Қазақстанреспубликасы ғылымжәнебілім министірлігі

5 
 
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді іске асыру қажет: 
-деректану пәнініңкәсіби тарихшыларды дайындауда қажеттілігін дәлелдеу; 
-деректанудың салалық пәндерімен танысу; 
-деректану ғылымының қалыптасу белестерін анықтау; 
-деректанулық зерттеудің әдіснамалық негіздерін меңгеру, 
- деректанулық зерттеу техникасы мен әдістері туралы білімді игеру; 
-  тарихи  деректерді  зерттеу  әдістерінің  жалпығылыми  және  тарих 
ғылымыныңәдіснамасына байланыстылығын түсіну; 
- тарихи зерттеулердің терминдік аппаратын игеру: 
- 
деректерді  талдау  барысындағы  және  оның  нәтижесін  зерттеу 
процесіндепайдалану әдістерінбілу; 
-студенттерді қазақ тарихының негізгі деректер тобымен таныстыру:  
Оқу  жоспарына  енген  кез  келген  пәннің  өз  объектісі  бар.  Деректану 
теориясының  объектісі  тарихи  дерек  көздері,  олардың  пайда  болуы,  ондағы 
адамзат  қоғамы  жөніндегі  ақпараттың  көрініс  табуы  және  сол  деректерді 
зерттеу.  
Деректану  тарих  ғылымының  бір  саласы.  Кез  келген  елдің  тарихын 
зерттеушідеректану ғылымының көмегіне зәру. Өйткені тарихи дерексіз тарихи 
шығарма  жазылмайды.  Деректанудың  екі  деңгейі  бар,  бірі  –  эмпирикалық, 
екіншісі  –  теориялық.  Оның  өзіне  тән  әдістемесі  және  әдіснамасы  бар. 
Деректануәдістемесі  деп  зерттеу  барысында  пайдаланатын  әдістердің 
жиынтығын  айтамыз.  Ал  ендіәдістердің  теориясын,  деректанулық 
зерттеулердің негізгі принциптерін анықтауәдіснама еншісінде. 
Теориялық  деректану  тарихи  деректерді  зерттеудің  жалпы  әдістерін 
қарастырады.  Әдетте  деректердіңәртүрлі  түрлері  пайдаланылады.  Сондықтан 
деректердің  ерекшеліктеріне  байланысты  әдістерді  соған  икемдеу  қажеттілігі 
туыңдайды.Деректанудың  бірінші  деңгейінде  әдіс  зерттеу  объектісі  ретінде, 
екінші деңгейде құрал ретінде пайдалынады. 
Деректанумен айналысатын ғалымдар үш топқа бөлінеді. 
Алғашқылары  тек  оның  теориялық  жәнеәдіснамалық  мәселелерімен 
айналысады. Екінші топтағылар деректанудың «қара жұмысын» атқарады. Яғни 
тарих  ғылымының  өзекті  тақырыптарының  деректерін  іздеп-тауып,  талдап 
және 
оларды 
жариялайды. 
Бұлар, 
кәсіби 
деректанушылар,мұрағат, 
мұражайларда  жәнеғылыми-зерттеу  мекемелерінде  қызмет  жасайды.  Ал  енді 
үшінші  топтағылар  тек  өз  тақырыптары  бойынша  ғана  дерек  талдаумен 
айналысады.  Бұлардың  деректермен  жұмыс  істеуі  әрқашанда  нәтижелі  бола 
бермейді. Көбіне диссертациядағы кіріспе бөлімінің мазмұнды болмайтындығы 
осыған  байланысты.  Міне  деректану  ғылымы  жөнінде  қалыптасқан  түсінік 
осындай. 
Өткен  ғасырдың  90-жылдары  не  тарихтан,  не  саясаттанудан  хабары  жоқ 
шенеуніктердің  үлкен  тобы  ғылым  кандидаттары,  тіпті  ғылым  докторлары 
деген  атаққа  ие  болды.Бұлардың  «ғылыми»  жұмыстарындағы  деректерді 
пайдалану  деңгейі  сын  көтермейді.  Егістікке  шыққан  арамшөп  сияқты  олар 

