51
Өндірісті басқару қатынасы сипаты бойынша мыналарға бөлінеді:
- тұлғалар арасында;
- жүйелер арасында;
- аралас.
Басқару қатынасы мыналарға бөлінеді:
а) салалық, яғни бір саланың шегіндегі қатынас;
э) территориялық, яғни бір аймақтың шегіндегі қатынас;
б) салааралық, яғни əр түрлі салалардағы үйымдардың арасын-
дағы қатынас;
в) аймақаралық, яғни əр түрлі аймактардағы үйымдардың
арасындағы қатынас;
г) территориялық-салалық.
Басқару қатынасын ұйымдық байланыстардың саны бойынша жай жəне
күрделі деп белуге болады.
Басқару ғылымының мазмұны
Өндірісті басқару процесінде адамдардың мақсатты қызме-тінің формалары
мен əдістерін, міндетті істерін (функцияларын), принциптерін эзірлеу, заңдар
мен заңцылықтарды анықтау басқару ғылымының мазмүны болып табылады.
Өндірісті басқару ғылымының міндеті - өндірісті басқару қатынастарының
тетіктерін түсіндіру жэне нақты міндетті тиімді шешудің жолдары мен
амалдарын іс жүзінде табуға жэрдемдесу.
Өндірісті басқару теориясы - кешенді білім жүйесі. Ол мына бөлімдерге
бөлінеді:
• Өндірісті басқарудың əдістемелік негіздері. Мұнда бас-қарудың мəні,
оның мазмүны, басқарудың заңдылықтары мен принциптері ашып
көрсетіледі.
• Өндірістің басқару жүйесі туралы ілім. Бүл бөлімде басқару жүйесінің
үйымдастыру формалары, басқару функциясы мен қүрылымы,
басқарудың əр түрлі дең-гейлерін үштастыру сөз болады.
• Ықпал етудің түтқалары мен қүралдарының жиынтығы ретінде басқару
эдістері мен тетіктері туралы ілім. Мүн-да басқарудың элеуметтік-
психологиялық, үйымдасты-рушылық-басқарушылық экономикалық
тетіктері, олар-дың жиынтыгы жэне ықпалдасуы карастырылады.
• Басқару процестері, олардың ерекшеліктері, басқару про-цесінің
динамикасы, эдістері туралы ілім; басқару про-цесінің синтезі секілді
ақпаратпен қамтамасыз ету жэне шешім.
• Басқарудың сапасы мен тиімділігі туралы ілім. Мүнда басқарудың стилі
мен мэдениеті, басқару өнері, сондай-ақ тиімділікті бағалау мен оны
арттырудың жолдары сөз болады.
Өндірісті басқару гылымы теориясының даму негізін қүрайтын іс-
тэжірибенің талап етуі аркылы пайда болады.
Өндірісті басқару теориясының мазмүны объектілер арқылы анықталады.
52
Басқару - бүл ғылым мен онер, онда объективтілік пен даралық
(индивидуальность) үштастырылады.
Түтастай алғанда XX ғасырдағы баскару туралы ғылымның дамуын шартты
түрде мына кезендерге белуге болады:
- 50-ші жылдары - таза баскарушылық шешімдер кезеңі;
- 60-ші жылдары - фирма ішіндегі үзақ мерзімді жоспарлау;
- 70-ші жылдары - стратегиялық жоспарлау;
- 80-ші жылдары - стратегиялық менеджмент;
90-ші жылдары - стратегиялық процестерді зерттеуге көшкен басқару ғылымы дамуының жаңа кезеңі туды.
Басқару ғылымы əдістерінің жиынтығы
Кез келген ғылым секілді басқару ғылымының өз мазмүны, теориясы жэне
эдістемесі болады.
Əдістеменің міндеті - осы саладағы білімнің өмір күбылыстарын
(қолданысын, корінісін) зерделеу мен қорытындылау-дың эр түрлі қүралдары
мен тэсілдерінің жүйесін жасау болып табылады.
Басқару теориясы мен іс-тəжірибесінде көптеген эдістемелер қолданылады,
оған жататындар:
- Диалектикалық эдістеме. Басқару ісінде барлық диалек-тикалық заңдар
мен категориялардың өз орындары бар.
- Нақты-тарихи тэсілдеме - ондірісті басқару мэселелерін ғылыми
түрғыдан эзірлеуге қойылатын міндетті талап.
- Кешенді тəсілдеме - басқару бойынша үсыныстарды тиімді зерделеу жэне
эзірлеу шарттарының бірі.
