Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

7 
 
Ескере  кететін  бір  жайт,  тарихи-салыстырмалы  әдісті  пайдаланғанда  көптеген 
әдіснамалық талаптарды орындау қажет. Деректердің бір түрі мен екінші түрін 
салыстырғандаолардағы  нақтылы  фактілеріне  назар  аударған  жөн.  Өйткені 
кейбір фактілердің формасы ұқсас болғанмен, ішкі мазмұны басқаша болады.  
Әртүрлі  топтағы  деректердісалыстыру  мүмкіншілігі  бар.  Бір  жағдайда 
салыстыру әдісі арқылы олардың ұқсастығын анықтаймыз. Ал, екінші жағдайда 
олардың  айырмашылығын  анықтаймыз.  Әлбетте,  бұл  әдісті  пайдаланғанда 
тарихилық принципін ұмытпауымыз қажет. Өйткені, әртүрлі тарихи кезеңдерде 
пайда  болған  құжаттардың  ұқсастығы  кейде  зерттеушіні  қателікке  ұрындыра-
ды. 
Тарихи-салыстыру әдісін басқа да әдістермен қатар жүргізу қажет. Сонда ғана 
зерттеу жұмысы өз мақсатына жете алады. Әртекті деректерді барлығын бірдей 
тек осы әдісті пайдалана отырып, шешуге болады деген де үлкен қателік. Бұл 
әдістің өзінің диапазоны бар. Әсіресе, егер біз қоғамдық тарихи даму процесін 
үлкен  кеңістікте  және  кең  хронологиялық  шеңберде  зерттейтін  болсақ,  бұл 
әдістің пайдасы шаш етектен. 
Деректану  ғылымында  кеңінен  пайдаланылатын  әдіс  –тарихи-типологиялық 
әдіс.  Өздеріңізге  белгілі  кез  келген  елдің  тарихы  бірнеше  кезеңдерге, 
дәуірлерге,  белестерге  бөлінеді.  Әрбір  кезең  өзіне  дейінгі,  өзінен  кейінгі 
дәуірлерден кейбір ерекше белгілерге қарай бөлектенеді.Әрбір кезең өзіне тән 
деректер  тобын  туғызады.  Міне,  осы  белгілеріне  қарай  ұзын-сонар  адамзат 
тарихы жіктеледі. Әрбір кезеңді талдау, оның ерекшеліктерін анықтау ғылымда 
топтау немесе типтеу деп аталады.  
Тип деген терминді мен кейде қалып деген терминмен салыстырамын. Өйткені, 
бір  қалыпқа  салынып  тігілген  етіктер  бір-біріне  өте  ұқсас.  Тарихи  процесті 
типтеу  дегеніміз  тарихи  танымның  нақтылы  түрі.  Типтеу  деген  терминмен 
қатар  ғылымда  классификация  деген  де  термин  бар.  Типтеу  сол 
классификацияның  бір  түрі.  Бірақ  типтеу  классификацияға  қарағанда  тарихи 
процестің мәніне тереңірек үңіледі.  
Тарихтан  мысал  келтірейік.  Дәстүрлі  қазақ  қоғамында  шаруалардың  негізгі 
кәсібі  мал  шаруашылығы  мен  егіншілік  екені  бәрімізге  белгілі.  Сондықтан  да 
қазақ  шаруашылығын  екі  ғана  топқа  немесе  классификацияға  бөлеміз.  Бірақ 
малшылардың  да,  егіншілердің  де  шаруашылығы  біркелкі  емес.  Бір  топтың 
ішіндегі шаруалар  байлық жағынан, еңбек құрал жабдықтарына қатынасы жа-
ғынан 
әртүрлі. 
Олардың 
ішінде 
ірілері, 
орташалары, 
қоңсылары, 
жалданбалылары тағы сол сияқты әртүрлі топтары бар. Бұларды талдап, жіктеп 
әртүрлі топқа жатқызу үшін типологиялық әдісті пайдалану керек. Яғни, әрбір 
топтың  өзіне  тән  белгілері  болады.  Сол  белгілерді  анықтау  типологиялық 
әдістің міндеті. 
Тарихи-жүйелілік  әдісі.  Соңғы  кездері  тарихшылардың  пайдаланып  жүрген 
әдісі.  Бұл  әдіс  те  жаратылыстану  ғылымынан  келген  әдіс.  Жүйелілік  әдісінің 
объективті  негізі  болып  қоғамдық  өмірдің  ішкі  байланысының,  тарихи 
процестің  ерекше  және  жалпы  белгілерінің  бірлігі.  Адамзат  тарихында  болып 
өткен  құбылыстар  бір  жүйеге  бағынады.  Қоғамда  болған  құбылыстар  ол  жеке 

