Тозу. Тозудың түрлерi. Амортизация

 

12 

2  Тозу. Тозудың түрлерi. Амортизация 

 

Қолдану  барысында  НӨҚ  тозады.  Физикалық  тозу  кезінде  қорлардың 

тұтынушылық  құнын  жолғалтуы  болады.  Яғни  еңбек  үрдісінің  әсер  етуінен 

сонымен  бiрге  негiзгi  қорларды  қолдану  салдарынан  қорлардың  әлеуметтік 

және техникалық және экономикалық көрсеткіштері әлсірейді.      

Тозудың  дәрежесі  келесi  факторлармен  анықталады:  қолдану 

мерзiмімен; пайдалану ұзақтығымен; ортамен және тағы басқалар қолданулар 

шарттарымен;  сенiмдiлiктер  және  (сапамен)  негiзгi  құралдың  берiктiгiнiң 

қорымен;  қолдану  қарқынымен.  Негiзгi  капиталдың  құнының  орнын 

толтырулары  үшiн  ұйымның  төлем  есебiне  өнiмдердi  сатуы  немесе 

қызметтерден  кейiн  түскен  амортизациялық  төлемдерден  қалыптасатын 

амортизациялық қор қолданылады. 

Амортизация  –  негiзгi  қордың  ескi  бөлiктерін  қалпына  келтiруi  үшiн 

шығарылатын  өнiмге  өзінің  құнын  біртіндеп  ақшалай  ауыстыруы.  

Амортизацияның  негiзгi  қорлардың  тозуының  тиiстi  дәрежелерiне  сәйкес 

ақшалай  өрнегi  амортизациялық  төлем  болады.  Ол  амортизация 

нормаларынан,  негiзгi  қорлардың  теңгерімдік  құнынан  және  қойылған  жеке 

топқа байланысты  инвентарлық объекттерге ай сайын аударылады. 

Амортизация  нормасы  –  негiзгi  қорларға  жыл  сайын  амортизациялық 

төлемдердiң  сомасын  анықтауға  қойылған  пайыз.  Амортизациялық  есептеп 

шығаруларды  норманың  объективтiгi      нормативтiк  қызмет  ету  мерзiмiнен 

едәуiр дәрежеде тәуелдi болады. Егер қойылған норматив тым жоғары болса, 

онда  физикалық  тозу  процесі  негiзгi  капиталдың  құнының  дайын  өнiмге 

көшуіне  қарағанда  ертерек  болады.  Негiзгi  капиталдың  құнының  қызметтiң 

нормативтiк  мерзiмiнiң  төмендетулерi  жағдайда    тозу  дайын  өнімге  көшу 

процесінен соң болады.   

Амортизацияның есептеп шығаруының әдiстерi: 

1)  Бiрқалыпты  -  жылма-жыл  (А

жыл

) тең бөлiктермен өзгерiссiз құнның 

бiр бөлiгi өнiмге тасымалданады:  

 

                                             

,

қызм

бас

жыл

t

Ф

А



                                                       (7)

 

 

мұндағы, t 

қызм

 - негiзгi құралдың қызмет ету мерзiмi. 

Оның  артықшылығы  есептеулер  жүргізуде  және    тәжірибені  іске 

асыруда  аса  ыңғайлы  болып  саналатын  капиталдың  түзу  сызықты 

жинақталуы  болып  табылады.  Ал  бұл  әдiстiң  кемшiлiгi  –  нақты  физикалық 

және  моралдық  тозу  есепке  алынбай,  тек  негізгі  құралдардың  пайдалану 

мерзімі ғана ескеріледі.  

2)  Регрессивтiк  амортизация  әдiсi  –  негiзгi  құралдардың    қызмет  ету 

мерзiмiнiң  алғашқы  жылдарында  амортизациялық  төлемдер  сомасын 

арттыру, ал әрі қарайғы жылдарда оларды төмендету.  

a) кiшiрейетiн қалдық әдiсi: 

 

13 

 

                                                       

;

1

t

бас

л

ам

Ф

Ф

H





 

                                                 (8)

 

б) сандар қосындысының әдiсi: 

 

                                      

),

1

(

)

1

(

2













T

T

t

T

H

ам

                                           (9)

 

 

мұндағы Т – негізгі құралдың қызметін өтейтін мерзімі; 

t – амортизациялық төлемдерді орындайтын уақыт, жылдар. 

Негiзгi  қорлардың  толығырақ  қолданылуы    жаңа  өндiрiс  қуаттарына 

қажеттiктерді  енгiзуді  азайтуға  және  пайданы  дұрыс  мақсатта  қолдануына 

алып  келедi.  Негiзгi  қорларды  қолданудың  жақсаруы  физикалық  және 

моралдiк  тозудан  туатын  негiзгi  оларды  жаңарту  мерзiмдерін  қысқаруына, 

олардың  айналымдылығының  үдеуiне    әсер  етеді.  Демек,  амортизациялық 

қордың  негiзгi  есебi  -  бұл  негiзгi  өндiрiстiк  қорларының  жоғалған 

техникалық-өндiрiстiк қасиеттерiн, тұтынушы құнын қалпына келтiру. 

Амортизациялық  есептеп  шығаруларды  норманың  объективтiгi   

нормативтiк  қызмет  ету  мерзiмiне  едәуiр  дәрежеде  тәуелдi  болады.    Бұл 

әдiсте  амортизациялық  төлемдердiң  негiзгi  еншiсi  қызметтiң  алғашқы 

жылдарына  дәл  келедi және  негiзгi  өндiрiстiк  қорлардың  белсендi бөлiгiнде 

қатысты болады. Бұл әдiс, әсiресе, моралдік тозудың жоғары қарқындары бар 

салалары үшiн өте маңызды.  

 

3  Негiзгi өндiрiстiк қорлардың қолданылу көрсеткiштерi 

 

Негiзгi  құралдардың  қолдануының  тиiмдiлiгi  келесi  көрсеткiштермен 

сипатталады: 

1)  Негiзгi  өндiрiстiк  қорлардың  қолдануының  тиiмдiлiк  коэффициентi 

(тиiмдiлiктiң  көрсеткiшi)  Р

қ

,  ол  жұмыс  iстейтiн  негiзгi  қорлардың  1  теңге 

келетiн пайда шамасын көрсетедi: 

 

                                               

,

*

Ф

П

Р

қ



                                                       

 (10)

 

 

мұндағы П – пайда. 

2)  Қордың  қайтарылымы  -  негiзгi  өндiрiстiк  қорлардың  1  теңгесіне 

келетін өнiмi: 

 

                                               

,

*

Ф

В

Ф

қ



                                                        

(11)

 

мұндағы В – кіріс.