6 
 
ғылымның дамуын бірнеше жылға кейін шегеріп тастады.Соңғы жылдары жал-
ған тарихшылардың көбейіп кетуіне де солар себепкер болды. 
XIX ғасырдың орта шенінде қалыптасқан деректану ғылымы әлі даму үстінде. 
Өйткені  есептеу  машиналарының,  кибертехника  және  компьютерлік 
технологиялардың  тарихи  зерттеулерде  пайдалануына  байланысты  тарихи 
деректерді іздеудің, оны табудың және ғылыми зерттеу жұмысына кірістірудің 
жаңа  әдістері  пайда  болды.  Бүгінде  Қазақстанның  деректану  ғылымының 
алдында  үлкен  белестер  тұр.Шетел  мұрағаттары  мен  мұражайларынан  әке-
лінген баға жетпейтін тарихи деректер өз зерттеушілерін күтуде. 
Кез  келген  ғылымның  нақты  пәні  болады.  Деректану  пәніне  тарихи 
деректердің  түрлерімен  мазмұны  жатады.  Деректану  деректікақпаратты 
ғана  анықтап  қоймай,  олоны  тарихи  факт  ретінде  зерттейді.Сонымен 
деректанудың  пәні  –барлық  деректер  жиынтығы  және  олардағы  ақпарат 
көздері. 
 
3. Деректану әдістері 
 
Деректану  тарих  ғылымының  бір  саласы  болғандықтан  зерттеу  әдістері 
ортақ.Әр кезеңдерде, әртүрлі аймақтарда, әртүрлі жағдайдапайда болған тарихи 
деректердісалыстыра  отырып  баяндауды  тарихи-салыстыру  әдісі  деп 
атайды.Яғни,  тарихи  құбылыстардың  айшықты белгілеріне  қарай  қатар  қойып 
зерттеуді салыстыру әдісі деп атаймыз. 
Мұндай  әдісті  XVIII  ғасырда  Еуропа  ағартушылары  пайдаланған.  Француз 
ғалымы Ф.Вольтер алғаш рет әлем тарихы жөнінде еңбек жазғанда осы әдісті 
пайдаланды. 
Салыстырмалы 
талдау 
арқылы 
ағылшын 
тарихшысы 
А.Дж.Тойнби  адамзат  тарихында  21  өркениетті  анықтады.  Ол  белгілердің 
жиынтығы негізінде классификацияны өткізді. Бірақ, аталған әдіс белгілі уақыт 
кеңістігінде  тарихи  объектілерді  қарастыруға  бағдарланған.  Сондықтан,  оны 
қолдануда негізгі назар объектілердің кеңістік пен уақыт бойынша статикалық 
қалпына  жинақталады.  Бұл  өз  кезегінде  қоғамдық  процестердің  динамикасын 
зерттеуді қиындатады. 
Тарихи-салыстыру  әдісінің  логикалық  негізі  ұқсас  белгілердің  мәнін  анықтау. 
Мұны ғылымда аналогия дейді. Аналогия  – бұл жалпы ғылыми әдіс. Бұл әдіс 
бойынша құбылыстың бір белгісінің ұқсастығына қарай қалған белгілерінің де 
ұқсас  екендігі  жөнінде  қорытынды  жасайды.  Қорыта  айтқанда,  тарихи 
салыстырмалы  әдістің  таным  мүмкіндігі  өте  кең.  Біріншіден,  кейбір  зерттеу 
объектісі  жөнінде  тарихи  деректер  корпусы  онша  мәнді  болмауы 
мүмкін.Осындайжағдайда  осы  әдісті  пайдаланып,бізге  белгісіз  тарихи 
құбылыстыңтүйінін шешуге болады. Екіншіден, осы әдіс арқылы тарихшы өзі 
зерттеп отырған деректер тобының шеңберінен шығып, аналогия тәсілі арқылы 
кең масштабты тарихи қорытынды жасай алады. Үшіншіден, бұл әдіс басқа да 
әдістердің  басын  қосып,  зерттеу  объектісі  туралы  толық  ақпарат  алуға 
мүмкіндік береді.