Қазақстан Республикасындағы кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
63
қолданылуы тиіс бас бостандығынан айыруға бала-
ма ретінде бас бостандығынан айыруға қатысы жоқ
бірқатар жаза түрлерін қарастыруды тапсырады
295
.
Осындай балама шаралар қатарына қамқоршылық,
басшылық және қадағалау, психологиялық көмек,
пробация (сынақ), патронат, оқыту бағдарламалары
және кәсіби дайындықтан өткізу туралы қаулылар,
қоғамдық жұмыстарға тарту, қаржылай жазалау,
өтемақы төлеу және реституция (қалпына келтіру)
туралы қаулылар кіреді
296
. 2014 ж. Қазақстанның
Қылмыстық кодексі КТМАС-қа бірқатар «жазалау
шараларын»
297
және «тәрбиелік әсері бар мәжбүрлік
шараларды»
298
тағайындауға рұқсат береді, ол бас
бостандығынан айыру тек ақырғы шара ретінде
және мейлінше қысқа мерзімге ғана қолданылуын
талап етпейді
299
. Шын мәнінде мерзімінен бұрын
295
БҚК, 37(b) және 40(4) баптары; Пекин ережелері, 18.1 ереже.
296
40(4) бап, БҰҰ БҚК; Пекин ережелері, 18.1 ереже.
297
Белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, айыппұлдар,
түзету жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостадығын
шектеу және бас бостандығынан айыру кіреді (81 бап).
298
Ескерту беру, ата-анасының немесе олардың орнындағы
тұлғалардың немесе мамандандырылған мемлекеттік органның
қадағалауына тапсыру, келтірілген залал орнын толтыруға
міндеттеу, бос уақытын еркінше өткізуге шектеу қою және
кәмелетке толмаған тұлғаның мінез-құлқына ерекше талаптар
қою, ерекше ұстау режимі бар арнайы білім беру мекемелеріне
орналастыру, жәбірленушіден кешірім сұрауға міндеттеу
және пробациялық қадағалау орнату кіреді, (ҚР Қылмысытық
кодексінің 84 бабы).
299
2014 ж. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 544 бабы сот-
тан «кәмелетке толмаған тұлғаға бас бостандғынан айыруға
қатысы жоқ жаза қолдану немесе кәмелетке толмаған тұлғаны
шартты босау үшін бас бостандығынан айырылуға
немесе оны шектеуге кесілген кәмелетке толмаған
тұлға заңнамамен қарастырылған ең қысқа жаза-
лау мерзімін өтеуі немесе орындауы тиіс
300
. Зерт-
теу барысында судьялар қылмыстық істерде іс
жүзінде тұтқында ұстау шарасын тек ақырғы шара
ретінде және мейлінше қысқа мерзімге ғана қолдану
қағидасын толығымен жүзеге асыра алатыны туралы
мәселе аяғына дейін зерттелмей қалды. Интернет-са-
уалнама барысында жауап берушілер – КТМАС судья-
лары «тұтқында ұстау – ақырғы шара» тұжырымын
кәмелетке толмаған құқық бұзушының қатысы бар
қылмыстық істерді қарау кезінде өз басымдылықтары
тізімінде соңғы орындардың біріне қойған
301
.
КТМАС судьялары арасындағы жауап берушілердің
көпшілігі сұхбат барысында, сондай-ақ, кәмелетке
толмаған құқық бұзушыларға көбінесе «бас
бостандығын шектеуді» («бас бостандығынан айыруға
қарағанда) жиірек тағайындайтынын айтқан, бірақ
олар мұндай шектеулер, әдетте, нені білдіретініне
қатысты ешбір қосымша түсінік бермеген және
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлік шараларын қолдануға байла-
нысты қылмыстық жазалаудан босату мүмкіндігін талқылауды
және үкімде негіздеуді» ғана талап етеді Осы сияқты, 2014 ж.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 545 бабы «егер кәмелетке
толмаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартусыз түзету
мүмкін» екені анықталса, соттың кәмелетке толмаған тұлғаға
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлік шараларын қолдану «міндетін»
емес, «құқығын» ғана қарастырады.
300
Қылмыстық кодекс 2014 ж., 86 бап.
301
Төмендегі 19 кестені қараңыз.
64
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық соттардың дамуы
КТМАС судьяларының жауаптарына сәйкес, кәмелетке толмағандардың қатысуымен орын
алған қылмыстық істерді қарау қағидаларының маңыздылық бойынша тізбегі
Кесте 20.
