Б. С. Абдуллаева м. Е. Жумаев м. М. Султанов

 
173 
— Тағы не деп атау мүмкін? ( Тіктөртбұрыштар). 
— Неліктен қызыл түсті фигураны квадрат деп атай алмаймыз? (Барлық 
бұрыштары тік және тең емес). 
— Демек, жасыл және көк фигураларды квадраттар деп атаймыз. 
Дәптеріңе квадрат сызып, қызыл қарындашпен бояп шық. 
Мұндай тапсырмаларды орындап, оқушылар квадраттың басты 
белгілерін анықтай алсын. Квадраттың қабырғалары тең төртбұрыш болып, 
балалар енді оның оншалықты маңызды болмаған белгілері — реңі, 
материалы, өлшемдеріне де назар аударуға үйрене бастайды. 
Бастауыш математика бағдарламасында геометриялық материал үлкен 
орын иелейді. Геометриялық материалды үйренудің негізгі мақсаты 
геометриялық фигуралар (нүкте, түзу және қисық сызық, түзу сызықтың 
кесіндісі, қисық сызық, көпбұрыш, шеңбер) және олардың элементтері 
туралы, фигуралар мен элементтердің арасындағы қатынастар туралы, 
олардың кейбір бөлшектері туралы түсініктердің толық жүйесін 
құрастырудан тұрады. 
Геометриялық фигуралар туралы кеңістік елестер, геометриялық 
фигураларды сызу және өлшеу аспаптарының көмегінде және бұл 
аспаптардың көмегінсіз өлшеудің, жасаудың практикалық (көзбен шамалау, 
қолда сызу, т.б.) құрастырылады; оқушылардың сөйлеу және пікірлеуі де 
соның негізінде дамытылады. 
 
Нүкте, түзу сызық және қисық сызық, түзу сызықтың кесіндісі. 
Бірінші сыныптан бастап оқушыларда нүкте, түзу сызық және қисық 
сызық, түзу сызықтың кесендесе туралы нақты түсініктерді құрастыру керек. 
Ескере кеткен жөн, “нүкте”, “түзу сызық” ұғымдары қазіргі кезде оқытылып 
жатқан мектеп геометриясы курсының негезге ұғымдары болып табылады. 
Сондықтан “нүкте деп неге айтылады?”, “түзу сызық деп неге айтылады?” 
деген сұрақтар мағынаға ие болмай қалады. 
Қарындаш ұшының қағаздағы ізі, бордың тақтадағы ізі нүкте туралы 
елесті береді. 
Бірінші сыныптың оқушыларында түзу сызық туралы түсініктерді 
қалыптастыру олардың әртүрлі практикалық жұмыстарды орындауында кез 
болады. Мысалы, бор жағылған жіпті тартып тұрып, қойып жіберілсе, 
тақтада түзу сызықтың бір бөлігінің образы пайда болады. Оны екі бағытқа 
да жалғастыру мүмкін. 
Сызғыштың көмегінде де, басқа тәсілдермен де түзу сызық сызу мүмкін. 
Мысалы, қағазды бүктеу арқылы түзу сызықты пайда ету мүмкін, бүктеу 
сызығы түзу сызық болады. Мұнда балалар назарын мынаған аудару тиіс,  
қағазды әртүрлі бағытта бүктегенде де нәтиже бірдей болып, түзу сызықтың 
суреті пайда болады. Тақтада түзу сызықтың жағдайын өзгерту, яғни, оны 
горизонтал, вертикал және қиялап сызуға да болады. 
Жаттығуларды орындауда оқушылар түзу жәнге қисық сызықтардың 
кейбір бөлшектерімен танысады. Мысалы, балалар нүктеден сызықтар өткізу 
бойынша жаттығу алып, бір нүкте арқылы қалауынша түзу және қисық 

