88
елестетуден бастаса, ақын тамсанған ғажайып кӛрініс пен сол әсем табиғат
аясында болатын оқиға желісі шешіле түседі.
Ақынның «Ақбӛпе» поэмасын ӛзінің эпилогіндегі:
Кім кӛрді кӛктің жерге құлағанын?
Кім кӛрді күннің жарық сұрағанын?
Кім кӛрді Ақбӛпедей
қыршын жастың
Шомылып қанды азапқа жылағанын?
1
— деген риторикалық сұрағынан
бастау тыңдаушысының назарын оқылатын лекция мазмұнын тануға қызық-
тыра түседі.
Психологтардың айтуынша оқылатын лекциядағы бірінен кейін
екіншісі үстемелеп келетін кӛп мәліметтерді сіңіру мүмкін емес. Қандай да
бір тың мәліметтен кейін, ойланып іштей қорытуға мүмкіндік жасалып отыру
керек. Білгілі бір ойға жасалатын түйіннен кейін сол түйіннің жеке
тармақтары мен қорытылу жолдарын саралаған тиімді.
Әр лекцияның мазмұны құралатын материалына байланысты болған-
мен, әр тақырыптың негізгі идеялық ӛзегі болуы шарт. Оқылатын лекцияға
тыңдарманды белсенді (ой белсенділігі туралы) қатыстырудың тәсілдері
әралуан: бірде мұғалім лекцияда шығармашылық тұлғаның ӛз шығармасынан
үзінді пайдаланса, бірде мазмұнға қатысты тарихи деректі, документті, тағы
бірде тақырыпқа қатысты сұрақты, енді бірде әртүрлі кӛзқарасты салыстыра
айтады. Кейде нысанға әдеттегіден тыс басқа қырынан, басқа ғасыр адамы
кӛзқарасы тұрғысынан, әдеби кейіпкер кӛзімен, бала кӛзімен, бала
танымымен қараған да тиімді.
Мектеп лекциясынан туындаған әдіс түрі мектептен тыс ӛмірде де жиі
ұшырасатыны белгілі. Лекция білім беру саласы мен ӛндірісте, қоғам
ӛмірінде де еркін қолданылады. Лекция, жалпы, барлық елде еркін қолда-
ныстағы әдіс. Сондықтан да лекция әдісін жетілдіру, кемелдендіру үздіксіз
жүргізілуде. Мәселен, практикада лекцияда қарастырылатын мәселе алдын-
ала талқылауға ұсынылатыны бар. Кейбір түсіндіруді қажет ететін мәселелер
лекция алдында сараланып, лекция сол аталған мәселе тӛңірегінде жүргізі-
леді. Бұндай лекциялар тыңдарманның ықыласын ерекше аударады. Себебі
әркім ӛзіне аса қажетті мәліметті алуға мүмкіндік туады. Жасыратыны жоқ,
лекцияның тиімді болмағы сол ғылым саласындағы маманның рӛліне де
қатысты болады. Әдебиеттану саласындағы ірі тұлғаларымыздың дәрістері
тыңдарманның ерекше ықыласы мен зейініне ие. Себебі сол ғылым аясында
тың дерек пен мәліметті, ғылыми тұжырымдарды терең білетін маманның
дәрісі шын мәнісінде қызығушылықты тудырады. Лекция оқушы ғалымның
тынысы неғұрлым кең болса, тыңдарманның табар олжасы да соғұрлым мол
әрі жарқын болады.
Лекция әдісі басқа әдістермен тығыз байланыста жүзеге асады.
Түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап, мұғалім мен оқушы сұхбаты, диолог т.б.
әрекеттер
қатар келіп, лекция әдісінің тиімділігін асыра түседі.
1
Байзақов И. Құралай сұлу. Поэмалар мен ӛлеңдер. –А., Жазушы. 1971. –184 б.
89
Білім беру саласындағы жаңа үрдіс әдіс-тәсілдерді де қайта саралауға
мүмкіндік туғызды. Жаңа оқыту технологиялары кейбір әдістерді топтастыра
түсті. Лекция әдісінің де жаңа түрлері туындады. Оқытудың жаңа техноло-
гияларына орай лекцияның дәстүрден тыс түрлері қалыптасты. Атап
айтқанда:
Проблемалық лекция. Ӛмірдің қарама-қайшылықтарын теориялық
тұжырымдамалар негізінде бейнелеу арқылы модельдейді. Мұндай дәріс
түрі оқушылардың ӛз бетімен білім
алуын мақсат тұтады;
Визуалдық лекция. Суреттер, сызбалар, графиктер таблицалар түрінде
ұсынылады. Дәрістің негізгі мақсаты оқушының ӛз бетінше ой қорыту мен
пайымдау белсенділігін арттыру, сол арқылы белгілі бір жүйенің кӛмегімен
ақпаратты қайта бағдарлау тәсілін
табу болып табылады;
Кеңес беру лекциясы: ӛзінің мақсатын сыныптың сұранысы бойынша
анықтайды. Мұндай лекция тындарманның ынтасын туғызып, мұғалім
мүмкіндігін толықтай пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Дуэт лекция: Бір тақырыпта дайындалған екі дәріскер екеу ара және
дәрісханамен белгілі мәселелерді шешу жолын қарастырады, талқылайды.
Келелі мәселенің форма жағынан да мазмұн жағынан да шешімі табылуы
қажет.
Шатастыру (қатені түзету) лекциясы: алдын-ала жоспарланып
ұсынылған қателер арқылы берілген ақпаратқа талдау жасайды, бағдарлайды
және оны бағалау дағдысын қалыптастырады.
Сұхбат лекция. Сабақ материалы сұрақтарға айналдырылып жауап
алу үдерісінде мазмұн ашылады. Осы лекция түріне кері байланыс жасау
және кеңес беру лекциясы мазмұн жағынан жақын келеді.
Дидактикалық лекциялар. (ми шабуылы арқылы), ойын түрлері
қолданылатын лекция: шешімін іздейтін мәселелерді оқушылар ӛздері
қалыптастырып, оны ӛздері шешуге талаптанады.
Лекция-конференция. Оқушылар қарастырылмақ мәселеге алдын-ала
дайындалып, ӛздері анықтайтын мәселеге қатысты сұрақтар түзеді.
Сұрақтарды алдын ала сараптап, саралау барысында оқушылардың сұрақ
қою білігін жетілдіру кӛзделеді. Сыныпты «мұғалім – оқушы» деген екі
тарапқа бӛле отырып, оқушыларда туындаған сұрақтарды қанағаттандыру
барысында білім қалыптастыру мақсат етіледі.
Пресс-конференция
лекциясы.
Пресс-конференцияға
бірнеше
мұғалімдер немесе сол салаға қатысты мамандар қатыстырылады. Олар
лекция тақырыбы бойынша сұрақтарға жауап береді. Мұғалім талқылау
үдерісін ұйымдастырушы рӛлін атқарады. Сабақ соңында мұғалім барлық
қатысушылардың пікірлері мен ойларын қорытындылайды.
Сұрақ-жауап әдісі. Ауызша оқыту әдістерінің ішінде белсенді түрде
қолданылатын әдістің бірі – сұрақ-жауап. Бұл әдіс бүгінгі білім беру
саласында да белсенді әрі ең тиімді әдіс болып саналады. «Интербелсенді
әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану» атты еңбекте автор
1
білім беру
1
Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. –А., 2009,– 17 б.