қаралатын қылмыстардың ауырлық дәрежесі тура-
лы еш сөз қозғаған жоқ, сондықтан, мұндай жауап-
тар қандай да бір қорытынды жасауға мүмкіндік
бермейді.
Халықаралық стандарттарға сай бас бостандығынан ай-
ыру кез-келген тұлғаны тұтқынға алудың немесе түрмеге
қамаудың кез-келген түрін немесе оны кез-келген сот,
әкімшілік және басқа да мемлекеттік орган шешімі
негізінде тұтқында ұстаумен байланысты, өз еркімен
кете алмайтын мемлекеттік немесе жеке-меншік меке-
меге орналастыруды білдіреді
302
. Сондықтан, кәмелетке
толмаған тұлғаны девиантты мінез-құлықты балаларға
арналған арнайы білім беру мекемесіне немесе ерекше
ұстау режимі бар мекемеге орналастыруды ұйғаратын
сот шешімі халықаралық стандарттарға сай, іс Қазақстан
заңнамасы бойынша қылмыстық немесе азаматық бо-
лып жіктелуіне қарамастан, бас бостандығынан айыру
болып саналады.
Кәмелетке толмаған тұлғаны Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 33-1 тарауына сәйкес бас бостандығынан
айыруға болатын негіздер заңнамада нақты жазылмаған;
заңнамада кәмелетке толмаған тұлғаны арнайы білім
беру мекемесіне немесе ерекше ұстау режимі бар меке-
меге жіберу үшін заңмен қарастырылған негіздер бар-
жоғын және кәмелетке толмаған тұлғаны аталған білім
беру мекемелерінде ұстауға және білім беруге кедергі
болатын сырқатының жоқ екенін куәландыратын
жағдайлар баяндалуы және құжаттар ұсынылуы тиіс
екені ғана айтылған
303
.
Онда кәмелетке толмаған тұлғаны девиантты мінез-
302
Біріккен Ұлттар Ұйымының бас бостандығынан айырылған
кәмелетке толмағандарды қорғағуа қатысты ережелері
(
Гавана ережелері), 11(b) ереже.
303
Азаматтық іс жүргізу кодексі, 308-1(2) бап.
құлықты балаларға арналған арнайы білім беру
мекемесіне немесе ерекше ұстау режимі бар меке-
меге орналастыру ең қысқа мерзім ішінде немесе тек
төтенше шара ретінде жүзеге асыру туралы ешбір та-
лап қойылмаған.
жауар берушілер %
6.12.2. ШЕШІМДЕРДІ ҚАБЫЛДАУ
Халықаралық стандарттар сотпен айыпты деп
танылған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындауға
қатысты үдерістің де, шешім қабылдау салдарының да
маңызына ерекше көңіл бөледі. Кәмелетке толмаған
құқық бұзушылардың игілігі қамтамасыз етіліп,
жасаған қылмыстарының жай-жапсары мен сипа-
ты ескерілуі тиіс
304
. Оған қоса, кәмелетке толмаған
құқық бұзушының ар-намысы және өз маңыздылығы
сезімін дамытуға, оның адам құқықтарына және
басқа адамдардың негізгі бостандықтарына құрметін
нығайтуға кәмелетке толмаған тұлғаның жасын және
қоғамға қайта енуге және қоғамда пайдалы рөл
атқаруға қолғабыс ету ниетін ескере отырып, ықпал ету
керек
305
. Бұл жасалған қылмысқа қайтарылатын жауап-
ты әрекет тек жазалау сипатында болмауы тиіс дегенді
білдіреді
306
. Әдеттегідей, бала құқықтарының төрт
негізгі қағидалары әкімшілік, азаматтық не қылмыстық
құқық бұзушылыққа қатысы бар кез-келген мәселені
қарауда қолданылуы тиіс. Ол қағидалар келесідей:
бірінші кезекте ескерілетін жайт ретінде баланың ең
биік мүдделерін қамтамасыз ету; кемсітушілікке жол
бермеу қағидасы; бала пікірін құрметтеу қағидасы;
өмір сүру, тіршілік ету және даму құқығы.
304
БҚК, 40(4) бап.
305
БҚК, 40(1) бап.
306
71 тармақ, БҰҰ Бала құқықтары комитеті, Жалпы тәртіптегі
ескерту № 10 (2007) «Кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот
жүргізу шеңберіндегі бала құқықтары».
