♦  Бухгситерлік есеп  теориясы және негіздері

164
  ♦ 
Бухгситерлік есеп  теориясы және негіздері
Еншілес, тәуелаі серіктестіктердш және бірдесіп 
бақыланатын 
зацды 
тулғалардың дебнторлык Өорышы шоты бойынша 
ж үргһілеіін  операциялар
№
Окерациялар
мазмүны
Дебитте- 
летш шот
Кредитте- 
летін шот
1
2
3
4
1
Еншілес,  оуе;щ і  және  бірлесіл  бақыланатын 
занды  тұлғаларға  таеп  жіберілген  тауарлар, 
непзп  кұралдар  матсриалдық  смсс  активтер, 
материалдар, көрсетілген кызмсттер:
-  өз багасына
-  косьыган құнга салынган салык сомасына
321-323
321-323
701-727
шотгардын
тиістілері
633
2
Еніиілсс,  тәуслді  жэне  бірлесіп  бақыланаггын 
заңды тұлғалардьщ берешск борыш сомасы еееп 
айырысу шотьша келіи  гүсті.
441
321-323
3
Ай  содында  [аягында)  еншілес,  тэуедді  жэне 
бірлесш 
бақыланатын 
заңды 
тұлғалардын 
берешек борыш сомасьт олардын алашақ борышы 
ессбінсн жабылды.
641-643
321-323
4
Келісілген  багасы 
бойынша  ұзак  мерзімге 
жалга  берілген  негізп  куралдар  үтнін  жалға 
алушылардын берешек сомасы
321-323
722
5
Келісілген  бағасы  бойынша ұзак мерзімге жалға 
берілген негізгі кұралдар үшін  есептелген пайыз 
(проценг) сомасы
332
724
6
Алыпган  карызга,  крелитке  есептелген  пайыз 
сомасы
332
724
7
Акция дивішендіііе есептелген пайыз сомасы
332
724
8
Есеігтелгеи днвиденд жэне пайыз рстшдегі борыш 
сомасы  есеп айырысу шотына келіп түсті.
441
332
Ф  '  
Басқадай дебиторлық борыштардың 
есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операцнялар бойыиша 
тиісті дебиторлық борыштар төмендегідей  шопггарда есептеледі: 
«Алылуға тиісті қоеылган қун  салыгы».

8-тарау. Дебиторлық борыштар есебі
...  ♦ 
165
«Есептелген  пайыздар»,
«Жұмысшылар мен  басқадай түлғалардың борьппы»,
«Өзге де дебиторлық борыштар».
Бүл  шоттарда  «Сатып  алушылар  мен  тапсырыс  берушілер» 
бөлімшесінде  есептелуге жатпайтын  (сатылган  тауарларга,  көрсе- 
тілген  кызметтерге,  орындалган  жүмыстарга  жатпайтын)  есеп 
айырысу операциялары  есептеледі.
«Алынуга  т иіст і  косылган  қ ул  саіыгы»  шоты  үйымның 
сатып  алынган  негізгі  кұралдары,  материалдары  тағы  да  басқа- 
лары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылган кұн салыгы 
сомасы  жайлы  ақпараттарды жинақтауыі армалган.  Салықтың бүл 
түрі  барлык  тауарлар  мен  кызметтерді  қамтитын  жанама  салық 
болып  саналады  Осыган  орай  бүл  салықты  сатып  алушылар 
тауардың  құнына  косып  төлейді.  Жанама  салықтар  бюджетке 
тауарларды  сатьш  алатын  заңцы  жэне  жеке түлғалардан түспейді, 
керісінше  осы  тауарларды  сагушылардан  түседі.  Неғүрлым 
баға  жоғары  болса,  соғүрлым  салық  сомасы  да  жоғары  болады. 
Бюджетке  тэленетін  косылған  қүн  салығы  сатылған  тауарлар 
(жүмыстар  мен  қызметгер)  үшін  сатып  алушылардан  алыш ан 
еалык  пен  материалдық  ресурстар  үшін  жабдықтау'шыларға 
төленген  косылған  қүн  салыгы  сомалары  арасындағы  айырма- 
шылық ретгнде анықгалады.
•  Альшған  тауарлар  мен  материалдық  қүндылықгар  және 
орындалган жүмыстар мен қызмеггер бойынша есептелінген 
қосылған күн  сомасыңа 
Д-т  «Алынуга тиісті қосылган  қүн салығы»  шоты 
К-т  «Жабдықтаушы  және  мердігерлермен  есеп  айырысу» 
шоты немесе
Д-т  «Алынуға тиісті қосьпвган қүн салығы»  шоты 
К-т  «Басқадай  несиелік  борыштар  мен  аударымдар»  шоты 
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
«Есептелгеи  паііыздар  (проценттер)»   шотында  үйым- 
ның  шартта  каралған  жалға  берген  негізгі  қүратдары,  берген 
несиелері  мен  қарыздары.  алган  вексельдері  үшін  пайыз  түрінде 
алатын  сомасы,  сондай-ақ  еальшған  инвестциядан  алатьт

