A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет23/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   45

73
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 31.  Фотосинтез
1.
2.
3.
4.
Энергия алмасу неше басєышєа бЈлiнедi?
«Ашу» атауы єай жа¬дайларда єолданылады?
Спирттi ашыту деген не?
Оттектi ыдырау Їдерiсi — єандай Їдерiс?
Автотрофтар — бейорганикалыє заттардан тiршiлiк Їшiн єажет 
органикалыє заттарды тЇзетiн а¬залар. Бµлар¬а дерлiк барлыє жасыл 
Јсiмдiктер, балдырлар, кейбiр бактериялар кiредi. Автотроф а¬залар 
єай энергия єорын пайдалануына єарай екi топєа: фототрофтар¬а жЎне 
хемотрофтар¬а бЈлiнедi. Фототрофтар кЇн энергиясын, ал хемотрофтар 
химиялыє реакциялар нЎтижесiнде бЈлiнетiн энергияны пайдаланады.
КЇн сЎулесi Ўсерiмен Јсiмдiктердi¦ жасыл жапыраєтарында кЈ мiр-
єышєыл газы мен судан кЇрделi органикалыє єоспаларды¦ тЇзiлуiн 
фотосинтез деп айтады. ¤сiмдiктердi¦ фотосинтез Їдерiсi Жер жЇзiнде 
КЇн энергиясыны¦ органикалыє єоспаларын химиялыє энергия¬а ай-
налдыратын бiрден-бiр єµрал болып саналады. ¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє 
ма¦ызы да осында. Бµл Їдерiсте тЇзiлетiн органикалыє єоспалар тiрi а¬-
залар Їшiн єоректi¦ жЎне энергияны¦ єайнар кЈзi болып єызмет етедi. 
Сонымен бiрге фотосинтез Їдерiсi атмосфераны еркiн оттегiмен де 
байытады. Фотосинтез Їдерiсiн зерттеу ауыл шаруа шылы¬ы егiндерiнен 
мол Јнiм алу¬а да мЇмкiндiк бередi. Жасыл Јсiмдiктер фототроф а¬за-
лар болып саналады. Олар жасушада¬ы хлоропластарда жинал¬ан хло-
рофилл пигментiнi¦ жЎрдемiмен жарыє энергиясын химиялыє энер-
гия¬а айналдыратын фотосинтез Їдерiсiн iске асырады. Бµл єµбылыс 
тЈмендегiдей болады. Жарыє кванттары — фотондар — хлорофилл мо-
лекулаларымен Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде молекулалар  єысєа уаєыт 
iшiнде энергия¬а бай «єоз¬алу» кЇйiне Јтедi. Одан кейiн єоз¬алыста¬ы 
молекулаларды¦ артыєша энер гиясы жылу яки жарыє кЇйiнде тарала-
ды. Ал энергияны¦ єал ¬ан бЈлiгi сулы ерiтiндiде оны¦ диссоция лануы 
арєылы Їнемi µшы райтын сутегi иондарына жеткiзiп берiледi. Жарыє 
Ўсерiмен суды¦ дис социяциялануы фотолиз деп аталады:
H
2

 H
+  
+ OH

Осыны¦ нЎтижесiнде пайда бол¬ан сутегi Ўлсiз сабаєтар арєылы 
сутектi  органикалыє єоспалармен бiрiгедi:


74
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
2H

+ органикалыє єоспа 
 органикалыє єоспа H
2
.
Гидроксил иондар, я¬ни   ОН
-
 Јзiнi¦ электронын басєа молекула-
лар¬а бередi де, еркiн радикал¬а айналады. Радикалдар Јзара єосылып, 
су жЎне молекуляр оттегi тЇзедi (34-сурет):  
 
