. 
   Инфляцияның инвестициялардың тиімділігін бағалауға әсері
   

Жалпы қазіргі таңда индустриалды-инновация  картасы –елімізде жағымды инвестициялық  ахуал, бизнеске қолайлы белбеу қалыптастырып  отыр.

Осындай маңызды қадамдардың  арқасында еліміздің қаржы-несиелік, фискалдық, тарифтік экономикалық саясат заманауи талаптарға сай бола бастады. Мемлекет инвесторларға тек міндет қоймай, қаржы және қаржылық ресурстар  бойынша қол ұшын созып келе жатқанын да айта кетуіміз керек. Бүгінде кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жүздеген тетік іске асырфылып отыр. Олар –инвесторларды, инноваторларды, экспорттаушы компанияларды қолдауға бағытталған және «Бизнестің жол картасы-2020» мен «Өнімділік-2020» бағдарламалары. Биылғы жарты жылдықта 75 инновациялық жоба іске қосылады, бұл дегеніміз 114 млрд теңгенің инвестициясы игеріліп, 10 мыңға жуық қазақстандықтар тұрақты жұмыспен қамты.

Елбасы  атап көрсеткендей, 2010 жылы экономикадағы өсімнің жеті пайызын осы жылы іске қосылған жаңа кәсіпорындар қамтамасыз еткені белгілі. Ал биылғы жылы  осынау индустриалды дамудың үлесі ел экономикасын тағы да 2,6 пайызға арттыра түседі деп күтілуде. Бүгінде Қазақстанның жолы – индустриалды инновациялық дамудың кең арнасына айналып отыр.

Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының  негізінде ағымдағы жылдың өзінде бірнеше  объектілер іске қосылды. Бірінші жартыжылдықта  бес объекті өз ісін бастады.

Қазақстан Республикасының  экономикасын дамытуда  инновациялық жобаларды қажет ететін өнеркәсіптің кейбір салалары да жоқ емес. Біз аграрлық елміз және біздің осы салада ресурстарымыз бар. Еліміз агроөнеркісіптік қуаттардың жетілдіру мен асыл тұқымды шаруашылықтардың дамытуымен айналысуы керек. Сонымен қатар тек шикізат экспортымен ғана шұғылданбай, ауылшаруашылық өнімнің терең өңделуіне ерекше назар аударуы өте маңызды. Бұл үшін үздік агротехниканы қолдану маңызды, қатерлі егін шаруашылығы аймағында жоғары өнімділікті қамтамасыз ете алатын ииновациялық энергия және су сақтайтын технологияларды жетілдіру қажет. Келесі маңызды сала – бұл металлургия өнеркәсібі. Бұл жерде шетелге металл сынығын сату емес, түпкілікті өнім өндірілуі үлкен маңызға ие. Біз IT-технологиялар саласында да артта қалмауымыз керек. Сонымен қатар энергия сақтау, био және нанотехнологияларды  дамытуға күшті бағыттау маңызды. Үлкен ғылыми әлеует химия өнеркәсібінің дамытуында да сақталады. Біз үшін перспективті салаларды анықтап алу және әрі қарай осы салаларды жетілдіру негізінде жалпы тұрақты дамуға қол жеткізуге болады.

Индустриалды дамуды инвестициялық  қамтамасыз ету сондай-ақ елдің индустриалды - инновациялық дамуына елеулі әсер етеді.

Бұл бағыттың шеңберінде арнай экономикалық және индустриалды аймақтарды дамыту қарастырылған. 2001 жылдан бастап 6 АЭА  құрылған, оларды шартты түрде мынадай  топтарға бөлуге болады:

1. 
   «Ақтау теңіз порты», «Оңтүстік», «Ұлттық индустриалды мұнай химиялық технопарк» және индустриалды қосалқы аймақ бөлігінде «Астана-жаңа қала» -өнеркәсіптік-өндірістік аймақтары;
   
2. 
   Құрылыс қосалқы аймағы бөлігінде сервистік-«Бурабай» және «Астана-жаңа қала»;
   
3. 
   Техникалық-ендірушілік аймақ-«Ақпараттық технологиялар паркі». Оның үстіне Астана және Қарағанды қалаларында 2 индустриалды аймақтар құрылған, бұнымен қоса Астана қ. ИА «Астана-жаңа қала» АЭА құрамына кіргізілген.
   

