14
3) Қордың сыйымдылығы – шығарылған өнiмiнiң 1 теңгесіне сәйкес
келетiн негiзгi өндiрiстiк қорлардың құны:
.
1
қ
с
Ф
Ф
(12)
4) Қормен жарақтану – ұйымның 1 қызметкеріне келетiн негiзгi
құралдардың шамасын сипаттайды:
,
*
ж
ж
Ч
Ф
Ф
(13)
мұндағы: Ч
ж
- қызметкерлердiң орташа саны.
Негiзгi өндiрiстiк қорларды жаңартудың формалары.
Түсу - өндiрiстiк бағдарламаның дер кезiнде орындау мақсатымен
жабдықтың сапалы өлшемін анықтауы үшін керек. Түсу процесін сандай
бағалауды енгiзу коэффициентi анықтайды:
,
соң
жаңа
түсу
Ф
Ф
К
(14)
мұндағы: Ф
жаңа
, Ф
соң.
- барлық есептi мерзiмде енгізiлетiн негiзгi өндiрiстiк
қорлардың құны.
Енгiзу коэффициенті мерзiмнiң аяғына енгізілген жаңа негiзгi
қорлардың негiзгi қорлар құрамындағы үлесін сипаттайды.
Қатардан шығу - физикалық және моральдік ескi негiзгi қорларды
алмастыру мақсатымен керек. Бұл коэффициент қатардан шығу процесінің
сандық бағасын сипаттауға мүмкiндiк бередi:
,
баст
шығ
шығу
Ф
Ф
К
(15)
мұндағы: Ф
шығ, баст
– есептi мерзiмнің басындағы және сәйкесiнше осы
мерзімде шығып қалған негiзгi өндiрiстiк қорлардың құны.
Қатардан шығудың коэффициенті мерзiмнiң басына ескiлiк, тозу,
моральдiк ескiру себепті шығып қалған негiзгi өндiрiстiк қорлардың үлесін
сипаттайды.
Негiзгi өндiрiстiк қорлардың жаңартуын жаңартуды қарқынның
коэффициентi көрсетедi:
15
.
түсу
шығу
қарқ
К
К
К
(16)
Ол қатардан шығу және енгiзудiң коэффициенттерiнiң салыстыруы
жолымен өлшенедi. Егер қатардан шығуды коэффициенті 1-ден үлкен болса,
онда жаңартуды сипат қарқынды деп есептеледі.
Негiзгi құралдардың қолдануды жақсартудың үш негiзгi әдiстерi бар:
1) Экстенсивтi жақсарту – бiр жағынан, календарлық мерзiмiне жұмыс
iстейтiн жабдықтың жұмысының уақытын үлкейтедi, ал екінші жағынан бар
барлық жабдықты құрамдағы жұмыс iстейтiн жабдықтың меншiктi салмағы
жоғарылатылған деп қарастырады.
2) Қарқынды жақсарту - уақыт бiрлiгiне жабдықты жүктеу дәрежесін
жоғарылатуды қарастырады. Бұл жұмыс iстейтiн машиналар және тетiктерді
жаңғырту есебiнен, негiзгi қорлардың құрамын өнiм өндiруді үлкейтуге
мүмкiндiк беретін олардың жұмысының ұтымды тәртiбiн анықтаудан болуы
мүмкiн. Ол жоғары өнiмдi жабдықпен жабдықтауды; технологиялық
мүмкiндiктердi кеңейтуді және оның жеке өнiмдiлiгiнiң жоғарылатуы үшін
жұмыс iстейтiн жабдықтарды жаңғыртуды бағытын; артық жабдықты
есептен шығару және орнатылмаған жабдықтың енгiзудi қарастырады.
3) Негiзгi қорлардың құрылымын жетiлдiру. Өнiм өндiрудiң үлкеюі тек
қана алдыңғы қатарлы цехтарда жүзеге асады, сондықтан негiзгi қорлардың
еншiсiн жоғарылату керек. Қосалқы өндiрiстiң негiзгi қорларының құнының
үлкеюi тек өнiмнiң қор сыйымдылығын арттырады.