- Аспектілік тəсілдеме - басқару қатынастарының бір қы-рын, бір
ерекшелігін зерттеу. (Аспектілер: саяси-эконо-микалық, элеуметтік,
философиялық жəне т.б.).
- Жүйслі тэсілдеме - ол баскарушы жүйені жэне басқа-рылушы жүйені
өзара байланыстыруға мүмкіндік береді. Жүйелі гэсілдемені жүзеге
асырудың шарты - жүйелі талдаудың эдістемесі болып табылады. Жүйелі
талдау басқарудың үйымдастырушылык қүрылымын жобалау-дың
əдістемелік негізінің бірі ретінде қызмет етеді.
- Үлгілеу (моделирование) - басқару ғылымының тиімді эдістемесі. Ол
басқарылатын объектіні немесе субъектіні басқарудың үлгілерін жасауга
негізделген. Ал, үлгілер оз кезегінде объектілердің немесе субъектілердің
ерекше-ліктерін танып-білуді жеңілдетеді.
Эксперимент эдістемелері. элеуметтік əдістемелер, мотивация эдістемелері
жəне т.б.
3.3
БАСҚАРУ ҒЫАЫМЫНЫҢ
эволюциясы
Басқару туралы идеялардың пайда болуы
Басқару туралы идеяның тамыры тереңде жатыр. Клод Ст. кіші-Джорждың
(басқару саласының американдық теоретигі) «Басқару ойларының тарихы»
атты кітабындағы «Басқару континуумы» тарауында біздің дэуірге дейінгі 5000
53
ж. бастап ме-неджменттің дамуы суреттелген. Ол туралы бірқатар мэліметтер
(қысқартылып алынды) төмендегідей.
Менеджмент теориясының одан эрі дамуы ғылыми менеджмент жасалған
XX ғасырдың басында жалғасын тапты. Дамудың бүл кезеңінде көптеген
ғылыми бағыттар пайда болды. Бүл багыттардың көрнекті өкілдері: Фредерик
У. Тейлор, Анри Файоль, Мэри Р. Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь
Ансофф, Майкл Портер жэне т.б.
Жыддары
Жеке тұлға немесе этникалық
топ
Менеджменттің дамуына қосқан негізгі үлестері
Біздің дэуірге дейінгі
5000 ж.
Щумерлер
Жазу; фактілерді тіркеу
4000
Мысырлықтар
Жоспарлаудың, ұйымдастырудың жэне бақылаудын керек
екендігін мойындайды
2600
Мысырлықтар
Баскаруды орталықсыздандыру
1100
Қытайлар
Ұйымдастырудын, жоспарлаудың, бас-шылыктын
жэнс
бакылаудың кажет-тілігін мойындайды
400
Сократ
Менеджмент эмбебаптығының (универсальности менеджмента)
принциптеріи калыптастырады
900
Əл-Фараби
Басшылыкка талап қояды
1832
Чарльз Баббедж
Ғылыми тəсілдемеге ерекше мэн бе-реді; мамаидандырудың
айрыкша ма-ңыздылығын мойьшдайды; еңбекті белу; еңбек
қозғалысы мен уақыт шығынын зерттеу; өзіндік құндарды
есептеу
Басқару ғылымының эволюциясын дəлірек эрі терең тұсіну үшін басқару
ойларының негізгі даму бағыттары туралы нақты үғымға ие болу керек.
«Ғылыми менеджмент» мектебі
«Классикалық» («ғылыми менеджерлеу мектебі») кез келген ұйымды
басқаруға жарайтын басқару принциптерін эзірлеуге үмтылды.
Бүл мектеп ең алдымен Ф.Тейлордың есімімен байланыс-тырылып аталады
(XX ғ. басында). Оның негізгі теориялық ережелері «Управление фабрикой»
(1903 ж.); «Принципы научного управления» (1911 г.); «Показания перед
специальной комиссией конгресса» (1912 ж.) еңбектерінде баяндалған.
Ол еңбек өнімділігін арттыру кожайынға да, жүмысшыға да мол өнім
экеледі деп үйғарған. Бү_л үшін оның да, басқалардың да санасын ояту, яғни
олардың психикаларына теңкеріс жасау қажет.
Фредерик Уинслоу Тейлор (20.03.1856 - 21.03.1915 жж.), көрнекті
өнертапқыш, ол өз өмірінде 100-ден аса патент алған. Ол басқару гылымының
Достарыңызбен бөлісу: |