Бүгінгі таңда Индустриалды аймақта  жалпы сомасы 170 млрд. артық теңгеге 39 жоба мәлімделген. 7500 астам жұмыс  орындары құрылатын болады. Жыл сайын  жалпы сомасы 105 млрд.теңгеге өнім өндіру жоспарлануда.

Инфляция әсерін талдау екі вариант  үшін келтірілуі мүмкін:

• 
  ресурстардың (кіріс және шығыс) жекелеген құрамдас бөліктері бойынша инфляцияның әр түрлі қарқыны;
  
• 
  шығындардың әр түрлі құрамдас бөліктері үшін инфляцияның бірдей қарқыны.
  

Екінші вариант шегінде инфляцияның  әсері ерекше сипат иеленеді инфляция есептеуде табылатын сандарға (аралық мәндер), бірақ қорытынды нәтижеге жоба тағдырына қатысты қорытындыға әсер етпейді.

5. 
   Ішкі кірістілік нормасы (IRR )
   

• 
  Ішкі кірістілік нормасы (IRR) ережесінде жобаны немесе инвестицияларды IRR ең төменгі талап етілетін кірістілік мөлшерінен үлкен болса, оны кедергілер ставкасы деп те атайтын болса, жүргізу керек деп көрсетілген.
  
• 
  IRR ережесі компанияларға жобаны әрі қарай жалғастыру туралы шешім қабылдауға көмектеседі.
  
• 
  Егер жобаның басқа, аз сезілетін пайдасы болса, компания IRR ережесін қатаң сақтамауы мүмкін.
  

Математикалық тұрғыдан IRR – болашақ ақша ағындарының таза ағымдағы құнын (NPV) нөлге теңестіретін ставка.

Компания IRR мөлшері төмен үлкен жобаны таңдай алады, себебі IRR мөлшері жоғары емес жобаға қарағанда ол ақша ағындарын көбейтеді.

Инвесторлар мен фирмалар IRR ережесін капиталды бюджеттеудегі жобаларды бағалау үшін пайдаланады, бірақ ол әрқашан қатаң түрде орындала бермейді. Әдетте IRR неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жақсы болады. Алайда, компания IRR деңгейі төмен жобаны артық көруі мүмкін, себебі оның басқа да материалдық емес артықшылықтары бар, мысалы, үлкен стратегиялық жоспарға үлес қосу немесе бәсекелестікке кедергі келтіру. Сондай-ақ, компания үлкен IRR-мен анағұрлым кіші жобадан гөрі төмен IRR бар үлкен жобаны қалауы мүмкін, себебі үлкен жоба нәтижесінде пайда болатын ақша ағындары көбірек.

Мысалы келтіретін болсақ компания екі жобаны қарап жатыр делік. Менеджмент жобаның біреуімен де, екеуімен де алға жылжу туралы шешім қабылдауы керек. Оның капитал құны 10% құрайды, әрқайсысы үшін ақша ағындарының құрылымы келесідей:

1 жобасы

• 
  Бастапқы шығын = 5000 доллар
  
• 
  Бірінші жыл = 1700 доллар
  
• 
  Екінші жыл = 1900 доллар
  
• 
  Үшінші жыл = 1600 доллар
  
• 
  Төрт жыл = 1500 доллар
  
• 
  Бес жыл = 700 доллар
  

• 
  Бастапқы шығын = 2000 доллар
  
• 
  Бірінші жыл = 400 доллар
  
• 
  Екінші жыл = 700 доллар
  
• 
  Үш жыл = 500 доллар
  
• 
  Төрт жыл = 400 доллар
  
• 
  Бес жыл = 300 доллар
  

$ 0 = Σ CF t ÷ (1 + IRR) t

CF = Таза ақша ағыны

IRR = кірістің ішкі нормасы

t = кезең (0-ден соңғы кезеңге дейін)