Өндiрiс бәсекеге қабілетті болу үшін нарықтың талаптарына сәйкес
әртүрлi машиналармен, жабдықпен жалға алу жолымен өндiрiстiң
техникалық қайта жабдықтауды iске асырып, уақытша пайдалануға ала
алады.
Өзiн-өзi бақылауға арналған сұрақтар:
1) Кәсiпорынның экономикалық ресурстарының мәнін ашыңыз.
2) Кәсiпорын мүлiгi деген не?
3) Кәсiпорындар негiзгi және айналым капиталының аралығында
қандай айырмашылық бар?
4) Кәсiпорынның негiзгi құралдарына анықтама берiңiз, олардың
құрамын және құрылымын сипаттаңыз.
5) Кәсiпорынның негiзгi құралдарын ақшалай бағалау әдiсін ашыңыз.
6) Негiзгi
құралдардың физикалық және моралды тозуының
арасындағы айырмашылық.
7) Кәсiпорынның негiзгi құралдарының тозуыннан қалайша өтем
өндiрiп алады?
8) Амортизация деген не?
9) Сiзге амортизацияның қандай әдiстерi белгiлi?
10) Кәсiпорынның негiзгi құралдарына жеделдетiлген амортизация
әдісінің мәні не?
16
11) Өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарылатудағы амортизацияның рөлi
қандай?
3 дәріс. Ұйымның айналым қаржысы
Дәріс мақсаты: айналма қор жайлы түсінікті қалыптастыру және оны
басқаруды оқыту.
Дәріс мазмұны:
1) Ұйымның
айналым
қаржысы.
Айналым
қаржының
классификациясы.
2) Айналым қаржыны нормалау.
3) Айналым қаржыны басқару.
Ұйымның айналым құралдары. Айналым қаржының жіктелуі
Айналым қаржы (айналым капиталы) – қаржы құралдарының үздіксіз
айналуын қамтамасыз ететін айналым өндіру қорларын және қарау қорларын
құруға аванс берілетін қаражат құралдарының жиынтығы, әр өндіру циклінде
толығымен қамтамасыз етілетін және өзінің бүкіл бағасын жаңадан жасалған
өнімге аударатын өндіру қорларының бөлігі.
Айналым қаржылар өзінің қозғалысында үш сатыдан өтеді:
1) Қаржылық саты – айналым саласында дайындалатын қаражат
құралдары өндіріс қорлары айналуына өтеді. Бұл сатыда еңбек заттары
(өндіріс қорлары) және жұмыс күші алынады.
2) Өндірістік саты – өндіріс процесі. Жасалатын өндірістің бағасы
толық емес қолданылады. Өндірістік қорлар бағасының көлемімен аванс
беріледі. Қосымша төлемақыға жұмсалатын шығындар және негізгі
өндірістік қорлар бағасының ауыстырылуына аванс беріледі. Саты дайын
өнімнің шығуымен аяқталады.
3) Тауарлы (сатылымдар) сатысы – ұйым дайын өнімді жүзеге асырады
(тауарлар, қызметтер). Ал тауарлы формадан алынған құралдар қайта
қаржыландырылады. Осы сатыда болғаннан кейін аванс берілген құралдар
өнімдерді сатудан түскен пайданың бөлігі арқылы қайта жанданады.
Айналым қаржының жіктелуі:
1) Айналым саласы бойынша:
а) өндірістік айналым қорлары – тек бір ғана өндірістік циклға
қатысатын, сонымен өзінің алғашқы кейіпін жоғалтатын және өз бағасын
жаңа өнімге тасымалдайтын еңбек заттары;
ә) айналым қорлары – ұйымның дайын өнім қорларына салынған
қаржысы, жөнелтілген, бірақ ақысы әлі төленбеген тауарлар және де
кассадағы есептік қаржы. Дайын өнімді жүзеге асыру алдында жұмсалынған
каржы мердігер мен тапсырыс беруші арасындағы есептер сатысында
болатын нақты уақытты талап етеді.
1) Элементтер бойынша:
