Қазақстан республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылғАН

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

71

• 

Қыз балалардың гендерік теңдігіне және құқықтарына қатысты әлеуетін арттыру үшін оқу-ағарту ісі КТМАС 

судьяларын, прокурорларды, қорғаушыларды, әлеуметтік қызметкерлерді, педагог мамандар мен психологтар-

ды (5. АРНАЙЫ КАДРЛАР МЕН МЕКЕМЕЛЕР бөлімінде ұсынылған) оқытуға арналған мамандандырылған оқыту 

бағдарламаларын енгізуге кеңес беріледі.

ГЕНДЕРЛІК ТЕҢДІККЕ 

ҚАТЫСТЫ ҰСЫНЫМДАР 

лы,  кейбір  жауап  берушілер  сот  ережелері  бары-

сында  ұлдар  мен  қыздарға  әртүрлі  қарайды,  себебі 

қыздар ұлдарға қарағанда тез «ашуланады»

334

 неме-

се «сезімдерге берілгіш»

335

 болып келеді, сондықтан, 

қыздарға «үлкен түсіністікпен»

336

 қарайды деп жауап 

берді. 

Мұндай жауаптар қыздардың (мен ұлдардың) мінез-

құлқы  және  олардың  психологиялық  жай-күйі  тура-

лы  кемсітуге  жол  беретін  түсініктердің  орныққанын 

көрсете  алады,  сонымен  қатар,  әрбір  баланың 

нақты  жағдайына  жеке-дара  әдістеме  қолдану 

маңыздылығын төмендете алады.

7.2. ТЕҢДІККЕ ҚАТЫСТЫ БАСҚА СҰРАҚТАР

Есепті  дайындау  барысында  теңдікке  қатысты 

бірнеше 

мәселе 

анықталды. 

Олардың 

ара-

сында  айрықша  маңыздысы  –  өз  ата-аналық 

міндеттерін  орындамағаны  үшін  ата-аналарға/рес-

ми  қамқоршыларға  айыппұл  салу  туралы  заң  және 

оның іс жүзінде қолданылуы. Бұрынырақ осы Есепте 

бұл  шараның  баланың  ата-анасының  немесе  ресми 

қамқоршыларының  мінез-құлқының  негізгі  күрделі 

себептеріне ықпал ету ықтималдығы аз екені айтылған 

болатын. Бұл шараның теріс әсері, әсіресе, балаларға 

және  табыс  деңгейі  төмен  отбасыларына  тиеді.  Біз 

осындай  істерді  әкімшілік  құқық  бұзушылықтар 

ретінде КТМАС емес, балалар құқықтарын қорғау ор-

гандары  қарағаны  дұрысырық  болатыны  туралы  өз 

ұсынысымызды жасадық (жоғарыдағы 4.2 «Әкімшілік 

істер» бөлімін қараңыз).

6.13.  «Дивергенция»  бөлімі  КТМАС-қа  тұлғаны 

қылмыстық  жауапкершіліктен  босатуға  мүмкіндік 

беретін 

бірқатар 

механизмдер 

бастапқыда 

жәбірленушіге  келтірілген  кез-келген  залалдың  ор-

нын толтыруды талап ететініне баса назар аударады, 

бұл кеңінен қолданылатын тәжірибе болып табылады. 

Халықаралық стандарттарға сай бұл бопсалауға жол 

ашады, сонымен қатар, заңға қайшы әрекет ету қаупі 

жоғары балалардың ерекше санатына жататын кіріс 

деңгейі  төмен  отбасынан  шыққан  балаларды  және 

334

 Ювеналды  заңгерлік  кеңес  өкілі  [орналасқан  жері  туралы 

ақпарат алынып тасталған], 18 қыркүйек 2014 ж.

335

 Психолог 1, Шымкент [күні көрсетілмеген].

336

 Психолог 1, Шымкент [күні көрсетілмеген].

ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды кемсітеді. 

Осы  мәселелерді  шешу  үшін  біз  заңнамадан  балаға 

және оның отбасына дивергенция шарасын қолдану 

мүмкін  болуы  үшін  жәбірленушіге  келтірілген  кез-

келген  залал  орнын  толтыру  міндеттемесін  алып 

тастауға кеңес береміз.

Теңдікке  қатысты  басқа  сұрақтар  құқықтық 

көмектің,  әсіресе,  КТМАС-та  қаралатын  әкімшілік 

және  азаматтық  істер  бойынша  құқықтық  көмектік 

қолжетімсіздігімен байланысты. Бұл әділсот жүйесіне 

қолжетімділікті  және  істің  әділ  қаралу  мүмкіндігін 

жойып  қана  қоймай,  сондай-ақ,  тараптардың  сот-

та  сөйлеуіне  теріс  салдар  келтіреді.  Осы  себепті 

біз  қылмыстық  істер  жөніндегі  қорғаушылардың 

тәжірибесін  және  кәсіби  дағдыларын  молайту  үшін 

қылмыстық  істер  бойынша  құқықтық  көмек  көрсету 

жиілігін  арттыруға,  сонымен  қатар,  азаматтық  және 

әкімшілік істер, әсіресе, кәмелетке толмаған тұлғаны 

тұтқынға алу немесе оны ерекше режимде ұстайтын 

білім беру ұйымына немесе девиантты мінез-құлықты 

балаларға арналған арнайы білім беру ұйымына орна-

ластыру (толығырақ мәлімет алу үшін жоғарыдағы 5.2  

«Прокурорлар  мен  қорғаушылар»  бөлімін  қараңыз) 

әлеуетіне  ие  әкімшілік  істер  бойынша  құқықтық 

қолдау көрсетуге кеңес береміз.