-немесе

Жоғарыда келтірілген мысалдарды пайдалана отырып, компания IRR-ді әр жоба бойынша есептей алады:

$ 0 = (- $ 5,000) + $ 1,700 ÷ (1 + IRR) 1 + $ 1900 ÷ (1 + IRR) 2 + $ 1,600 ÷ (1 + IRR) 3 + $ 1500 ÷ (1 + IRR) 4 + $ 700 ÷ (1 + IRR) 5

IRR жобасы 1 = 16,61%

IRR жобасы 2:

$ 0 = (- $ 2,000) + $ 400 ÷ (1 + IRR) 1 + $ 700 ÷ (1 + IRR) 2 + $ 500 ÷ (1 + IRR) 3 + $ 400 ÷ (1 + IRR) 4 + $ 300 ÷ (1 + IRR) 5

IRR жобасы 2 = 5,23%

Компанияның капитал құны 10% -ды құрайтындығын ескере отырып, менеджмент А жобасын жалғастырып, В жобасынан бас тартуы керек.

IRR ережесі әрқашан қатаң түрде орындала бермейді. Әдетте IRR неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жақсы болады. Алайда, компания капитал құнынан асып түсетін болса, IRR мөлшері төмен жобаны артық көруі мүмкін, өйткені оның басқа да материалдық емес артықшылықтары бар, мысалы, үлкен стратегиялық жоспарға үлес қосу немесе бәсекелестікке кедергі келтіру. Сондай-ақ, компания үлкен IRR-мен анағұрлым кіші жобадан гөрі төмен IRR бар үлкен жобаны қалауы мүмкін, себебі үлкен жоба нәтижесінде пайда болатын ақша ағындары көбірек.

6. 
   NPV және IRR әдістерін салыстыру
   

Капитал құнының әр түрлі мәндері үшін NPV-ны қарастырайық.

Осылайша, табыстылықтың ішкі нормасының критерий бойынша А жобасына, оның IRR мәні көп болғандықтан, басымдылықты береміз. Сол уақытта NPV әдісі сөзсіз басымдылықты А жобасына береді.

r^* (7,2%) нүктесінде қиылысатын NPV-профилінің қатынасын талдай отырып, мынадай қорытындыға келеміз:

• 
  егер r > r^* болса, екі әдіс те бірдей ннәтиже береді;
  
• 
  егер r < r^* болса, әдістер бір-біріне қарама қайшы: NPV әдісі В жобасын, IRR әдісі А жобасын қабылдайды.
  

Осы жағдайда мына жайтты атап өту  керек: NPV, IRR және PI арасында жанжал пайда  болу үшін инвестициялық шешім қабылдау кезінде екі немесе одан да көп  өзара жоққа шығаратын жоба болу міндетті, өйткені ақшалай ағымдардың дәстүрлі схемасы бар.

Жалғыз инвестициялық  жобаны қарастырған кезде барлық үш критерий ұқсас нәтижелер береді.  

Ақшалай жылыстаулар көлемдерінің сәкессіздігі

Менеджерлерге дисконтталған ақшалай  жылыстаулардың әртүрлі көлемдерін талап ететін (мысалы, бастапқы инвестицияар) өзара жоққа шығаратын жобаларды  жиі талдау және салыстыру қажет.Саралау кезіндегі мүмкін болатын  жанжадардың негізгі себебі NPV-дің  дисконтталған ақшалай жылыстаулардан асып түсетін дисконтталған ақшалай  түсімдердің абсалюттік мәнін өлшеуі, ал сол кезде PI-долларға келетін  дисконтталған ақшалай жылыстаулардың салыстырмалы табыстылығын өлшейді, IRR – бастапқы инвестициялардың табыстылық нормасын немесе дисконтталған ақшалай түсімдер мен дисконтталған ақшалай жылыстауларды теңестіретін дисконттау қойылымын өлшейді (екі соңғы критерий үлкен емес инвестицияға көңіл бөледі).

