173
Әбдірахманға бірнеше ӛлең арнаған. «Я, кұдай, бере кӛр...», «Алланың
рахматын...», «Тілім саған айтайын...» ӛлеңдері айықпас дертке шалдыққан
ұлына тағат таппай қиналғанда хат түрінде жазылған. Ӛлең ӛзегінде әкенің
үміт, қайғы, зар үні қатар ӛріледі. Ал, «Кешегі ӛткен ер Әбіш...», «Тұла
бойың ұят-ар едің...», «Талаптың мініп тұлпарын...», «Арғы атасы қажы
еді...», «Жиырма жеті жасында...», «Орынсызды айтпаған...», «Бермеген
құлға, қайтесің...» сияқты ӛлеңдері ӛмірден ерте үзілген сүйікті ұлының қаза-
сына айтылған әке азасы, жоқтау ӛлеңдері деуге болады. Әбдірахманға ар-
налған бұл ӛлеңдердің мағыналық ауқымы жоқтау ӛлеңдерінен әлдеқайда
кең.
Автор ӛлеңде ӛз баласы дүниеден ӛткен сәттегі ауыр қайғысын,
күйінішін ғана жеткізіп қоймайды, адам бойындағы асыл қасиеттерді
барынша жарқырата кӛрсетеді. Білімге құштар, талапты
жастың ерте қиылып,
жарқын істердің, халық игілігіне қажет дүниелердің ӛліп бара жатқанын
күйіне жырлайды. Ақын Әбдірахман бойынан «толық адам» қалпына сиятын
барлық қасиеттерді кӛреді.
Адам барлық қасиетімен кемел, толық болуы үшін
«қайрат», «ақыл», «жүрек» бірлігінің болуы шарт деп түсіндіреді.
Әбдірахманның «жүрегі жылы», «бойы құрыш», «туысы жаннан бӛлек-ті»,
«ғылымға кӛңілі зерек-ті» дей отырып, ақын Әбіштің бар қасиетімен кемел
екендігін танытады. Әбдірахман тұлғасының кең ашылуы, ақынның ішкі
толғанысы мен қайғы қасіретінің терең екендігін айқындай түседі.
Абай Құнанбайұлының «Талаптың мініп тұлпарын» ӛлеңі Әбдірахман
қазасына арналған ӛлеңдер топтамасына жатады. Автор ӛлеңде ӛз баласы
дүниеден ӛткен сәттегі ауыр қайғысын, күйінішін ғана жеткізіп қоймайды,
адам бойындағы асыл қасиеттерді барынша айқын кӛрсетеді. Білім жолын-
дағы жастың жетекшісі – талап. Талапты жастың еңбекқорлығы қажыр-
қайраттың беріктігінде болса, адами қасиеттері әділетті сүюінен, ақыл,
парасатының кемелдігінен деген ой қорытындысына жетелейді. Ақын
Әбдірахман бойынан «толық адам» қалпына жататын барлық қасиеттерді
кӛрсетеді. Адам барлық қасиетімен кемел, толық болуы үшін «қайрат»,
«ақыл», «жүрек» бірлігінің болуы шарт деп түсіндіреді. Әбдірахманның
«жалғандыққа ермеуі», «кӛкірегін кермеуі» жүректегі иманның бекемдігінде
деген түсінік тудырады. Ақын Әбіштің бар қасиетімен кемел екендігін
танытады. Әбдірахман тұлғасының кең ашылуы, ақынның ішкі толғанысы
мен қайғы қасіретінің терең екендігін айқындай түседі.
Абайдың 1889 жылы жазылған «Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек»
ӛлеңіндегі ой он жетінші қара сӛзімен мазмұндас.
«Қайрат, ақыл, жүрек
үшеуі айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті»
деп ақын үш қасиетті
ерекшелей отырып ӛзіндік болмысын ашады. Әр қайсысының ӛзіндік
қасиеттері бар. Мысалы ақылдың нұрлы болуы, қайраттың ыстық болуы,
жүректің жылы болуы «толық адам» болудың кепілі. «Жеке-жеке біреуі
жарытпайды», үш қасиеттің Абай айтқан нұсқасы кісіде қатар болуы
кемелдікке жеткізеді. Абай «Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек» дей отырып,
адамға шыдамдылықты, сабырлқты дарытатын қайрат және ыстық жүрек
бірігіп тұтасқанда ғана ғылымға қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды.
