Рахымбаев а. Б

Өзіндік
 
құралдың
 
екі
 
түрін
 
бөліп
 
қарастыру
 
керек
: 
туа
 
бітетін
 
жəне
 
өзара
 
байланысты
. 
Туа
 
біткен
 
зіндік
 
жеке
 
құрал
 – 
тұлғаның
 
өзара
 
бір
-
бірімен
 
араласпайтын
 
тұлғалармен
 
əрекеттесу
 
құралы
. 
Өзара
 
байланысты
 
өзіндік
 
құрал
 
дегеніміз
 – 
тұлғамен
 
басқа
 
тұлғалардың
 
да
 
бір
-
бірімен
 
əрекеттеседі
. 
Белгілі
 
бір
 
тұлға
 
басқа
 
тұлғалармен
 
қарым
-
қатынас
 
жасайтындықтан
 
өзара
 
байланысатын
 
жеке
 
құрал
 
шеңмен
 
тараған
. 
Бірақ
 
көптеген
 
өзіндік
 
құралдар
 
арасында
 
туа
 
біткенінде
 
өзара
 
байланысы
 
да
 
бола
 
береді
. 
Əлсіз
 
байланыстардың
 
күші
. 
Өзара
 
байланысты
 
өзара
 
құралдардағы
 
байланыстың
 
тұрақты
 
қалыптасқан
 
құрылымдары
 
мүшелері
 
арасында
 
ақпараттың
 
нəтижелі
 
алмасуына
 
септігін
 
тигізеді
. 
Олар
 
осы
 
жүйеге
 
мəліметтің
 
түсуіне
 
тасқауыл
 
қоюы
 
мүмкін
. 
Жақын
 
достар
 
жаңалықтарды
 
бір
-
біріне
 
жиі
 
айта
 
бермейді
. 
Сондықтан
 
өзара
 
байланысты
 
өзіндік
 
жүйеге
 
жаңа
 
ақпарат
 
көп
 
түспейді
. 
Бұл
 
жүйені
 
аша
 
түсу
 
үшін
 
бір
 
мазмұнды
 
емес
 
ақпараттардың
 
ағыны
 
керек
, 
олай
 
болмаған
 
жағдайда
 
мəліметтердің
 
жетпейшілігі
 
сезіледі
. 
Адамдардың
 
қарым
-
қатынасы
 
əдетте
 
жаңалық
 
пен
 
олардың
 
бір
-
біріне
 
беретін
 
мəліметерінің
 
ұқсастығы
 
арасындағы
 
тепе
-
теңдікті
 
орнатады
. 
Тұлғааралық
 
жүйелерді
 
əрекеттеушілер
. «
Əлсіз
 
жүйелерінің
 
күші
» 
деп
 
аталған
 
мəселемен
 
соқтығысты
. 
Зерттеулерінің
 
қысқаша
 
қорытындысын
 
былайша
 
түсіндіруге
 
болады
: 
екі
 
тұлға
 
арасындағы
 
байланыс
 
жүйелерінің
 
ақпараттық
 
күші
 
қайнар
 
көз
 
бен
 
ақпарат
 
алушының
 
əлеуметтік
 
статусының
 
жақындығына
 
кері
 
пропорционалды
. 
Басқа
 
сөзбен
 
айтқанда
, 
жаңа
 
идея
 
үлкен
 
əлеуметтік
 
қашықтықтан
, 
яғни
 
социометриялық
 
байланыстар
 
немесе
 
туа
 
біткен
 
тұлғалық
 
жүйелер
 
арқылы
 
өтсе
 
тұлғалардың
 
көпшілігіне
 
жетеді
. 
Өзара
 
байланысқан
 
тұлғалық
 
жүйелер
 
əлсіз
 
ақпараттық
 
күшке
 
ие
. 
Əлсіз
 
байланыстар
 
ақпаратқа
 
жаңалықтың
 
топқа
 
тапқа
 
кең
 
тарауына
 
мүмкіншілік
 
береді
. 
Неғұрлым
 
ашық
 
жəне
 
иілгіш
 
құрылымды
 
жаңалықтар
 
байланыс
 
жүйелерін
 
тез
 
тарайды
, 
бұл
 
үшін
 
байланыс
 
жүйесін
 
түрлі
 
жеке
 
баптардың
 
түріне
 
қалыптастыру
 
керек
. 
 