Ақшалай түсімдердің уақыттағы  тізбектігі бойынша ажыратылатын баламажобаларды бағалау кезінде жобаларды  саралағанда жанжалдар туындауы мүмкін. Ол жанжал аралық ақшалай түсімдер қайта инвестицияланатын қойылым  жөнінде айқындалмаған алғышарттар пайда болады. (мұнда NPV мен PI арасында жанжал болу мүмкін емес, ойткені 2 критерийде реинвестициялар жөнінде бір алғышартты қолданады).

Мысалға келтірсек: Капитал шығындары құрайтын фирма, өзара жоққа шығаратын екі  жобаны салыстырсын (А және В). Жобалар  сипаттамасы:

А және В жобаларын барлық критерий бойынша бағалайық:

Сонымен В жобаның IRR-і үлкен, бірақ NPV-сі кіші, А жобаға қарағанда. Яғни, IRR критерийі қызмет етудің алғашқы  жылдарында ірі ақшалай түсімдер құратын жобаларға артықшылық береді (яғни, мұндай ақшалай түсімдер ішкі табыстылық мөлшерін арттырады). Керісінше, NPV критерийі реинвестиция қойылымы онша үлкен емес (фирманың капиталға  кеткен шығындарға тең) деп болжауды, сондықтан жобаның қызметінің соңындағы  ақшалай түсімдерді кемшілік ретінде  қарастырмайды. Сондықтан егер нақты  ақша түсімдер капиталға кеткен шығындардан  асатын қойылым бойынша қайта  инвестицияланатын алатын болса, онда NPV критерийі инвестициялардың табыстылығын жеке бағаламайды, ал егер реинвестиция қойылымы ішкі табыстылық мөлшерінен кіші болса онда IRR критерийі жоба табыстылығының шынайы нормасын артық  бағалайды.

Біздің мысалда А жобасы В  жобасына қарағанда қызмет етудің бүкіл  уақыт мерзімінде жиынтық ақшалай  түсімдерді құрайды және реинвестицияның жоғарыемесжағдайындабұл айырмашылық жобалар арасындағыақшалай түсімдердің  айырмашылығының орнын толтырады.

Сондықтан да, NPV критерийі (Фишер  қиылысу нүктесі) кіші, барлық дисконттау қойылымдары кезіндегі А жобасына артықшылық береді.

NPVмен IRRарасындағы мұндай жанжал  есептеуде реинвестицияның экзогенді  қойылымын пайдалану жолымен  шешілуі мүмкін. Ол үшін:

• 
  аралық ақшалай түсімдер белгілі бір қойылым бойынша қайта инвестициялауы шартында инвестициялардың ақырғы құны табылады;
  
• 
  одан кейін ақырғы құн ағымдағы құнға келтіріледі (NPV әдісімен);
  
• 
  шынайы ішкі табыстылық нормасы пайыз қойылымын анықтау жолымен табылады, ол ақырғы құнды және дисконтталған ақшаны теңестіреді.
  

Келесі мысалда тағы бір маңызды  мәселені қарастырамыз: түрлі уақыт  мерзімдері бар өзара жоққа шығаратын жобаларды салыстыру.

