Ылым тарихы мен философиясы

 
 
15 
жаратылыстану  адамның  өмірінде  аз  ғана  үлеске  тиесілі  болған. 
«Философия жаратылыстанумен бірге ғана пайда әкеле алады» дейді 
ол. Бэконның білім мақсаты анық, яғни «ғылымның мақсаты ол адам 
өмірінің  шынайы  жаңашылдықтармен  байытылуы,  яғни  жаңа 
құралдарды  меңгеру».  Сонымен,  Бэкон  айтуынша  ғылым  өздігінен 
маңызды  емес,  оның  маңыздылылығы  адамға  тигізетін  пайдасында. 
Бэкон  үшін,  таным  объектісі  –  ол  табиғат,  ал  таным  міндеті  – 
табиғатты зерттеу, таным мақсаты – адамның табиғатты бағындыруы. 
Силлогистердің  пікірлері  бойынша,  ғылымның  рөлі  –  ол  бір 
түсініктен  екіншісін  анықтау,  жалпыны  жекеден  жіктеу.  Оларды 
нақты  фактілері  идеяны  тудырады.  Бірақ  бұл  әдіс  келесіге  алып 
келеді:  «дүние адам ойының алдында құлшылық   етеді, ал адам ойы 
сөздің алдында құлшылық етеді».  
        Бэкон  бойынша  ең  негізгісі  –  ол  тәжірибе  және  индукция. 
Индуктивті  әдісті  дұрыс  қолдану  адамның  ойын,  табиғаттың  ең 
құпиялы  қасиеттерін  дұрыс  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Табиғатты 
бағындыру үшін, оның заңдарын толық білу қажет. Бірақ қандай білім 
шынайы,  қандай  білімнің  көмегімен  адам  табиғатты  бағындыра 
алады?  Шынайы  ғылым  –  ол  себептерді  анықтау.  Себептердің  төрт 
түрі бар: материалды, іс-әрекет етуші, оны зерттеу физика құрамына 
кіретін,  формальды  және  аяқты,  ол  метафизикаға  қатысты. 
Материалды  және  әрекет  себептерін  ашу  шынайы  білімді  бермейді. 
Шынайы  білім  формальді  себептердің  негізіне  салынған.  Әрине 
мұндай себептер теология пәні ретінде қолданылады. Индуктивті әдіс 
– форманы тану жолы. Бэкон философиясы бойынша индукция, оны 
қолдану әдісі, зерттеулерді меңгеру өзара байланысты келеді.  
         Бірақ 
Бэконның 
ғылымдылық 
жіктемесі 
субъектінің 
ерекшелігіне  байланысты  келеді.  Заттың  образы  сезу  мүшелері 
арқылы  миға  кіріп,  ізсіз  жоғалып  кетпейді,  ол  есте  сақталып  қалуы 
мүмкін.Адамның осы қабілеттері, Бэкон бойынша, ғылымды жіктейді. 
Есте  сақтау  қабілеті  –  тарих  негізі,  ой  –поэзия  негізі,  сана  – 
философия  негізі.  Тарих  екіге  бөлінеді:  адамзаттық  және 
жаратылыстану.  Жаратылыстану  тарихы  мазмұндаушы  және 
индуктивті  болып  бөлінеді.  Философия  келесідей  жіктелінеді: 
жаратылыстану  философиясы,  табиғатты  зерттеу  философиясы, 
адамды  зерттеу  философиясы,  Құдайды  меңгеру  философиясы. 
Поэзия 
келесідей 
бөлінеді: 
параболистикалық, 
драмалық, 
сипаттаушы.  
         Сонымен  Бэконның  тарихи  орны  ерекше,  ол  жаңа  уақыттағы 
тәжірибелі ғылымның шынайы басшысы болады. 
 

 
 