5.3. 
Байланыс
 
мəнін
 
тарату
 
 
Ұйым
 
мүшелері
 
бір
-
бірімен
 
əр
 
түрлі
 
қызметтерді
 
атқару
 
барысында
 
қатысады
. 
Байланыс
 
рөлдері
 
дегеніміз
 – 
ақпарат
 
тарату
 
процесін
 
орындайтын
 
ұйым
 
мүшелерінің
 
қызметі
. 
Кейбір
 
тұлғалар
  «
күзетші
» 
мəнін
 
атқарады
: 
Олар
 
кіретін
 
ақпараттардың
 
ағынын
 
бақыласа
, 
басқасы
 
топтарды
 
байланыстыратын
 
маңызды
 
орындарды
 
иеленеді
. 
Оларды
  «
байланысшы
» 
деп
 
атайды
. 
Адамдардың
 
үшінші
 
тобының
 
басты
 
айырмашылығы
 
басқалардың
 
мінез
-
құлқына
 
формальды
 
емес
 
 
93

шешуші
 
əсерін
 
тигізуінде
, 
олар
  «
ой
 
пікірдің
 
көшбасшылары
  (
лидер
)» 
(
формальды
 
емес
 
көшбасшылар
). 
Төртінші
 
топ
 – 
космополиттер
 – 
олар
 
жүйені
 
сыртқы
 
ортамен
 
байланыстыратын
 
болғандықтан
 
ұйымның
 
«
əлемге
 
терезесі
» 
болып
 
есептеледі
. 
«
Күзетші
» – 
құрылымда
 
тиісті
 
берілген
 
жолға
 
келе
 
жатқан
 
ақпараттар
 
ағының
 
бағалап
 
отыруға
 
тұлға
. 
«
Күзетшінің
» 
қызметі
 
бұрау
 
қызметіне
 
ұқсас
. 
Егер
 
сіз
 
дереу
 
бастығыңызбен
 
кездескіңіз
 
келіп
 
оны
 
секретаршасы
 «
конференцияда
» 
десе
 «
күзетші
» 
екенін
 
онда
 
түсінеміз
. 
«
Күзетшіліктің
» 
бір
 
қызметі
 
ақпараттық
 
ауыртпалықты
 
азайтудан
 
тұрады
. «
Күзетші
» 
ақпарат
 
ағынын
 
саралайды
, 
маңызды
 
аздау
 
хабарларды
 
бөгеп
, 
ең
 
негізгісін
   
жеткізеді
, 
ұйымның
 
қалыпты
 
жұмыс
 
істеуіне
 
кедергі
 
келтірмей
, 
ақпарат
 
тасқынын
 
кемітуге
 
көмектеседі
. 
Массачусетс
 
технологиялық
 
институтының
  (
АҚШ
) 
Слоундық
 
бизнес
 
мектебінде
 
Т
. 
Аллен
  «
күзетші
» 
ғалымдарының
 
мінез
-
құлқына
 
бірнеше
 
зерттеулермен
 
олардың
 
арасындағы
 
ақпарат
 
ағынына
 
социометриялық
 
анықтамалар
 
жүргізді
. 
Т
. 
Аллен
  «
технологиялық
 
күзетшілер
» 
деп
 
атап
 
көрсеткен
 
тұлғалар
 
ғалымдар
 
арасындағы
 
техникалық
 
жəне
 
ғылыми
 
маңыздағы
 
хабарлардың
 
ағынын
 
бақылады
. 
Олар
, 
əдеттегідей
, 
өздерінің
 
зертханасындағы
, 
сондай
-
ақ
 
басқа
 
да
 
көптеген
 
ғалымдармен
 
байланыс
 
орнатты
. 
Мұндай
 
адамдар
 
ақпаратты
 
алып
, 
оңдеп
, 
оны
 
өз
 
қызметтестеріне
 
тарату
 
сияқты
 
бір
 
жүйенің
 
шегінде
 
əрекет
 
ете
 
алады
. 
Бүгінде
 
ұйымдарды
 
толық
 
жетілмеген
 
байланыстарды
 
реттеу
 
процесін
 
кезінен
 
зерттеуге
 
қажеттілік
 
туып
 
отыр
. 
Топтардағы
 
маңызды
  «
күзетшісін
» 
жұмыстарды
 
не
 
үшін
 
соған
 
сай
 
адамдар
 
атқаратындығын
 
білу
 
керек
. 
Формальды
 
күзетшілердің
 
қызметтері
 
қандай
 
шамада
 
жəне
 
сəйкес
 
келе
 
ме
? 
Ауырпалықты
 
азайту
 
тұрғысындағы
 
ақпарат
 
ағынын
 
бақылауда
  (
маңызды
 
ақпараттарды
 
жоғалтпай
 
бұрмаламай
) «
күзетшілердің
» 
қаншалықты
 
жемісті
 
жұмыс
 
істегенін
? 
Ақпарат
 
ағынын
 
реттегенде
 
қандай
 
критерийлерге
 
сүйенетіндігін
 
білу
 
қажет
. 
«
Байланыстырушы
» (
кейде
 
байланыстырушы
 
нүкте
 
деп
 
аталады
) – 
тұлғаларының
 
негізде
 
жүйедегі
 
екі
 
жəне
 
одан
 
да
 
көп
 
топтарды
 
байланыстыратын
 
өзі
 
ешқайсысына
 
жатпайтын
 
тұлға
  (
белгілі
 
бір
 
тұлғалар
 
бір
 
не
 
басқа
 
топтың
 
мүшелігінде
 
бола
 
тұра
 
байланыстырушы
 
мəнін
 
атқарады
, 
олар
 «
көпір
» 
деп
 