Әр жобада көрсетілген NPV-ді есептеу  алғашқы нәтижеге алып келе алады, ол нәтиже бойынша өзара жоққа шығаратын 2 жобаның ішінен В жобасын таңдаудың  ақжеттілігі. Біздің шешіміміз дұрыс  па? Біріншіден, маңызды нәрсе В  жобасының «өнімділік» мерзімі 3 жылға көп және дәл осы оның таза келтірілген құнының А жобасындағы NPV-дан артық болуына алып келді. Бірақ біз шешім қабылдағандағы баламалық факторын ескере алмауымызға  болмайды:

В жобасын қабылдаудың  балама құндығы В жобасымен бірдей шартта, яғни 6 жыл жұмыс істейтін, біз қабылдай алмаған А жобасына алып келуі мүмкін болған таза табыстық құнына тең. Тәжірибеде көбінесе былай  жасайды: қысқа жобаны «ұзақ» жасайтын жобаға ейін ұзартады және керісінше. Біздің жағдайда А жобасын оның ақшалай  ағымының жылдық шамасын қалай табамыз. NPVжобасын есептеудің нәтижелерінің 3 мүмкін вариантын қарастырайық (1 варианты – 4 жылдан бастап бар ағымның толық  қайталануы; 2 вариантта алғашқы 3 жылдағы  әр жылдық мәндері орта деңгейде алынған; 3 вариантта әр жылдың мәндері соңғы 3 жыл деңгейәнде алынған).

Одан басқа жобаның өмір сүру ұзақтығының жалғасы нақты болжайды, біз оны осы қарастырылған  мысалда көрдік, бірақ тәжірибеде еске алу қажет. Осы жөнделген  бастапқы инвестициялардың көлемін  есептеу туралы тағы бір сұрақ  туындайды. Сондықтан қарастырылған  әдістің қолданылуына құқығы, әрине  бар, бірақ ол қабылданған шешімнің толық обьективтілігін қамтамасыз етпейді.

Көрсетілген кемшіліктен бос бір  әдіс АNPV әдісі (Annualized Net Present Value): аннуитеттелген келтірінді таза құндылық – берілген жобаның NPV-нің жобаның жылдар саны бойынша аннуиетет мәніне және NPV-ді есептеу үшін алынған пайыздық қойылымына қатынасы:

АNPV =  

А жоба үшін АNPV = = 1687

В жоба үшін АNPV = = 1635

Бұл жерде мынадай нәтиже алуға  болады: АNPV жоғары болатын А жобасын қабылдау керек.Сондықтан, тиімділіктің түрлі критерийлері бойынша өзара жоққа шығаратын  жобаларды саралау арасындағы кейбір мүмкін жанжалдар шешіледі және инвестициялық  шешімдерді қабылдағандағы мүмкін қателер  азаяды. Алайда, инвестициялардың тиімділігін  бағалау барысында қателердің пайда  болу мүмкіндігін естен шығармау қажет және жобалардың тең бір  критерий бойынша тізбектелуіне  арқа сүйеуге болмайды, өйткені әрбір  критерий жоба жағдайының ерекше аспектісін қарастырады және жиынтығында олар инвестициялық шешім қабылдаудың  тиімділігінің неғұрлым толық сипатын береді.

Кейбір жағдайларда, әсіресе қысқа мерзімді жобалар үшін бағалаудың қарапайым әдістерінің мағынасы бар. Өзін-өзі өтеу кезеңі әдісі жобаның бастапқы инвестицияларын қайтарып алуға қанша уақыт кететінін есептейді. Бастапқы шығындар төленгеннен кейін пайда түсетіні ескерілмегенімен, шешім қабылдау процесінде талдаудың бұл компоненті қажет болмауы мүмкін. Әдіс тек қысқа мерзімді жобалар үшін мағыналы болады, өйткені ақшаның уақыттық құнын ескермейді, бұл оны көпжылдық жобалар немесе инфляциялық орта үшін тиімділігі төмен етеді.

Табыстың ішкі мөлшерлемесін (IRR) талдау тағы бір жиі қолданылатын нұсқа болып табылады, дегенмен ол бірдей NPV формуласына сүйенеді. IRR талдауы әр кезеңдегі ақша ағындарын ғана қарастыратындығымен және алғашқы инвестицияларды ескермейтіндігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, нәтиже NPV формуласындағыдай бағаланған ставканы қосудан гөрі дисконттау мөлшерлемесін шешу арқылы алынады.

7. 
   Ең төмен құн өлшемі бойынша шешім қабылдау