дивидендтерінін  сомасы  есептелінеді.  Осыган байланысты  «Есеп- 
телген  пайыздар»  шотына  сзйкес  неғізгі  бухгалтерлік  жазулар 
мына түрде жазылады:
•  Жалдағы  негізгі  құралдар,  алынған  вексельдер,  берілғен 
заемдар бойынша пайыздар  есептегенде:
Д-т:  «Есептелген пайыздар» — деп аталатьш  щот,
К-т:  «Акциялардың дивидендтері  жэне  пайыз түріндегі  кіріс- 
тер» деп аталатын шот түріндегі бухғалтерлік жазу жазылса,
•  Есептелген  пайыздар бойынша борыштардыц жабылуьша:
Д-т:  «Ақшалар»  шоттарынын тиістілері,
К-т  «Есептелген  пайыздар»  деп  аталатын  шопгы  түріндегі 
бухгалтерлік жазу жазылады.
«Жұмысшылар  мен  басца  гщлгалардың  борышы»  деп 
аталатын  шотга  жұмысшылар  мен  басқа  да  тұлғалардың 
дебиторлық  борыштары  жайлы  ақпараттар  жинақталады.  Бұл 
шоппга  жұмысшылар  мен  басқа  да  тұлғаларға  аванс  ретінде 
(қарызға)  қызметгегі  іссапарлары  үшін  жэне  баскадай  шыгындар 
үшін  берілген  сомалар,  сонымен  катар  жұмысшылар  мен  қызмет- 
керлерден олардың кэсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын 
сомалар еселтелінеді.
•  Жалпы  экімшілік-шаруашылық  кажетгілігі  (шығындары) 
жэне  қызметтегі  іссапарлары  үшін  есеп  беруге  тиісті 
тұлғаларга бершген сомаларга:
Д-т:  «Жұмысшылар мен баска тұлғалардьш борышы» шоты
К-т:  «Аідііалар»  шоты түріндегі  бухгалтерлік жазу жазылады.
•  Жұмысшыларга бершген заем (қарыз) сомаларына да:
Д-т:  «Жұмысшылар  мен басқа тұлгалардьщ борышы»  шоты
К-т.  «Ақшалар» шоты түріндегі бухгалтеряік жазу жазыпады.
•  Есепті  кезеңде жоғалған,  бүлінген  немесе  іздеуге  салынған 
жетіспеу ш іл і ктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлуге 
тиісті  сомасына:
Д-т:  «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы» шоты
К-т 
«Адцагы 
кезеңдердің 
кірістері» 
шоты 
түріндегі 
бухгалтерлік жазу жазьшады.
166  + Б ухгаш ерлік есеп  теориясы және  негіздері