Еуропалық экономикалық комиссия экологиялық саясат жөнінддегі комитет

 2 
Тарау: Құқық сақтау жəне құқық қолдану тетіктері 
 
57 
 
 
2.1 Ендірме: Тұрақты даму жөніндей Қазақстандық бизнес-кеңес (ТДҚБК) 
 
ОДБҚК  өндірістік  кəсіпорындар,  ҚОҚМ,жəне  донорлар  қауымдастығының  бірлескен  бастамасы 
нəтижесінде  құрылды.  Өнеркəсіп  өкілдерінің  қатарына  Евразиялық  өндіріс  ассоцияциясы,  Қазмұнайгаз, 
Қазцинк,  Ақтөбедегі  хром  қоспалары  заводы,  Қазақмыс,  Соколов-Сарыбай  тау-кен  байыту  комбинаты, 
Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг, АЭС Екібастұз, Тенгизшевройл жəне «Қазақстан алюминийі» кіреді. 
Бұл кеңестің қызметі экологиялық заңдылықты дамытып оны іске асыру, сондай-ақ, сəйкес жаң жобалары, 
заң күші бар актілер жəне саяси құжаттарға байланысты талдау өткізіп, кері байланысты қамтамасыз ету 
2003–2006  жж.ОДҚБК  елдің  экологиялық  заңдарының  сақталу  проблемасы  жөнінде  бірнеше  семинар 
ұйымдастырды.  ОДҚБК  Экологиялық  Кодексті  жасап-жетілдіруде  белсенді  рөл  атқарды. 2007 жылғы 
наурызда  ҚР  Үкіметі  мен  іскер  топтар  ҚОҚМ  мен  тұрақты  даму  жөніндегі  Ұлттық  Кеңестің  (ТДҰК) 
қолдауымен  ұйымдастырылған  бизнес-форумда  бас  қосты.  Мұның  өзі  жасампаз  диалог  үшін  жəне 
тəжірибе алмасу үшін тұғырнама мен бастама болды. ОДҚКБ сондай-ақ өзінің мүшелері үшін оқу-үйретуді 
ұйымдастырады  жəне  ұлттық  жəне  халықаралық  деңгейлерде  бірлескен  жұмысқа  əрқашан  қолдау 
көрсетеді.   
 
Экологиялық мониторинг жəне кəсіпорындардың есеп беруі  
 
Экологиялық  өзіндік  мониторинг  пен  кəсіпорындардың  есеп  беруі  ірі  өнеркəсіптік 
кəсіпорындарда  бұрыннан  бері  қалыптасқан.  Мониторинг  бағдарламаларының  көпшілігі 
осыдан 3-5 жыл  бұрын  қолға  алынса  да,  байырғы  кəсіпорындардың  кейбірінде  ондай 
бағдарлама 1970-ші жылдардың  ортасынан  бері  бар. Экологиялық  кодекстің қабылдануымен, 
өзіндік мониторингтың заңдық негізі қалыптасты. Оған халықаралық іс-тəжірибенің көптеген 
элементтері,  мəселен,  ірі  кəсіпорындар  үшін,  ШжоК  жəне  тек  таза  өндіріспен  айналысатын 
кəсіпорындар үшін түрлендірілген мониторинг ауқымы енгізілді. Мұның сыртында, əкімшілік 
жəне  Қылмыстық  кодекстерінде  бұрмалаушылық  пен  салақтықты  азайтуға  бағытталған 
ережелер бар.  
 
Реттелетін  қауымдастық(іс  жүзінде  ең  ірі  кəсіпорындар)  барлық  орталар  үшін  мониторингтің 
жекелеген  бағдарламаларын  қалыптастыру  жəне  оларды  құзырлы  органдардың  бекітілуіне 
тапсыруға  жауапты.  Кəсіпорындар  осы  бағдарламаларды  іске  асыруға  жауапкершілікті  (жəне 
шығындарды)  көтереді.  Сондай-ақ  керекті  білім  мен  тəжірибе,  құрал-жабдық  пен 
сараптамалық құралдарды қамтамасыз етуі міндетті. Кейбір ретте мұндай қызмет мердігерлік 
негізінде іске асады.  
 
Өзіндік  мониторингтің  нəтижелері тұрақты(статистикалық)  есептер  түрінде  жəне  де,  төтенше 
жағдай  немесе  апат  бола  қалған  жағдайда  шұғыл  түрде  құзырлы  орындарға  тапсырылып 
отырады.  Кəсіпорындар  ауа,  су  жəне  зиянды(улы)  қалдықтар  жөнінде  үлгі  бойынша 
статистикалық  есеп  беріп  отырулары  қажет.  Олардың  өзі  кеңес  заманынан  қалған  есеп 
үлгілеріне негізделген. Ауаның тазалығын қорғау жөніндегі есеп статистика (санақ) агенттігіне 
жолданады.  Су  туралы  есеп  бассейндерді  басқару  құзыры  бар  ұйымдарға  да  ұсынылады. 
Кəсіпорындардың  статистикалық  есеп  беру  міндеттілігі  толық  жария  етуге  жатпайды  жəне 
жұртшылық  осы  турасында  тек  жалпылама  мəліметтермен  таныса  алады.  барлық  іскер 
адамдар(тіпті  ең  ұсақтары  да)  осындай  есептерді  дайындап,  оларды  ҚОҚАБ-ның  бекітуін 
сұрауы  керек  жəне  оларды  салық  төлеу  жөніндегі  тоқсандық  есептермен  қоса,  салық 
органдарына жолдауы қажет.  
 