4OH
 O

+ 2H
2
O
СЈйтiп, фотосинтез Їдерiсiнде пайда болатын жЎне атмосфераны 
байытатын молекуляр оттегiнi¦ єайнар кЈзi су болып саналады. КЇн 
энер гиясы тек суды ыдырату¬а ¬ана емес, сонымен бiрге фосфат єыш-
єылы мен АДФ-тан АТФ-тарды тЇзуге де жµмсалады. Бµл Јте тиiмдi 
Їдерiс: хлоропластарда оттегiнi¦ єатысуынсыз сол Јсiмдiк митохонд рия-
ларына єара¬анда 30 есе кЈп АТФ синтезделедi. Осы жолмен кЈмiртегi 
ангидридiн бiрiктiруге єажеттi энергия жиналады. Бµл реакциялар¬а 
АТФ жЎне сутегiн кЈшiрушi органикалыє єоспаларда¬ы сутегi єаты-
сады.
6CO
2
+18AТФ +12 органикалыє єоспа H
2
 
 C
6
H
12
O

+ 6H
2
O +
    
 
 
 
 
 
     
 
глюкоза
 
   + 18ADF + 18H
3
PO

+ органикалыє єоспа
СЈйтiп, КЇннi¦ жарыє энергиясы органикалыє затты¦ (глюко заны¦) 
химиялыє сабаєтары энергиясына айналады.
34-сурет.
iii.  КЈмiрсу синтезi
i.  Жарыє Ўсерiмен суды¦ 
ыдырауы (фотолиз)
Жарыє
КЈмiртегi 
циклi
ii.  АТФ синтезi
Фотосинтез 
сызбасы.
Хлорофилл
Жарыє басєышы
јарবылыє 
басєышы


75
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Фотосинтез деп ненi айтады? 
Фотосинтез барысында нелер iске асады? 
Фотосинтез барысында атмосфера¬а шы¬атын оттегiнi¦ єайнар 
кЈзi не?
 
                     
§ 32.  Хемосинтез
1.
2.
3.
¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє ма¦ызын тЇсiндiрiп бер.
Суды¦ фотолизiн тЇсiндiр. 
јай а¬залар фототрофтар делiнедi?  
 
§ 33.  4-зертханалыє жµмыс
Амилазаны¦ крахмал¬а Ўсерi
јµрамында хлорофилл пигментi жоє кейбiр бактериялар да ор-
ганикалыє єоспаларды тЇзе алады. Олар бейорганикалыє заттарды¦ 
химиялыє реакциясы арєылы пайда бол¬ан энергияны пайдаланады. 
Химиялыє реакциялар нЎтижесiнде тЇзiлiп келе жатєан органикалыє 
єоспаларды химиялыє энергия¬а айналдыру хемосинтез деп ата лады. 
Бµлар¬а бiрнеше микроа¬заларды: аммиакты азот єышєылына ай-
налдыратын нитрификатор бактерияларды; екi валенттi темiрдi Їш 
валенттi темiрге айналдыратын темiр бактерияларын; сутегi сульфидiн 
сульфат єышєыл¬а айналдыратын алтынкЇкiрт бактерияларын мы-
сал етiп кЈрсетуге болады. Атмосферада¬ы азотты ci¦iретiн кейбiр 
ерiмейтiн минералдарды Јсiмдiк ci¦iретiн пiшiндерге айналдыратын 
хемо синтетикалыє бактериялар таби¬атта элементтердi¦ айналуында 
зор рЈл атєарады.
Энергия сутегi, сутегi сульфид, кЇкiртсутек, темiр, аммиак, нитрит 
жЎне басєа бейорганикалыє єоспаларды¦ тоты¬уынан бЈлiнуi мЇмкiн.
Бейорганикалыє элементтерден органикалыє єоспаларды синтез-
деу ге  єабiлетсiз а¬залар оларды дайын кЇйiнде алады. Мµндай а¬залар 
гетеротрофтар деп аталады. Бµлар¬а кЈптеген бактериялар, са¦ы-
рауєµлаєтар жЎне барлыє жануарлар кiредi.
Амилаза ферментi крахмалды єантєа дейiн ыдыратады. Амилаза 
ферментi Јнiп келе жатєан дЎндердi¦ єµрамында жЎне адам сiлекейiнде 
кЈп болады. Сондыєтан фермент сЈл
i
н Јнiп жатєан дЎн бЇршiктерiнен 
(сумалакты еске тЇсiр) яки сiлекейден дайындау¬а болады. Ол Їшiн ауыз 


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау