Экономика

Төлеу тэртібі  бойынша:
мерзшділік вексель жэне үсынуіиылыц вексель болып боліпеді.
Вексельдерді  толтыру  мен  ресімдеу  белгіленген  ережені 
сақтауды  керек  етеді.  Күжатта  міндетгі  түрде  вексельдік  таңба 
ягни  вексель  деген  жазу  жазылып,  оның  үсынылған  к\ні  мен 
орны (жері),  вексельдің  сомасы, пайызы,  төлеу  мерзімі  көрсетілуі 
кажет.  Аударылмалы  вексельді  трассат  (борышкер)  акцептеу 
керек,  ондай  болмаған  жағдайда  трассанпың  вексель  бойынша 
ешкандай  міңдеттемесі  болмайды.  Вексель  берілген  уақытынан 
бастап  төлеу  мерзіміне  дейін  жабдыктаушының  иелігшде  болуы, 
тауарға төлем төлеу үшін басқа занды түлгага немесе жеке түлгага 
берілуі  немесе  банк  мекемесінен  несие  ал>  үшін  пайдаланылуы 
мүмкін.  Вексельдің маңызды деректемесі  (реквизиті) больш төлем 
мерзімі  санальшады.  Кәсіпорындар  мен үйым.дардьш бухгалтерия 
кызметкерлері  вексель  бойынша  төлем  мерзімдерінің  сақталуын 
қадагалап  оны  бақылап  отыруы  кажет.  Вексельмен  есеп  айырысу 
есебі арнайы «Алынған вексельдер» шотында жүргізіледі. Бүл шот- 
та  сатушылардың  сатып  алушылар  жэне  тапсырыс  беруштермен 
арадағы  олардан  алынған вексельдер  бойынша  есеп  айырысу опе- 
рациялары жайлы  акпараттар жинақталады.
Сатылған  тауарлар  мен  дайын  өнімдер  үшін  вексельдер 
алынғанда:
Д-т:  Алынган  вексельдер шоты
К-т:  Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал  вексель  бойынша  сатып  алушылардың  борыштарының 
жабылуына, яғни ақша келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д-т:  Ақшаларшоты
К-т:  Алынган вексельдер шоты түріндегі  бухгалтерлік жазуы 
жазьыады.
Айта  кететін  бір  жағдай  көлггеген  уакыттарда  вексельде 
көрсетілген  сома  бойынша  пайыз  мөлшері  жылдық  мерзімге 
негізделеді.  Мысалы:  500000  (бес жүз  мың) теңгеге  алты  айга  век- 
сель әлынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз көлемінде төлем 
төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жагдайда біздің вексель 
бойынша алуға тиісті  сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
152
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы және негіздері
500000+500000х5%х6/12=500000+12500=512500 теңге.

8-тирау. Дебитордык, борыштар есебі
 
♦ 
153
Егер осы сомадағы  вексель алты  айға емес тхэғыз айға жазылып
берілген жағдайда алын>та тиісті сома мына санға тең болады;
500000+500000х5%х9/12=500000+18750=518750 теңге.
Жоғарыда  карастьфылған  мысалымыз  бойынша  бухгалтерлік 
жазуларымыз  келесідей түрде жазьтады;
А) вексель алынғанда
Д-т;  Алынган вексельдер  шоты 
500000 тт.
К-т:  Алынуға тиісті борыштар шоты 
500000 тг,
Ә)  вексель  бойынша  сатып  алушылардьщ  борыштары 
есептелген  пайыз  сомасымен бірге өтелгенде
Д-т;  Ақшалар шоты 
512500 тг,
К-т:  Алынған вексельдер  шоты 
500000 тг.
К-т.  Пайыз бойынша кірістер шоты 
12500 тг.
Сатып алуш ылар мен тапсырыс берушілердің 
борыштары 
шоты бойынша жүргізілетін операцишіар
№
Огіерациялар
мазмұны
Д ебипе-
лстін шопг
Кредитте-
летін шот
1
2
3
4
1
Тиеп  жіберілген  тауарға,  өңімге,  көрсегілгсн 
қызметке есептелінгсн сатып алушы, тапсьфыс
берушілердіп борьппы
301
701
2
Гиеп  жіберілген  тауарға.  өнімге,  көрсетілген 
қызмегке  ссептелінген  қосылган  құн  салық
сомасы
301
633
3
Борыш 
сомасы 
бүрын 
алынған 
ананс
сомасыиан шсгерідді
661-662
ЗОІ
4
Сатып  алушы  жэне  тапсырыс  берушілердсн 
есеп айырысу  шотына келіп түскен сома
441
301
5
Сатып  алушы  жэне  тапсырыс  берушілердің 
борышы 
олардың 
кредиторлык 
қарылы 
есебшен етелііщ!
641-643,
687
301
6
Сатылган  (тиеп  жібері.ігсн)  тауар,  өнш, 
корсетілген қызмет үшін алынған вексель
302
301,
321-323
7
Сатып алушы жэне тапсырыс берушілер 
берген векссльдері  үшін борыштарын толеді
441
302