 
174 
сызық өткезуі мүмкін. Екі нүкте арқылы бір түзу сызық, қалауынша қисық 
сызық өткізу мүмкін деген қорытынды шығарады. 
Кесіндімен де оқушылар ес жүзінде танысады. Егер түзу сызыққа екі 
нүкте қойылса, түзу сызықтың шекарасы сол нүктелерден тұратын бөлігі 
түзу сызықтың кесіндісі  немесе қысқаша кесінді деп аталады. Кесендінің 
шекараларын сызықшамен да белгілеу мүмкін. 
Оқуышлар түзу сызықтың бейнесе тік сызықтың кесіндінің бейнесінін 
қалай ерекшелігін біліп алуы тиіс. Кесендінің соңы нүкте немесе 
штрихтармен белгіленеді. 
Қоршаған ортадан түзу сызықтыңкесіндісін  көрсетуге тиісті жаттығулар 
кесенде туралы тксеұнекте нығайтады. 
Көпбұрыштар және олардың элементтере. Балалар көпбұрыштармен әле 
мектепке дейенге болған жастарында танысады. Оқытушының міндеті 
оқушылардың геометриялық фигуралар жөніндегі білімен кеңейту, оларды 
фигураның элементтерін ажырата алуға үйрету, фигураларды сызуға үйрету, 
Фигуралардың кейбір бөлшектерімен таныстырудан тұрады. 
Ескере кеткен жөн, геометриялық фигуралардың моделдер жиынтығы 
“1-сыныпқа арналған математикадан ұсыныс материалда”, сондай-ақ, бірінші 
сыныптың оқушылары үшін математика жиынтықтарында бар. 
Геометриялық фигуралардың моделдерін оқушылардың өздері еркін жасауы 
мақсатқа сай болмақ. Фигура моделдері магнитте тақтаға фланелеграфтың 
көмегенде, кнопкалар немесе пластилинмен жабысьтырылуы мүмкін. 
Оқытушы қағаздан қырқылған түрле көріністегі, түрлі реңдегі және 
түрлі өлшемдегі үшбұрыштарды пайдаланып, балаларды үшбұрышпен 
таныстырады. Таныстыруды оқушыларға арналған әдестемелік қолданбада 
ұсынылғанындай етіп жүзеге асыру мүмкін: “Бұлар үшбұрыштар. Бұл 
фигуралар бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың бәрі “үшбұрыштар” деп 
аталады. 
Үшбұрыштың тағы бір элементі — бұрышты ажыратуда оны көрсетумен 
қатар үшбұрыштың бір бөлігін — оның бұрышын үзіп алу қажет. 
Көпбұрыштың периметер: 
а) үш буынан тұратын ашық және жабық сынық сызық сыз; 
ә) Әрбір сынық сызықтың ұзындығын өлше. 
Сынық сызықтың ұзындығын табу үшін оның әр бөлігінің ұзындығын 
өлшеп, нәтижелерін қосу керек. 
б) 4 және 5 буынды сынық сызықтар сызып, олардың ұзындықтарын 
өлше. 
Жазықтықтың жабық сынық сызықпен шектелген бөлігі көпбұрыш деп 
аталады. в) бір көпбұрыш сызып, оны әрептермен белгілі; 
г) көпбұрыш қабырғаларының ұзындықтарының жиынтығын есепте. 
Көпбұрыш жақтарының ұзындықтарының жиынтығы оның периметрі 
деп аталады. 
а) төртбұрыш сыз және олардың қабырғаларын өлше; 
ә) сол төртбұрыштардың периметрін есепте; 

 
175 
Көпбұрыштың қабырғасының ұзындығы, әдетте, кіші әріппен, 
периметрін Р әрпімен белгіленеде. Мысалы, үшбұрыштың периметрін 
Р=a+b+c сияқты жазу мүмкін. 
а) Үшбұрыш, төртбұрыш, бесбұрыш, алтыбұрыш сызып, ұштары мен 
қабырғаларын әріптермін белгіле және қабырғаларын өлшеп, периметрлерін 
есепте. 
Тіктөртбұрыш және квадраттың периметрі 
Төртбұрыштар түрлі көрінесте болады: 
Барлық бұрыштары тік болған төртбұрыш тіктөртбұрыш деп 
аталады.А,В,С,D нүктелері АВСD тіктөртбұрыштың ұштары, АВ, ВС, СD, 
AD кесінділері оның қабырғалары. АВ мен СD және АD мен ВС қарама-
қарсы қабырғалары, АВ және ВС (немесе АВ және АD) қабырғалар көрші 
қабырғалар деп атадлады. ВС және СD (немесе AD және CD) қабырғалары да 
көрші қабырғалар саналады. 
1. Қабырғалардың ұзындығы 4 см және 5 см болған тіктөртбұрышты сыз. 
Көрші қабырғалардың қосындысы мен периметрін есепте. 
2. Қабырғаның ұзындығы: а) 3 см; ә) 4 см болған квадрат сыз. 
Периметрін есепте.  
3. Квадраттың қабырға ұзындығы: а) 5 см; ә) 10 см; б) 10 см; в) 12 см; г) 
15 болса, оның периметрін тап. 
4.Тіктөртбұрыштың қабырғаларының ұзындығы: 
а) 30 см және 20 см; 
ә) 5 см және 10 см;  
в) 6 см және 8 см болса, оның периметрін есепте. 
5. а+b – тікбұрыш көрші қабырғаларының қосындысы, P=2*(a+b)-
периметрі. 
Тіктөртбұрыштың периметрі оның көрші қабырғаларының 
ұзындықтарының қосындысынан екі есе үлкен. 
Мысалы, қабарғалардың ұзындықтары 3 см және 5 см болғанда 
тіктөртбұрыштың периметрі 
P=2(3+5)=2*8=16(см) 
немесе P=2*3+2*5=6+10=16(см) сияқты есептледі. 
3+5=8 (см) – тіктөртбұрыш көрші қабырғаларының ұзындығының 
қосындысы, P=2*8=16(см) – оның периметрі. 
6. Тіктөртбұрыш көрші қабырғалары ұзындықтарының қосындысы 19 
см. Сол тіктөртбұрыштың периметрін тап.  
7. Тіктөртбұрыштың периметрі 64 см, бір қабырғасы екеншісінен 3 есе 
ұзын. Оның қабырғаларын тап. 
8. Тіктөртбұрыштың периметрі 36 см, бір қабырғасы екеншісінен 2 есе 
қысқа. Оның қабырғаларын тап. 
9. Тіктөртбұрыштың бір қабырғасының ұзындығы 10 см. Ал екеншісі 
одан 5 есе ұзын. Оның периметрін тап. 
10. Қабырғасының ұзындығы 4 см болған квадраттың жанына тағы 
сондай 2 квадрат қой. Пайда болған тіктөртбұрыштың периметрін есепте.