аталады
). 
Осылайша
, 
байланыстырушылар
 
ұйымдағы
 
ақпарт
 
ағынының
 
тараптарында
 
орналасады
.  «
Байланыстырушысы
 
ұйымның
 
құрылымдық
» 
кірпіштерін
 
бекітуші
 
цемент
 
деп
 
атайды
6 
«
байланыстырушыларды
» 
шығарып
 
жіберсе
, 
жүйе
 
жекелеген
 
топтарға
 
ыдырап
 
кетеді
. 
Байланыстырушылар
 
ұғым
 
салаларының
 
арасында
 
 
94

ақпарат
 
тарату
 
үшін
 
өте
   
маңызды
. «
Байланыстырушыны
» 
жоғалтқанда
 
ұйымның
 
бірлігі
 
бұзылады
, 
сондықтан
 
оның
 
орны
 
маңызды
. 
Динамика
 
тұрғысынан
 
алып
 
қарағанда
 
мұндай
 
рөлдің
 
жүйеде
 
іске
, 
асуы
 
жəне
 
пайдалылыға
 
ұйымның
 
қызмет
 
істеуіне
 
ықпал
 
етеді
. 
Егер
  «
байланыстырушы
» 
мəніндегі
 
адамның
 
білімділігі
 
төмен
 
болса
, 
ұйым
 
үлкен
 
қиындықтарды
 
бастан
 
өткереді
. 
Рөл
 
егер
 
нəтижелі
 
болса
, 
оның
 
əрекеттері
 
ұйымның
 
өне
 
бойында
 
ақпарат
 
ағынының
 
тез
 
жүруіне
 
септігін
 
тигізеді
. 
Маңыздылығына
 
байланысты
 
«
байланысшылар
» 
көптеген
 
зерттеулердің
 
объектісі
 
болады
. 
Алғашқы
 
рет
 
Джекобсон
 
мен
 
Сишор
 
кейбір
 
тұлғаларының
 
топтар
 
арасында
 
байланыстырушы
 
қызметін
 
ақпаратындығын
 
атап
 
көрсетті
 (
топтардан
 
оларды
 
қатынасушы
 
топтар
 
құрылымын
 
кесіп
 
өтетін
 
бір
 
бағытты
 
жиі
 
болатын
 
жəне
 
маңызды
 
қарым
-
қатынастардың
 
көптігі
 
айрықшалайды
). 
«
Байланыстырушылар
» 
байланыс
 
жүйесінде
 
белсенді
 
қатысады
, 
бірақ
 
оларды
 
жеке
 
топша
 
түрінде
 
ашып
 
көрсету
 
қиын
. 
Джекобсон
 
мен
 
Сишор
  «
байланыстырушыларды
» 
тапқаннан
 
кейін
 
оларды
 
іздестіруді
 
қойды
 
жəне
 
зерттеушілерінің
 
мақсаты
 
топ
 
мүшелігінің
 
социаметриялық
 
көрсеткішін
 
табуда
 
еді
. 
Алайда
, 
топтарды
 
айқындағаннан
 
кейін
, 
олар
 
топтар
 
арасындағы
 
«
байланыстырушылар
» 
барлық
 
жүйеде
 
болатындығына
 
көз
 
жеткізді
. 
«
Байланыстырушыларды
» 
жоғалтқанда
 
жүйе
 
байланыссыз
 
топтарға
 
ыдырап
 
кетті
. 
Келесі
 
зерттеулерде
 
ұйымдардағы
 
«
байланыстырушыларының
» 
санын
 
айқындауға
, 
байланысының
 
тұрақтылығы
 
мен
 
олардың
 
тарататын
 
ақпарат
 
мазмұндылығының
 
өзара
 
байланыстылығына
, 
сондай
-
ақ
  «
байланыстырушыларының
» 
жеке
 
тұлғалық
 
жəне
 
Байланыслық
 
мінездемелері
 
мен
 
қасиеттеріне
 
көңіл
 
бөлінді
. 
Ұйымды
 
талдау
 
барысында
, 
жоғарғы
 
сападағы
 
басшылардың
 
көпшілігі
 «
байланыстырушылар
» 
екендігі
 
анықталды
. 
1958 
ж
. 
Шварцтың
 
Мичиган
 
университетінде
 
жүргізген
 
зерттеуінде
 
142 
мұғалімінің
 22-
сі
 (15%) «
байланыстырушы
» 
мəнін
 
атқаратындығы
 
айқындалды
. 
Олар
 
түрлі
 
көлемдегі
 29 
жұмыс
 
тобын
 
байланыстырды
. 
көптеген
 
зерттеулерге
 
ұйымның
 5–20% 
дейін
 
мүшелері
 
«
байланыстырушылар
» 
мəнін
 
атқаратындар
 
болып
 
шықты
. 
Жүйедегі
 
«
байланыстырушылардың
» 
нақты
 
саны
 
мен
 
пайызы
 
зерттеу
 
барысындағы
 
қаралатын
 
мəселелердің
 
сипаты
 
сияқты
 
факторына
 
байланысты
. 
Ұйымдағы
 
тұлғааралық
 
жүйенің
 
нəтижелі
 
жұмыс
 
істеуін
 
қамтамасыз
 
ететін
 
орталық
 
фигура
 
болатындықтан
 
сөзсіз
 
«
байланыстырушы
» 
рөлдерінің
 
тəжірибелік
 
маңызы
 
бар
. 
«
Байланыстырушылар
» 
ұйымда
 
стратегиялық
 
органдарда
 
отырады
. 
 