8 . 3 .  
Күмәнді дебиторлық  борыштар
Сатып  алушылар  мен  тапеырыс  беруші  заңды  және  жеке 
түлғалардьщ  төлем  қабшетгілігін  аныкгау  жүйесін  қаншалықты 
арттырғанмен,  оларға иесиеге  сатылған тауарлар  иемесе көрсетш- 
ген  қызмеі  үшін  уақтьшы  есеп  айырыспай  немесе  алынуға тиісті 
сомалардын бір бөлігі ғана өтеліп, калған болігінің алыңбай қалуы 
іс-тэжірибеде  әрдайым  кездесіп  отырады.  Мүндай  жағдайлардың 
алғашкы 
нысандары  болып  борышкер 
кәсіпорындар 
мен 
үйымдардың  банкрот  болып  қалуы  немесе  ол  кэсіпорындар  мен 
үйымдардың таратъшуы,  сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің 
өтіп  кетуі  табылады.  Сатып  алушылардың  келісімшартқа  сэйкес 
белгіленген  мерзімдс төлемеген  шопары «күмәнді  қарыздар»  деп 
аталады.  КүмэндІ  қарыздарга  -   уакытьшда  төленбеген,  жабьш- 
маган жэне детиісті кепілдікпен камтамасыз етілмеген дебиторлык 
борыштар  жатады.  Қазақстан  Республикасының  заңына  сэйкес 
талап  ету  мерзімі  өтіп  кеткен дебиторлық берешек күмәнді  қарыз 
болып  саналынады.  Өтелу-өтелмеуі  белгісіз,  күмэн  тудыратын 
борыштарды есептен шығарудың екі тэсііі бар. Біріншісі -  тікелей 
ссептен  шыгару  эдісі,  мүнда  шыгындар  нақты  шопарды  үмітсіз 
деп таиығаннан кейш гана тікелей  есептен  шыгарылады.  Екіншісі 
-   резервтік  эдіс,  бүл  жағдайда  шыгындар  алдын  ала  қарасты- 
рылган тэсІлмен есептеледі.
Т ікелей  ссептен  шығару  әдісі  бухгалтерлік  есеп  түргысьшан 
қсшайлы больш саналмайды.  Әйікені ол кірістер мен шығындарды 
сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмэнді борыштарды тауарлар 
жеткізілін гүсірііген немесе қызмепер көрсеіығсн сэтінде (кезде) 
емес, оның күдікгі дептаныдған есептікмезетінде ганашығындарға 
жатқызады.  Кэсіпорындар  мен  үйымдар  күмэнді  карыздарға 
шығыңдардың  есебінен  резерв  жасай  алады.  Күмэнді  карыздар 
бойыншарезервгердінесебі«Күмәндіқарыздарбойьшшарезервтер» 
шотында  жүргізіледі.  Күмәнді  қарыздар  бойынша  резервтер  есеп 
беретш  жылдың  соңында жабдықтаушылар  мен  сатып  алушылар 
арасындагы  дебиторлық  борышқа  гүгеңдеу  жүргізу  нэтижесіне 
сүйене  отырып  жасалынады  Азаматтық  кодекспң  1-бөліміндегі
154
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы және негіздері