16 
 
1.3     Р. Декарттың  
творчествосындағы  
философия және ғылым 
 
Р.Декарт  қазіргі  еуропалық  ғылым-
ның  бастамасында  тұрған  ұлы 
ойшылдардың 
бірі. 
Оның 
шығармашылығында  онтологиялық 
мәселелерге  деген  қызығушылық 
пен математика, физика, космогония, физиология аймағындағы терең 
зерттеулер, негізгі әдістер үйлесім тапқан болатын. Оның зерттеулері 
философиялық  ұсыныстармен  үздіксіз  байланысты  және  олар 
дүниенің механикалық суретінің негізіне салынды.  
           1637  жылы  «Әдіс  туралы  ойлар...»  деген  өзінің  бірінші 
жұмысын және оған қосымша «Геометрия», «Диоптрика», «Метеоры» 
атты трактаттарын жария етті.  
Декарт дайындаған философия мәселелерінде маңызды орынға таным 
әдісі алынған болатын. Декарт, бүкіл білім үшін шынайы және толық 
сипатты әдіс іздеуде болды, ол осы негізде бүкіл ғылымның шынайы 
ғимаратын құрғысы келген. Схоластикада мұндай әдісте негіз де жоқ. 
Сондықтан,  Декарттың  философиялық  ойларының  негізі  –  ол 
жалпыға танымал шындықтың күмәнділігі. Бірақ, Декарт үшін күмән 
агностикамен  скептиканың  дәлелсіздігі  емес,  ол  тек  алдын-ала 
қолданылатын  әдістемелік  әдіс,  құрал,  яғни  оның  көмегімен  бір 
шындықтың бетін ашуға болатындығын айтады. Декарттың қысқаша 
ойы келесідей:  «Мен нақты  адам  екеніме сенімім жоқ,  мүмкін  менің 
рухым  жануарға  не  болмаса  басқа  тәнге  тән,  бірақ  менің  ойым 
шынайы  және  нақты.  Ойлар  мен  сенімдермұны  қате  болуы  мүмкін, 
бірақ ойлау фактісінің өз-өзі шынайы болып келеді». Осындай ойдың 
қорытындысы мынадай: «Ойлаймын, сондықтан өмір сүремін».  
Осы  тезиске  сүйене  отырып  Декарт  былай  деп  қорытады:  «Біз  бұл 
шындықты  сезім  не  дедукция  көмегімен  алмағандықтан,  оны  алуға 
мүмкіндік  беретін  әдіс  болуы  тиіс».  Бұл  Декарт  пікірі  бойынша 
шынайы  және  ашық  ой  әдісі:  «Біздің  ойлағанымыздың  барлығы 
шынайы  болуы  тиіс».  Сондықтан,  Декарт  Құдайдың  бар  екендігін 
дәстүрлі аргументтермен дәлелдейді.  
Құдайдың  болуы  біздің  әрекетіміздің  қабілеті  мен  күштілігі  дұрыс 
қолдану  кезінде  шынайы  болуы  тиіс.  Бұл  кезде  Декарт,  табиғаттың 
мұндай  заңдылығын  жоққа  шығарған  жоқ.  Бірақ,  Декарт  мұны  еш 
жерде  түсіндіріп  кетпесе  де,  оның  ұсынысы  бойынша  Құдай  жерді 
жарата  отырып  белгілі  бір  жоспарға  сүйенген,  мұнда  барлық  әлем 
жеке  және  тұтастай  көрсетілген.  Мұндай  жоспар  адам  миына  да 
салынған,  сондықтан  ой  табиғатты  таниды,  білімді  меңгереді,  оны 
іске асыра алады.  
Өз қабілетіне сенудің негізінде, Декарт келесідей қорытынды жасады: 
материя  бар,  өйткені  біздің  ойымыз  анық  және  нақты.  Материя 

 
 
17 
созылмалы,  ол  кеңістікте  қозғала  алады,  қозғалады  және  орын 
алмастырады. Декарт бос кеңістікті жоққа шығарады. Материя негізі 
созылмалы, ой негізі – ойлау, олар бір-біріне байланысты емес, яғни 
Әлем  бір-біріне  ұқсас  келмейтін  екі  субстанциядан  тұрады  –  ол 
рухани және дене.  
Декарт өзінің әдісінің негізін келесідегі 4 тәртіп негізінде сипаттайды:  
-  абсолютті айқын дегеніміз, ойға анық, нақты келетіні, ешқандай 
күмән келтірмейтін білім болуы керек; 
-  әрбір  мәселені  шешу  үшін  оны  көптеген  бөлшектерге  бөлуге 
болады; 
-  ойды тәртіпке келтіру, қарапайым заттан күрделі заттарға көшу; 
-  еш  нәрсені  жіберіп  алу  қаупі  болмауы  үшін,  зерттеудің 
логикалық  жүйесінде  бірде-бір  буынды  түсіріп  алмай,  дәлелді, 
логикалық қатаң бірізділікті сақтау қажет. 
Мұндай әдіс, Декарттың пікірі бойынша, табиғатты бірдей меңгеруге  
мүмкіндік береді. Декарт материяны үздіксіз ретінде қабылдайды, ол 
атомистикалық  ұсыныстарын  жоққа  шығарып  береді,  өйткені  ол 
физика заты емес, керісінше стереоматерия кеңістігі болып табылады. 
Сондықтан  Декарт  шығармашылығында  математикалық  зерттеулер 
ерекше орын алады.  
      «Геометрияда» Декарт алғашқы рет айнымалы көлем мен функция 
түсінігін  енгізген.  Айнымалы  көлем  түсінігін  Декарт  екі  жақты 
түсіндіреді,  айнымалы  ұзындық  кесіндісі,  тұрақты  бағыт-нүктенің 
ағымындағы  координатасы,  ол  өзінің  қозғалысымен  қисықты  сызып, 
оны  үздік  сан  айнымалысы  ретінде  сипаттайды.  Ол  осы  кесіндіде 
барлық  сандар жиынтығын көрсетеді. Айнымалының  екі жақтылығы 
геометрия  және  алгебра  түсінігінің  болуына  негіз  болады.  Шынайы 
санды  Декарт  әрбір  кесіндінің  жекеше  қатынасы  ретінде  көрсетеді. 
Декарт  теріс  сандарға  бағытталған  ордината  ретінде  түсінік  берген. 
Бізге  дейін,  негізінен  өзгермеген  түрінде  Декарт  енгізген  айнымалы 
көлемдегі  шартты  белгілер  жүйесі,  коэффициенттер  мен  дәрежелер 
жетті.  
Декарт  теңдеу  қасиеттеріндегі  бірталай  зерттеулердің  басын 
қалады:  ол  оң  және  теріс  түбір  астындағы  сандарды  анықтаудың 
ережесін  жасап  шығарды,  нақты  түбір  шеңберін,  өткізіңкілік 
мәселесін көтерді, 3 дәрежелі теңдеудің шешімі квадратты радикалда 
екендігін  анықтады  және  оны  циркуль  және  сызғыш  көмегімен 
шешуге болатындығын дәлелдеді. 
Декарттың  дербес  материалдық  созылмалы  субстанцияның  бар 
болуының  онтологиялық  идеясынан  оның  кеңістікті  зерттеуге  деген 
қызығушылығы  анықталды,  математикалық  сипаттар,  алгебралық 
әдістемелер  арқылы.  Осыдан  бұрын  жеке  қалыптасқан  алгебра  мен