95

Олар
 
не
 
формальды
 
ақпараттардың
 
алмасуын
 
тездетеді
, 
не
 
таршылық
 
«
байланыстырушылары
» 
мəнін
 
формальды
 
түрде
 
енгізу
 
тиіс
. 
«
Бікерлер
 
көшбасшысы
» (
лидер
) – 
басқа
 
тұлғаларды
 
өзі
 
қалаған
 
бағытқа
 
бұрушы
 
жəне
 
қағидаларға
 
формальсыз
 
түрде
 
байқатпай
 
ықпал
 
ете
 
алатын
 
тұлға
. «
Бікерлер
 
көшбасшысы
» 
атауын
 
алғаш
 
рет
 
П
. 
Лазарсфельд
 
ақпарат
 
ағыны
 
қайнар
 
көзден
 
басқалар
 
арқылы
 
өзі
 
кімге
 
таратуды
 
дұрыс
 
көрген
  «
бікерлер
 
көшбасшысына
» 
қарай
 
баратын
 
үлгінің
 
бөлігі
 
ретінде
 
енгізді
. 
«
Бікерлер
 
көшбасшылары
» 
өз
 
ұйымында
 
аз
 
болса
 
да
 
арасында
 
салмағы
 
бар
 
қызметтерді
 
атқарып
 
ықпалды
 
беделге
 
ие
 
болады
. 
Олар
 
ұйымның
 
барлық
 
мүшелеріне
 
дұрыс
 
тəлім
-
тəрбиенің
 
үлгісі
 
ретінде
 
көрсетіледі
 
жəне
 
де
 
сыртқы
 
ақпараттық
 
қайнар
 
көздеріне
 
жол
 
табады
, 
ал
 
тікелей
 
міндеті
 
топтар
 
мен
 
сыртқы
 
орта
 
арасындағы
 
байланысты
 
қамтамасыз
 
ету
. 
«
Бікерлер
 
көшбасшыларын
» 
зерттеу
 
көп
 
жағдайда
 
мынандай
 
қасиеттерін
 
бөліп
 
қарастыруға
 
мүмкіндік
 
береді
: 
сыртқы
 
ақпарат
 
көздерінің
 
компоненттерімен
 
жиі
 
араласу
, 
жолын
 
қуушылар
 
үшін
 
жеңіл
 
өздері
 
басқаратын
 
топтарының
 
ережелерді
 
қатаң
 
сақтаушылығы
: 
көптеген
 
ұйымдарда
 
бікерлер
 
көшбасшылығы
  
жоғары
 
басшылықтағы
 
тұлғаларға
 
ғана
 
тəн
 
емес
, 
сондай
-
ақ
 
иерархиялық
 
тұлғада
 
алсақ
 
қарапайым
 
жұмысшы
 
қызметіндегі
 
ресми
 
емес
 
көшбасшылар
 
да
 
жұмысшы
 
топ
 
мүшелерінің
 
жемісті
 
еңбек
 
етуіне
 
барынша
 
ықпал
 
ете
 
алады
. 
«
Космополит
» – 
басқаларға
 
қарағанда
 
жүйенің
 
сыртқы
 
ортасымен
 
жиі
 
араласатын
 
тұлға
 
өзін
 
сыртқы
 
ортаға
 
ашықпын
 
деп
 
ойлайтын
 
əрбір
 
ұйым
 
бірнеше
  «
космополиттерді
» 
үстауы
 
керек
. 
Көптеген
 
жүйелерде
 
«
космополиттер
» 
иерархиялық
 
баспалдақ
 
тұрғысында
 
жоғарғы
 
орындарды
 
иеленеді
. 
Іскерлік
 
жолсапарға
 
жиі
 