Экологиялық  Кодекс  кəсіпорындардың  мониторингын  жетілдіруге  себеп  болса  да  мұндай 
жүйенің  тиімділігіне  бірқатар  проблемалар  кедергі  болып  отыр.  Реттеу  шеңберіндегі  кейбір 
тұстар, оның ішінде негізгі ұғымдардың көмескі анықтамасы мен 2-ші сатыдағы заңдылықтың 
дамымауы  сияқты  түйткілдер  шешімін  таппай  қалуда.  Əдетте  құзырлы  орындар 
кəсіпорындардан  келетін  шығынды  немесе  пайданы  есепке  алмай,  барынша  көп  өлшемдер 
бойынша  мониторинг  жүргізуін  қажет  деп  санайды.  Есеп  берудің  өзі  тармақталып  кеткен, 
күрделі  сипатта  болып  отыр.  осы  екі  арада  құзырлы  органдарда  жиналған  деректерді 
бақылауға  алып,  немесе  сұрыптап  отыратындай  тиісті  құралдар  болмай  отыр.  деректердің 
сапасы  да  күдік  тудырады  немесе  мемлекеттік  сараптаушы  зертханалар  мен  кəсіпорындар 
зертханалары жүргізген өлшем-пішімдер арасында айырмашылық болатын кездері ұшырасып 
жатады.  Мұндай  олқылық  өлшемдердің  сапасы  нашар  болуы  жəне  деректерді  бұрмалаудан 

58
 
 
 
 
I Бөлім: Саясат жасау, жоспарлау жəне жүзеге асыру 
 
 
шығып отырған көрінеді. Зертханалық талдаулар сапасының проблемасы қарама-қайшылыққа 
себеп болып, кей ретте мəселе соттарда шешілетін жағдайға алып келетіні сирек емес.  
 
2.3 Сурет:  Экологиялық өзіндік есептілік аясындағы ақпарат ағындары 
 
Дерек көзі: ЭЫДҰ, 2004, жаңартылған 2007. 
 
Тексерулер 
 
Мемлекеттік органдар жүргізіп отыратын тексерулер сəйкестікті қамтамасыз етудің кез-келген 
бағдарламасының  негізі  болып  саналады.  Сəйкестік  мониторингтің  бұл  түрі  аса  зəру  жəне 
дəлме-дəл  мағлұматтар  алуға  көмектеседі.  Қазақстанда  тексерулер  тəртібі 2007-жылғы 
экологиялық  кодекс  пен 2006-жылғы 31-ші  қаңтардағы  №124-ші,  Жеке  кəсіпкерлік  туралы 
заңмен реттеледі. Бұл осы жүйені барынша ашық ете түседі жəне жемқорлықтың алдын алуға 
көмектеседі.  Заңдылық  шеңберлері  инспекторларға  бірқатар  өкілеттіктер  береді.  Дегенмен 
олар  сəйкессіздіктің  барлық  түрлерін  анықтау  үшін  жеткіліксіз.(мəселен,  жоспарланған 
тексерулер  жылына  бір  нысанды  ғана  тексерумен  шектеледі.  Жұртшылықтың,  БАҚқоғамдық 
айыптаушылардың,  облыстық  билік  өкілдерінің  немесе  Парламент  мүшелерінің  өтініштері 
бойынша бұдан басқа да арнаулы тексерулер жүргізілуі мүмкін.  
 
Жыл  сайын  жəне  жарты  жыл  сайын  өткізілетін  тексерудің  кестесі  жасалады.  Ең  ірі 
кəсіпорындар  жыл  сайын,  ШжОК  орта  есеппен 2-3 жылда  бір  мəрте  тексеруге  ұшырайды. 
2006-шы  жылы барлығы 15 000 тексеру өткен. Тексерілетін  орынды  белгілеуді  облыстық  бас 
инспектор  мақұлдауы  жəне  ол  тексеру  алдын-ала  БП-да  тіркелуі  шарт.  Инспекторлар  белгілі 
бір  орынды  тексермес бұрын ұзақ  уақыт рəсімдеуден өтеді: кейбір  деректерге қарағанда,  бұл 
процедура жұмыс уақытының 10 пайызын алады.  
 
Тексерулер кешенді түрде жүргізіледі немесе тек бір ортаның ғана ахуалы тексерілуі мүмкін. 
Кешенді тексеріс ең көп тарағаны. Инспекторлар тексерілер орынға бармас бұрын, сəйкестіктің 
бұрынғы  жағдайы  мен  барлық  рұқсат  қағаздары  жөнінде  шолу  жасап  алады.  Тексерілетін 
учаске  немесе  орын  туралы  жеке  бақылау  ақпартізімін  (ведомость)  жасау  да  инспектордың 
мойнында. Реттелетін қауымдастық учаскенің тексерілетіні турасында 10 күн бұрын хабардар 
болады.  Кейбір  сарапшылардың  əсіресе,  ҮЕҰ  өкілдерінің  пікірі  бойынша  көптеген 
кəсіпорындар  осы  уақытты  өздерінің  заңға  қайшы  əрекеттерін  жасыру  үшін  пайдаланады. 
ҚОҚМ 
АШМ су қорлары жөніндегі 
комитеті  
Статистика Агенттігі 
Су қорларының Балқаш-Алакөл 
бойынша Департаменті 
ҚОҚАБ-лары 
Облыстық су қоймалары 
бөлімдері  
ҚОҚАБ 
2 TP Ауа  
2 TP Су 
3 зиянды 
қалдықтар  
Кəсіпорындардың өзіндік мониторингі  
Бекіту 
Деректерлді ұсыну 
Жалпылама деректерді ұсыну