КТМАС-қа  физикалық  қолжетімділік  айтарлықтай 

қиындық тудыруы мүмкін, әсіресе, егер тараптар сот 

өтетін  орыннан  қашық  жерде  тұрса  және/немесе 

КТМАС-на  баруға  қаражаты  немесе  мүмкіндіктері 

болмаса, қиындықтар көптеп тууы мүмкін. Бірте-бірте 

КТМАС санын арттыруға берілген кеңес осы мәселені 

шешуге  көмектеседі  (жоғарыдағы  6.1.  КТМАС-қа 

физикалық қол жеткізу бөлімін қараңыз). Өтінеміз, 6.5. 

«Баланың қатысуы» бөлімі (әсіресе, баланың жасына 

немесе біліктілігіне байланысты сот тыңдауына қатыса 

алмауы туралы мәселесі), 6.7. бөлімі «Ата-аналар мен 

қамқоршылардың қатысуы» (ата-ана қамқорлығынсыз 

қалған  балалар  сотта  жеткілікті  заңды  өкілдікке  ие 

болатыны  кепілдендірілуін  қамтамасыз  ету)  бойын-

ша және 6.8. «Аударма қызметі» бойынша талдау мен 

ұсынымдарға назар аударыңыз.

72

Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 

мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы

КТМАС қарайтын істер бойынша сандық және сапалық 

мәліметтер  жинау  мемлекеттік  және  халықаралық 

стандарттар  тұрғысынан  олардың  тиімділігіне  және 

нәтижелілігіне  ықпал  етуі  мүмкін  және  тиісті  ша-

раларды  жасап  шығаруға  септігін  тигізуі  мүмкін. 

Оған  қоса,  Бала  құқықтары  жөніндегі  комитет 

мүше  мемлекеттерді  кәмелетке  толмағандар  істері 

жөніндегі  әділсот  жүйесін  басқаруға  қатысты  және 

кәмелетке толмағандар арасында қылмыстардың ал-

дын алуға және олармен БКҚ

337

 қағидаларына және 

ережелеріне сәйкес күресуге бағытталған шараларды, 

сол  сияқты  бағдарламаларды  әзірлеу,  жүзеге  асыру 

және бағалау үшін қажетті «бытыраңқы мәліметтерді 

жүйелі түрде жинауға» шақырады.  Осылайша, КТМАС 

судьялары  арасындағы  жауап  берушілердің  шама-

мен 17%-ы мәліметтер жинауды және іс қағаздарын 

жүргізуді  жетілдіру  істердің  сол  соттарда  қарау 

тиімділігін арттыру үшін қажет деп санайды.

Шынымен,  ҚР  Бас  прокуратурасы  Құқықтық  ста-

тистика  және  арнайы  есеп  комитетінен  алынған 

статистикалық  мәліметтер  негізінде  кәмелетке 

толмағандар  қатысатын  қылмыстық  және  әкімшілік 

337

 Бала құқықтары жөніндегі комитет. Жалпы тәртіптегі ескерту № 

10  (2007  ж.)  «Кәмелетке  толмағандардың  істері  бойынша  әділ 

сот жүргізу шеңберіндегі бала құқықтары», 98 тармақ.

істер  бойынша  кейбір  статистикалық  деректер 

бар

338

  болса  да,  бұл  мәліметтер  қорында  КТМАС-

да  қаралған  әкімшілік  немесе  қылмыстық  істерге 

тікелей  қатысы  бар  көрсеткіштер  жоқ  сияқты  деп 

тұжырымдауға  болады. Дәл  сол  сияқты,  ҚР  Бас  про-

куратурасы  Құқықтық  статистика  және  арнайы  есеп 

комитеті  ұсынған  КТМАС-қа  жолданған  және  онда 

қаралған  азаматтық  істердің  жалпы  саны  бойынша 

статистикалық мәліметтер болса да, алынған ақпарат 

негізінде  бұл  мәліметтер  қорында    КТМАС  қараған 

азаматтық  істердің  нысанына  нақты  қатысы  бар 

көрсеткіштер жоқ сияқты деп тұжырымдауға болады 

немесе  осындай  істерге  қатысқан  арыз  берушілер 

және кәмелетке толмағандар туралы немесе осындай 

істердің нәтижесі туралы мәліметтер хабарланған.

338

 Қылмысы  үшін  сотталған  кәмелетке  толмағандарды  саны, 

қылмыс санаттары бойынша; қылмысының ауырлық дәрежесіне 

сәйкес  қылмсытық  жауапкершіліктен  босатылатын  кәмелетке 

толмағандар саны; қылмысы үшін сотталған кәмелетке толмаған 

қыздар мен ұлдар саны; тағайындалған жаза түрлеріне сәйкес 

сотталған кәмелетке толмағандар саны және әкімшілік соттарда 

қаралған, ата-аналарға қатысты қозғалған істер саны. Aйна Шор-

манбаева. Бас прокуратура ұсынаған кәмелетке толмағанадарға 

қатысты істер бойынша статистикалық талдау, 9 қаңтар 2015 ж.

8. КТМАС ҚАРАЙТЫН ІСТЕРДІ МОНИТОРИНГІЛЕУ 

ЖӘНЕ МӘЛІМЕТТЕРДІ ЖИНАУ