174
Алғашқы шумағы қара ӛлең ұйқасымен, кейінгі екеуі кезекті ұйқаспен
жазылған үш шумақты шағын ӛлеңде терең мағына, философиялық тұжырым
бар. Абай «толық адам» ілімін «Ғылым таппай мақтанба» сияқты білім,
ғылым тақырыбындағы шығармаларында және Әбдрахманға арналған
ӛлеңдерінде толықтыра түскен.
Мектеп бағдарламасында Абайдың махаббат лирикасынан бірнеше
шығарма қамтылған. «Махаббатсыз дүние бос, Хайуанға оны қосыңдар»
дегеніндей ақын махаббат тақырыбын тың ӛрнекпен, кӛркем айшықпен,
ӛзгеше мағына бере жырлаған. Абайдың махаббат лирикасының жаңалығы
мол. Ақын ӛлеңдерінде қазақ аруының кӛркем бейнесін, образын сомдайды.
«Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Білектей арқасында ӛрген бұрым»
ӛлеңдерінде қазақ қызының кӛркем портретін, сын-сипатын, болмысын
танытады. Абай махаббат тақырыбындағы ӛлеңдерінде адам басында
болатын сезім-күйдің алуан белгісі мен кӛріністерін шынайы суреттейді.
«Қыз сӛзі», «Жігіт сӛзі» ӛлеңдерінде махаббат ләззаты кӛбірек жырланса,
«Қор болды жаным», «Сен мені не етесің?», «Жарқ етпес қара кӛңілім не
қылса да», «Мен сәлем жазамын», «Кӛзімнің қарасы» ӛлеңдерінде
махаббаттың азабы, тауқыметі, сағыныш пен күйініш сезімдері «қуатты ойда
бас құраған» шебер тілмен кестеленеді. Махаббатқа адалдық, қазақ әйелінің
жанының тазалығы, жігіттің саналы, тұрақты болуы ақын ӛлеңдерінің
идеялық мазмұнында айқын кӛрінеді. «Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат»
ӛлеңдері арқылы жастарға үлгі-ӛнеге, тәлім-тәрбие береді.
Абай лирикасында махаббат тақырыбы қазақ әдебиетінде ӛзіне дейін
болмаған дәлдікпен, терең психологиялық күйде, тың сипатта жырланады.
«Қызарып, сұрланып» ӛлеңінде құмарлы екі ғашықтың жай күйі қалтқысыз
қаз-қалпында, бастан кешкендей терең түйсікпен, сезімталдықпен жеткізіл-
ген. Махаббат жүректің ерекше күйі, жан ләззаты деп түйетін ақын, адам-
ның іс-әрекетін жүйелеп тұрған ақыл-ойдың да ұлы сезім – махаббаттың ал-
дында дәрменсіздігін кӛрсетеді.
«Жүйрік тіл, терең ой,
Сол жерде қайда едің?
Ғашыққа
мойын қой,
Жеңілдің, жеңілдің!... – дейді Абай. Абайдың махаббат тақырыбындағы
ӛлеңдері құрылымы, құрылысы, ұйқас түрлері жағынан сан алуан болып
келген.
«Ғашықтық, құмарлықпен ол екі жол» ӛлеңін Абай 1889 жылы жазған.
Абай махаббат тақырыбындағы ӛлеңдерінде адам басында болатын сезім-
күйдің алуан белгісі мен кӛріністерін шынайы суреттейді. Адам жаратылы-
сының құралмағы «екі нәрседен: бірі – тән, бірі – жан» деп түсіндіретін ақын
«Ғашықтық, құмарлықпен ол екі жол» яғни ғашықтық сезім жүрек күйі, жан
қажеті, «Құмарлық бір нәпсі үшін болады сол» деп екіншісін кӛбірек тән
қажетіне жатқызады. Ғашықтық «нұрына жан қуанатын», үміт үзілсе адам-
ның тұла бойын түгел дерт меңдегендей күй кешетін, ақыл-сананы, жан мен
тәнді түгел жаулайтын сиқырлы сезім екенін түйсіне жырлайды. Ақын