8 
 
адамның  немесе  бір  топ  адамның  мақсатты  әрекеті.  Әр  елде,  әр  жерде,  жер 
шарының әр өңірінде болған тарихи оқиғалар біріне-бірі ұқсас. Бірақ олардың 
айырмашылықтары да бар. Мысалы, ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақ жерінде 
орыс  отаршыларына  қарсы  ұйымдасқан  қарсылық  дәл  осы  дәуірде  Үндістан 
жерінде ағылшын отаршыларына қарсы болған үнді халқының қозғалысына өте 
ұқсас. Бірақ әлбетте, оның ерекшеліктері де бар. Жалпы алғанда бұл сол кездегі 
отаршылдыққа  қарсы  күрес  жүйесінің  бір  ғана  үзігі.  Яғни,  адамзат  тарихы 
осындай  ірілі-уақты  үзіктердің  жүйесі.  Тарихи  құбылысты  жүйелі  зерттеу 
барысында  тарихшы  әртүрлі  тәсілдерді,  амалдарды,  әдістерді  пайдаланады. 
Сөйтіп,  жүйе  жасайтын  (системообразующий)  белгілердіанықтайды.  Осы 
бірімен-бірі байланысып  жатқан белгілер  арқылы  оқиғаның,  құбылыстың ішкі 
құрылымын  анықтаймыз.  Неғұрлым  белгілері  көп  болса,  соғұрлым  зерттеу 
терең болады, мазмұнды болады. 
Тарихи-генетикалық  әдіс  деректану  барысында  жиі  қолданылатын  әдіс.  Кез 
келген  тарихи  құжат  бірден  пайда  болып  әлеуметтік  айналымға  түспейтіні 
белгілі.  Әсіресе  мемлекеттік  және  қоғамдық мәні бар,заң  жобаларыұзақ  уақыт 
дайындалып,  содан  кейін  барып  қабылданады.Құжатты  дайындаужәне 
қабылдау барысындақаншама ұсыныстар түседі, қаншама түзетулер енгізіледі. 
Соның  барлығын  деректанушы  ескеруі  қажет.  Мұндай  деректерді 
пайдаланғанда тарихи генетикалық әдістің көмегі зор. 
Тарихи-генетикалық  әдісті  қолдану  Тит  Ливийдің  «История  Рима  от  его 
основания»  еңбегіне  тән.  Оны  қолдану  арқылы  Ресей  тарихы  бойынша 
С.М.Соловьевтің және В.О.Ключевскийдің еңбектері, украин тарихы бойынша 
М.С.Грушевскийдің,  белорус  тарихы  бойынша  М.В.Довнар-Запольскийдің 
еңбектері жазылған. 
Тарихи-генетикалық әдісті Э.Литтре, Ж.Э.Ренан, Л.фон Ранке және т.б. сияқты 
тарихшы-позитивистер кеңірек енгізді. Тарихи-генетикалық әдісті қолданудың 
үлгісі  ретінде  Д.И.Неусыхин  және  В.К.Шохин  сияқты  тарихшыларының 
жұмыстарын атауға болады. 
Тарихи-генетикалық  әдіс–деректің  дайындалу  және  қоғамдық  айналымға  кіру 
үрдісін  анықтау  үшін  қажет.  Өзінің  логикалық  табиғатына  қарай,  бұл  әдіс 
индуктивті – талдау болып табылады, ал ақпаратты көрсету формасына қарай – 
сипаттаушы болып саналады. Ол тарихи деректің «өмірбаянын» береді.Бұл әдіс 
құжатжасау  процесінің  динамикасын  талдауға  бағытталған.  Ол  осы  процестің 
даму  заңдылықтары  мен  олардың  себепті-салдарлы  байланыстарын  анықтауға 
мүмкіндік береді. 
 
4. Оқулықтар мен оқу құралдарына қысқаша шолу 
 
Қазақ  тілінде  тек  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттық  университетінің 
профессорыҚамбар  Атабаевтың  жазған  оқулығы  ғана  бар.  Қазақстанның 
тарих  ғылымындағы  Қ.Атабаевтың  еңбегінің  ерекшелігі  –  осы  ғылымда 
пайдаланылатын  дереккөздерінің  өзіне  талдаулар  жасау  арқылы  нақтылығы 
жоғары  мәліметтерге  жетуді  мақсат  тұтқан  ғылым  саласы  –  деректанумен