180
қимыл баяулығын немесе қатар басқарылуы қиындықтары кейде дайындық
артикуляциясы жаттығуларының тұтас жүйесін пайдалануға, өзіндік артикуляциялық
гимнастикаға сүйенуге мәжбүр етеді.
Екінші тәсіл – құралдардың шпатель, зондлар немесе саусақтың көмегімен
сөйлеу органдарына механикалық ықпал жасауды көздейді. Бұл жағдайда белгілі бір
бастапқы артикуляция пайдаланылады, соның негізінде сөйлеу органдары
механикалық жолмен баяу түрде қажетті қалыппен қозғалысқа келтіреді. Сөйлеу
органдарының белгілі бір қалпымен немесс қимылымен байланысты генетикалық
тітіркендіргіштермен бірлесе отырып ми қабатындағы іздер жүйесі түрінде бекиді.
Бұның өзі қажетті артикуляцияны кейіңірек еркін және белсенді айту алғы шарт болып
табылады. Таза күйіндегі осы тәсілге тән нәрсе – механикалық әсердің нәтижесінде
алынатын артикуляция бастапқы кезде баланың талабына сай келмеуі мүмкін.
Мәселен, Қ дыбысының айтылуын механикалық тәсілмен түзету кезінде оған та-та-та
буындарын айту ұсынылады және осы кезде тілдің алдын белгілі шпательмен басып
қойылады. Та буының ұмытпаған бала оны – тя түрінде, ал шпательмен тілді ақырын
жылжытып итерген жағдайда – кя, сосын – ка түрінде бастайды.
Үшінші – аралас тәсіл – бұл тәсіл бойынша сөйлеу тілі механикалық ықпал
жасаудың мақсаты – еліктеу және ауызша түсіндіру арқылы қажетті артикуляцияны
мейлінше толық және дәл айтуға көмектесу. Бұған баланың қажетті артикуляцияны
еркін меңгере алмаған жағдайда төменгі тіс й сигматизмін түзету, тілдің ұшын
астыңғы тістің артқы жағына түсіріп ұстап тұру үшін зонд пайдалану мысал бола
алады. Аталған тәсілдердің бәрінде де дыбыстардың артикуляциялық тегістігін ескеру
қажет немесе мүкіс дыбысты түзеткенде оның тектестерінің дұрыс айтылуына сүйену
керек. Мысалы: үнді дауыссыздарға еліктеу арқылы түзеткенде сәйкес ұяң дауыстыға
сүйенген пайдалы. Егер қос еріңді ұяң дыбысы қалыптасқан болса ол тіс-тіс қатысында
айтылатын Д дыбысын меңгеруге көмектеседі. Ал д – дыбысын меңгеру осы әдіспен
немесе механикалық жолмен тіл – таңдай түбі қатысында айтылатын г – дыбысын
қалыптастыру негіз болады. Көптеген жағдайда дыбыс туыстығын екі бағытта
пайдалануға болады. Мысалы, ш дыбысы дұрыс айтылса, ол артикуляциясы тілдің
сәйкес жолымен сипатталатын р дыбысын қалыптастыруға негіз болады. Керісінше р
дыбысы да ш дыбысын қалыптастыруға өте қолайлы.
Дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру үшін жаттығу материалын таңдаған кезде
фонетикалық, талаптарды еске алу, айту қиындықтарын сатылап арттыруды сақтау
керек. Сонымен қатар сөздік материалдарының (сөз, сөз тіркесі) мәні балаға түсіну
мүмкіндігінше күнделікті алынуға тиіс. Қарапайым жаттығулардан барынша күрделі
сөйлеу қызметіне біртіндеп көшу өте маңызды. Мысалы: - логопед ілесе қарапайым
буындар мен сөздерді қайталаудан бастап, дауыстап оқуға, заттарды атауға, суреттер
бойымен суреттерден бейнеленген қарапайым көріністерді сипаттауға, есептерге,
өлеңді, жұмбақты, мақал мен мәтелді, жаңылтпашты тиісті дыбысты қатыстырып
жатқа айтуға, одан әрі сұрақтарға толымды жауап беруге, суреттер сериясын әңгімелеп
беруге, ақырында еркін әңгімелесуге ұмтылу керек. Алайда есте болатын жай – түрлі
дыбыстардың айтылу кемшілігін түзету қиындығының дәрежесі көбінесе бұл
кемшіліктердің сипатына және бағытына, ерекшелігіне байланысты. Сондықтан
дыбысты түзету ретін анықтағанда тілдің фонетикалық қалпын сипаттайтын
181
мәліметтерге алдын-ала арнаулы сынақтарға сүйену керек, олар кемшіліктердің
түзетуге икемділік дәрежесін білугекөмектеседі.
Екі немесе одан да көп дыбыстармен жұмыс істеуді жоспарлаған кезде екі түрлі
талапты сақтау керек.
1-ден – мұндай жұмыс үшін сөйлеу органдарының құрылысындағы қарама-қарсы
дыбыстарды алу тиіспіз. Бұл интерференция туғызуға , дыбыстарды айтуға қажетті
қимылдардың өзара ықпалының біржақты тиюіне соқтыру мүмкін. Мысалы, с
дыбысының қайталап айтылуын түзету кезінде онымен бір мезгілде қысқа у түрінде
айтылатын л дыбысын бір қалпын ортасында қатыстырып, екіншісін түзеткенде мүлде
қарама-қарсы қалпы пайда болады.(үшкірленіп азу тіспен арадағы бүйір саңылауы).
2-ден – әсіресе айтылуы алғашқы кезде үлкен энергия шығындауды қажет ететін
дыбыстармен бір мезгілде жұмыс істеуден аулақ болу керек. Мысалы, тыныс
органдарына елеулі түрде түзететін ш және р дыбыстарымен қатар жұмыс істеу тез
шаршатуы мидың тыныс алуды басқаратын орталығы уақытша талдыркы мүмкін.
Бұлай шаршаудың белгісі беттің қуаруы, жеңіл бас айналу, лоқсу сезімі. Жоғарыда
дыбыстарды қалыптастыруды сиапттағанда кейде аранулы артикуляциялық
гимнастика керек екенің айттық. Бұндай гимнастика дыбыстардың дұрыс айтылуына
қажетті сөйлеу қимылдарын қалыптастыратын жеке жаттығулар енгізіледі. Алайда
дыбыстардың түрлі тобын қамтитын күрделі тіл кемшілігі жағдайында. Ол сөйлеу
маторикасының жалпы жеткіліксіздігіне байланысты болса артикуляциялық
гимнастикаға келтірілген программа бойынша жүргізіліп сөйлеу аппаратының түрлі
бұлшық ет топтары қызметіне әсер етуі тиіс. Қойылған дыбысты ұқсас дыбыстардын
ажырату кезеңіндегі логопедиялық жұмыс дыбысты дұрыс машықтандыру
кезеңіндегідей жүйемен жүргізіледі.
Тіл кемшіліктерін түзетуге арналған логопедтің жұмыс тиімдігінің қажетті
шартты – оның сенімді жабдықталуы. Жабдықтар ең кем дегенде мыналарды қамтиды.
1. Тәрбиеленуші мен логопедтің бетін қатар көре алатын үлкен айна.
2 .Шпательдер мен зондлар, тазалық құралдары.
3. Сөзді жазып қайталайтын магнитафон.
4. Тыныс алуды қажет ететін дамытуға қажетті ойыншықтар, альбом мен құралдар.
5. Дыбыс айтылуын зерттеуге қажетті суреті бар альбом.
6. Түрлі дыбыс топтарына қажетті сөйлеу материалдарымен жұмыс істеу үшін
суреттер лото.
7.Түрлі дыбыстың айтылуын бекітуге қажетті тілдің материалы бар кітап құрал.
Сөйлесуді көзбен бақылау (фиброскоп «Двин») немесе сөйлеу органдарына
механикалық әсер етуге арналған түрлі приборлар мен құралдар шыққан сайын
жабдықтар жиынтығына өтуге тиіс. Нақты дыбыстардың айтылу кемшіліктерін түзету
тәсілдерін сипаттауға көшпестен бұрын бұл кемшіліктердің ішінде дыбыстың
өзгеруінен туатындары, сонымен қатар бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстырудан
пайда болатындары бар екенін атап көрсету керек. Кемшіліктердің алғашқы –
антропофоникалық, соңғысы – фонологиялық деп аталады.
Антропофоникалық кемшіліктің үлгісі р дыбысын тамақпен айту немес с
дыбысын тіске қысып айту бола алады. Фоологиялық кемшіліктің мысалы ш орнына с
алмастыру («ескі-ешкі, роза-лоза»), сонымен қатар фонологиялық кемшілік аралас