шығатын
 
жəне
 
сыртқы
 
ұйымдардың
 
басқа
 
да
 
байланыстарын
 
падаланатын
 
басшылар
 
сыртқы
 
ақпарат
 
көздерінен
 
де
 
жаңа
 
идеялар
 
алуға
 
мүмкіндік
 
бар
. 
Ортамен
 
байланысуының
 
тəсілі
 
бөлігі
 
макродеңгейде
 
жатыр
, 
себебі
 
олар
 
істің
 
қыр
-
сырына
 
енбесе
 
де
. 
Сыртқы
 
ортаның
 
өзгерістері
 
жайлы
 
ақпарат
 
жинайды
. 
Ұйымдық
 
иерархияда
 
төменгі
 
деңгейдегі
 
тұлғалар
 
сыртқы
 
ортадағы
 
өзгерістердің
 
операциялық
 
аспектілерімен
 
жұмыс
 
істегендіктен
 
ара
-
тұра
  «
космополит
» 
қызметін
 
атқара
 
алады
. 
Осылайша
 
төменгі
 
бөлімдегі
 
жұмысшылар
 
тікелей
 
сатып
 
алушылардан
 
түскен
 
материал
 
жəне
 
отындармен
, 
өндіріс
 
жайлы
 
ақпаратпен
 
қарым
-
қатынас
 
жасайды
. 
Олардың
  «
космополитизмі
» 
күнделікті
 
іс
-
əрекетке
 
негізделген
 
сипатта
 
болады
. 
Белгілі
 
мағынада
  «
космополиттер
» 
жаңа
 
идеяларды
 
жүйеге
 
түсіретін
  «
күзетшілерге
» 
ұқсайды
. 
Жоғарғы
 
 
96

деңгейдегі
  «
космополиттерге
» 
секерлік
 
жолсапарлар
, 
сыртқы
 
ортадан
 
түскен
 
корреспонденцияларды
 
оқу
, 
түрлі
 
ұлттық
 
жəне
 
халықаралық
 
жиналыстарға
 
қатысу
 
мен
 
ұйымдарға
 
мүше
 
болу
, 
жұмыс
 
орнын
 
таңдаудағы
 
еркінді
 
сияқты
 
сипаттар
 
тəн
. 
Олардың
 
мысалы
 
болуына
, 
университет
 
профессорлары
, 
сауда
 
агенттері
, 
министрлер
 
т
.
с
.
с
. 
табылады
. 
Кейбір
 
тұлғалардың
  «
космополитизмі
» 
ұйымның
 
сыртқы
 
ортамен
 
өзара
 
əрекеттесуіне
 
мүмкіндік
 
бергендіктен
 
жүйенің
 
қоры
 
болып
 
саналады
. 
Ортаның
 
өзгерістерін
 
алдын
 
ала
 
болмаушылық
 
қасиет
 
əрбір
 
жүйенің
 
аман
 
қалуы
 
үшін
 
өте
 
маңызды
. 
Нарықты
 
талдау
 
жөніндегі
, 
фирмадағы
 
«
адамгершілік
» 
қатынастар
 
жөніндегі
 
мамандар
 
санасындағы
 
өндірісті
 
басқаруды
 
зерттеу
 
мен
 
жасап
 
шығару
 
ғалымдар
 
сияқты
 
т
.
б
. 
ұйымдағы
 
кейбір
 
қызметтер
 
арасымен
 
кеңінен
 
байланысуға
 
мүмкіндік
 
береді
. 
 

жүктеу 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: